Pustynie świata – analiza porównawcza
Dominik Faber
• Definicja - Pustynia – teren o znacznej powierzchni, pozbawiony zwartej szaty roślinnej wskutek małej ilości opadów i
przynajmniej okresowo wysokich temperatur powietrza, co sprawia, że parowanie
przewyższa ilość opadów. Na gorących pustyniach temperatury sięgają do 50 °C
(najwyższa zanotowana temperatura to 57,7
°C), nocą zaś dochodzą do 0 °C,
charakterystyczne są dla nich też znaczne
amplitudy dobowe temperatury, stały deficyt
wilgotności oraz silne nasłonecznienie.
• Czasem termin pustynia stosowany jest również do obszarów pozbawionych
zwartej roślinności z innych powodów niż przewaga parowania nad opadami, np.
do pustyń lodowych. Funkcjonują również określenia odległe znaczeniowo od podstawowego terminu, takie jak pustynia porostowa.
• Ścisłe zdefiniowanie terminu "pustynia" napotyka na trudności, gdyż płynnie przechodzi ona w półpustynię, a następnie w step pustynny, suchy step i step. W efekcie istnieją w różnych źródłach rozbieżności co do łącznej powierzchni
zajmowanej przez pustynie i półpustynie.
• Roślinność na pustyniach jest uboga, ale wiele roślin przystosowało się do tak skrajnych warunków klimatycznych poprzez skrócenie okresu wegetacyjnego na okres pory deszczowej, gromadząc wodę (tzw. sukulenty i efemery), wydłużając system korzeniowy, tak by sięgał do zasobów wody podziemnej na znacznych głębokościach, czy wytwarzając kutykulę – cienką warstwę kutyny, która
zabezpiecza przed nadmierną utratą wody. Roślinność taka nie zajmuje jednak więcej niż 10% powierzchni. Większe płaty roślinności występują w oazach.
• Pustynie właściwe występują głównie w strefie zwrotnikowej: w Afryce północnej i południowej, na Bliskim Wschodzie, w Ameryce Południowej i centralnej Australii, a także w strefie podzwrotnikowej, np. w Azji Środkowej czy Ameryce Północnej.
Wiadomości ogólne o pustyniach
• Przyczyny powstawania pustyń mogą być różnorodne: niskie opady i temperatury, bardzo silne wyjałowienie gleby, jej silne zasolenie (przez chlorki, siarczany, węglan sodu), zatrucie środowiska gazami
wulkanicznymi lub wyziewami z fabryk (głównie hut miedzi), albo też
nadmierny wypas i inne formy działalności człowieka. Naturalne pustynie istnieją na obszarach skrajnie suchych o ujemnym bilansie wodnym
(potencjalne parowanie przewyższałoby wielokrotnie opady).
• Mogą to być obszary stale lub okresowo bardzo gorące, miejscami nieraz przez długie lata zupełnie pozbawione opadów, gdzie średnie temperatury wielu miesięcy przekraczają 30 °C, a maksymalne 50 °C; położone
przeważnie pomiędzy 15° a 30° (35°) szerokości geograficznej północnej oraz południowej, co wynika z charakterystycznej cyrkulacji
atmosferycznej i geograficznego rozkładu opadów na Ziemi (Pustynie i półpustynie gorące), albo też obszary oddalone od zwrotników, położone w głębi lądu (np. w Azji Środkowej, pn.-zach. Chinach, płd.-zach. Mongolii, w stanie Nevada w USA), o klimacie skrajnie kontynentalnym, z wysokimi temperaturami latem i niskimi w zimie.
Typy pustyń
• Ze względu na materiał budujący wyróżnia się następujące typy pustyń:
• skalista, kamienista (hamada) (np. znaczna część Sahary i Tybetu oraz część Gór Skalistych)
• pustynia żwirowa (serir) (np. część Sahary, większa część Pustyni Gibsona oraz część pustyń w Australii)
• piaszczysta (erg) (np. Wielka Pustynia Wiktorii i Wielka Pustynia
Piaszczysta, Wielki Erg Zachodni i Wielki Erg Wschodni, Kyzył-kum i Kara- kum, Atacama, Ar-Rub al-Khali, Wielki Nefud)
• ilasta (kewir, takyr, plaja), występują na Wyżynie Irańskiej
• słona (np. Salar de Uyuni w Boliwii).
• lodowa (Podbieguny)
• Ze względu na miejsce istnienia wyróżnia się następujące typy pustyń:
• górzysta
• wyżynna
• nizinna
Warunki atmosferyczne Opady
Opady na pustyni są bardzo niskie, ale wartości ich mogą być zróżnicowane. Wynoszą one, według różnych źródeł, do 160, 250 lub nawet 300 mm rocznie; niekiedy mogą być nawet większe, ale za to nierównomiernie rozłożone w ciągu roku.
W Europie jako pustynię określa się obszar, który otrzymuje rocznie poniżej 100 mm opadów; w Stanach Zjednoczonych poniżej 200 mm. Z drugiej strony niektóre tereny otrzymują zaledwie 10-20 mm rocznego opadu; istnieją też obszary (np. środkowa Sahara, wnętrze Płw. Arabskiego, północ Chile, pd.-wsch. Iran, zach. Indie, pn. Meksyk, zach. Australia), na których deszcz nie pada przez wiele kolejnych lat. Przyczyną małej ilości opadów mogą być: wysokie ciśnienie atmosferyczne w strefie podzwrotnikowej (Sahara; pustynie, a właściwie półpustynie Australii); położenie w tzw. "cieniu
opadowym" (pustynie w zachodniej części Ameryki Północnej, niektóre półpustynie w Afryce Wschodniej i Południowej); duża wysokość nad poziomem morza (pustynie Tybetu i Boliwii; Pustynia Gobi). Na pustyni jest małe zachmurzenie i niska wilgotność względna (poniżej 20%); wyjątek stanowią tzw. pustynie mgielne leżące na zach.
wybrzeżach kontynentów, wzdłuż których płyną zimne prądy morskie, powodujące dużą wilgotność powietrza (70-80%), występowanie częstych mgieł i dużego
zachmurzenia, przy niemal zupełnym braku opadów (fragmenty pustyń Atakama w Chile i Namib w Afryce Południowo-Zachodniej) niewielkiej ilości wody dostarczają tam skraplające się mgły. Te różnice w wielkości i rozkładzie opadów są jedną z przyczyn ogromnego zróżnicowania ekosystemów pustynnych.
Temperatura
• Temperatura powietrza na pustyniach jest wysoka, przynajmniej latem i bardzo zmienna;
maksymalna na pustyniach gorących może zbliżać się do 60 °C, minimalna spada poniżej 0 °C, a na chłodnych pustyniach Azji Środkowej do 30 °C; występują znaczne dobowe (do 30-40 °C) i roczne wahania temperatury (zwłaszcza w środk. Azji, gdzie dochodzą do 60 °C). O temperaturze decyduje zarówno szerokość geograficzna, jak i wysokość nad poziomem morza, a przyczyną olbrzymich różnic temperatury między dniem a nocą jest niska wilgotność powietrza. Tylko na pustyniach mgielnych, przy stale istniejącym zachmurzeniu, dobowe wahania temperatury są minimalne.
Istotna dla organizmów żyjących na pustyni jest też temperatura gruntu, która może osiągać w południe 70-85 °C, a w nocy obniża się poniżej 0 °C.
• Pustynie są zasadniczo obszarami bezodpływowymi. Brak jest na ich terenie stałego odpływu powierzchniowego poza tzw. rzekami tranzytowymi albo allochtonicznymi (tj. przepływającymi przez pustynie, np. Nil), oraz rzekami przybyszowymi, których źródła leżą poza obszarem pustyni, na której kończą swój bieg, ginąc w piaskach lub tworząc tzw. suchą deltę. Cieki okresowe występują nieregularnie i bardzo krótko (cieki epizodyczne), wypełniając długie, kręte doliny pustynne wadi, (arab. uedy, w Meksyku i USA arrayo, na terenach nadkaspijskich bałkan), które raz na kilka lat, po obfitym opadzie, zmieniają się w rwący potok. Gdzieniegdzie na pustyniach istnieją źródła (Oaza).
Zbiorniki wodne występują rzadko i są przeważnie silnie zasolone (słone, gorzkie, sodowe,
boraksowe); rzadko stałe, np. Jezioro Aralskie; częściej efemeryczne: okresowe lub epizodyczne.
Lokalne nazwy takich okresowych i epizodycznych zbiorników lub bagien, a równocześnie płaskich obszarów powstałych po ich wyschnięciu to sebkha (sebka; Sahara), shott (szott; północna Afryka), kewir (Iran), takyr (Nizina Turańska), salar i salina (Andy), pampa (cała Ameryka Południowa). Po wyschnięciu słonego zbiornika wodnego, dno może być pokryte wykwitami soli (sołonczaki).
Zbiorniki stałe, ze względu na sezonowe zmiany wielkości opadów, parowania i dopływu
charakteryzują się dużymi zmianami poziomu wody i powierzchni. Powierzchnia jeziora Czad w Afryce waha się od 11 000 do 22 000 km², jeszcze większe zmiany powierzchni występują w Jeziorze Eyre (Australia). Amplituda wahań poziomu lustra wody w Morzu Martwym równa była w XX w. 12 m. W związku z pustynnieniem klimatu na wielu obszarach w latach 1950-80 nastąpiło obniżenie się poziomu lustra wody, np. w Morzu Kaspijskim o ponad 3 m, w Morzu Martwym o 4 m.
Rzeźba terenu i geomorfologia
• Na pustyniach przeważa wietrzenie fizyczne ze względu na częste i znaczne wahania temperatury; odgrywa tu istotną rolę silna
insolacja na pustyniach gorących i zamróz na pustyniach
kontynentalnych. Wietrzenie chemiczne odgrywa mniejsza rolę, a związane jest z oddziaływaniem soli i z działalnością wód
epizodycznych; jego rezultatem są skorupy żelaziste i solne, funkcjonujące jako pancerz pustynny (patyna, lakier pustynny).
Wobec braku okrywy roślinnej na rzeźbę pustyni duży wpływ ma działalność deflacyjna wiatru, czyli wywiewanie (tworzące m.in.
niecki, rynny, wanny i misy deflacyjne, kieszenie, jamy,
wydmuszyska, ostańce i bruki deflacyjne) oraz działalność korazyjna, czyli żłobienie, ścieranie i polerowanie powierzchni skalnych przez piasek niesiony przez wiatr (jej wytworem są np. wygłady eoliczne, żłobki i bruzdy korazyjne, graniaki wiatrowe, grzyby i okapy skalne), a także akumulacja eoliczna (tworząca m.in. zmarszczki eoliczne;
wydmy, takie jak barchany, wydmy podłużne czyli seify, wydmy
poprzeczne, wydmy paraboliczne, wydmy gwiaździste; wielkie garby piaszczyste draa i in.).
Ostatnio uważa się jednak, że największą rolę w kształtowaniu rzeźby pustyni odgrywały i odgrywają nadal wody opadowe, działające zwykle nieregularnie i krótkotrwale, ale bardzo gwałtownie. Za
najważniejsze procesy uważa się spłukiwanie bruzdowe i wąwozowe oraz zmyw pokrywowy. Opady okresowe pogłębiają stare doliny
plejstoceńskie (wadi), powstałe w wilgotnym (pluwialnym) klimacie.
Istotna jest też działalność rzek stałych i okresowych. Większość piasków na pustyniach piaszczystych powstała bowiem nie jako
produkt wietrzenia skał, naniesiony przez wiatr, ale została naniesiona przez wody rzek w okresie pluwialnym Mogą być one także nanoszone przez obecnie istniejące cieki. Niektóre pustynie (np. w Mongolii i
północno-zachodnich Chinach) istniały już w pliocenie; inne powstały w plejstocenie, w okresie panowania klimatu suchego i wietrznego, a przy wzroście wilgotności klimatu dochodziło do ograniczenia ich
zasięgu. Dla Sahary np. okres 40 000 25 000 p.n.e. to okres wilgotny, w którym powstały doliny rzeczne (wadi), jeziora i zasoby wód
podziemnych; w okresie 20 000 17 000 p.n.e. (okres największego zasięgu lądolodu skandynawskiego w Europie) panował tam klimat suchy i wietrzny, a ok. 6000 lat p.n.e. (tzw. holoceńskie optimum
klimatyczne) nastąpił wzrost wilgotności klimatu i ograniczenie zasięgu pustyni.
– Wbrew powszechnej opinii powierzchnia większości pustyń nie jest piaszczysta; np. pustynie piaszczyste stanowią tylko 1/9 powierzchni Sahary, a największe obszary zajmują pustynie skaliste. W zależności od podłoża rozróżniano dawniej pustynie kamienistą (skalistą;
hamada), ciemną, o urozmaiconej rzeźbie; żwirową (rumowisk
żwirowych; serir); piaszczystą (erg na Saharze, kum w Turkmenistanie);
ilastą-białą pustynię szottów (wyschniętych słonych jezior), pokrytych solą zalegającą na seriach iłów; szottów z wykwitami węglanu wapnia oraz gipsu (szott, sebha na Saharze, takyr w Turkmenistanie, kewir w Iranie, playa w Ameryce Pn.). Obecnie zwraca się także uwagę na konfigurację terenu i wyróżnia: pustynie górzyste (skaliste); u ich podnóża znajdują się pedymenty (rozległe powierzchnie erozyjne) ze stożkami napływowymi żwirowymi (serir) i piaszczystymi (erg),
przechodzącymi w równinne playa osadów mułowo-ilastych (w Afryce szott, sebha); pustynie wyżynne, gdzie znajdują się rumowiska żwirowe (serir); pustynie nizinne, zajęte przez pustynie piaszczyste (erg). Na
pustyniach piaszczystych znajdują się zarówno piaski lotne, z których usypywane są wydmy, jak i piaski "zamarłe", pokryte skorupą pylastą, solną lub wapienną. Do największych pustyń piaszczystych na świecie należą: Ar-Rub al-Chali na Płw. Arabskim czy Erg Szasz na Saharze,
Wielka Pustynia Piaszczysta i Wielka Pustynia Wiktorii w Australii, Takla Makan w Kotlinie Kaszgarskiej w Azji; największe obszary pustyń
żwirowych i piaszczysto-żwirowych znajdują się na Saharze, Pustyni Libijskiej, Gibsona (w Australii), Gobi; a pustynie kamieniste na Saharze (Ahaggar, Tibesti, Al-Hamada al-Hamra, Tanizruft)
Gleby
Gleby pustyń są słabo wykształcone (przeważnie
szaroziemy, gleby kasztanowe), o małej zawartości materii organicznej z powodu minimalnej pokrywy roślinnej,
często praktycznie pozbawione próchnicy i edafonu, martwe. W wyniku podsiąkania zawartej w nich wody i szybkiego jej wyparowywania, mogą być bogate w sole mineralne, często osadzające się na powierzchni. W
efekcie gleby pustynne są często zasolone lub też występują na nich skorupy (chlorkowe, gipsowe,
wapienne, laterytowe, krzemianowe). W efekcie gleba staje się toksyczna; np. na skutek zasolenia gleby
chlorkiem sodu powstały pustynie bylicowe w zachodniej części Azji Środkowej i w Wielkiej Kotlinie w Ameryce
Północnej.
Fauna i flora
Niekorzystne dla roślin warunki klimatyczne powodują, że szata
roślinna jest bardzo skąpa; istnieją nawet, choć nieliczne, pustynie całkowicie jej pozbawione (niektóre obszary afrykańskiej pustyni Namib i
południowoamerykańskiej pustyni Atakama). Biomasa roślin wynosi na pustyniach średnio zaledwie 0,02 kg suchej masy na m² (od 0 do 0,2), na
półpustyniach 0,7 kg (od 0,1 do 4); produkcja pierwotna na pustyniach wynosi średnio 3 g suchej masy na m² na rok(od 0 do 10), na półpustyniach 90 g (od 10 do 250). Liczba gatunków jest niewielka i wykazują one specyficzne
przystosowania do środowiska pustynnego. Zależnie od lokalnego klimatu występują różne gatunki roślin, u wszystkich jednak wykształciły się adaptacje fizjologiczne i morfologiczne sprzyjające oszczędnej gospodarce wodnej
(kserofityzm). Ograniczają one np. transpirację (parowanie wody) w ciągu dnia, a w nocy adsorbują możliwie duże ilości rosy; wytrzymują też długie okresy uśpienia. W skład flory pustynnej wchodzą rośliny jednoroczne, które pojawiają się w okresie opadów i wieloletnie. Rośliny jednoroczne cały cykl życiowy ograniczają do krótkotrwałego okresu opadów; rośliny wieloletnie charakteryzują się zazwyczaj silną redukcją wielkości liści lub nawet
całkowitym ich brakiem, co zmniejsza tempo utraty wody. Mają też na ogół rozbudowane systemy korzeniowe, sięgające głęboko w glebę lub w szczeliny skalne.
Zagęszczenie roślin na pustyniach jest zawsze
niewielkie, a poszczególne osobniki są zwykle rozmieszczone bardzo równomierne, jest to rezultat allelopatii, czyli
hamowania wzrostu innych roślin przez wydzielanie do gleby substancji toksycznych. Jest to typowy przejaw osłabiania
konkurencji, w tym wypadku o deficytową wodę. Rośliny
pustynne znane są też z różnorodnych sposobów obrony przed roślinożercami; jest to bardzo istotne w środowisku, w którym wobec niedostatku wody i niskiej produkcji, bardzo trudno jest uzupełniać straty tkanek, powstałe na skutek spasania.
Najbardziej rzuca się w oczy morfologiczna przebudowa liści w skutecznie chroniące roślinę kolce i ciernie. Bardzo
rozpowszechnione, ale stosunkowo słabo jeszcze poznane są sposoby obrony chemicznej, które polegają na odkładaniu w komórkach i tkankach substancji toksycznych dla zwierząt.
Wśród roślin pustynnych wyróżnia się rośliny efemeryczne (efemerydy i efemeroidy), suchorośla, sukulenty oraz
słonorośla (halofity).
Pustynia Namib w okolicach Swakopmund - jedna z
najniezwyklejszych i najrzadszych roślin świata - welwitschia
mirabilis
Rośliny efemeryczne niekorzystny okres suszy spędzają w uśpieniu. Są to albo rośliny jednoroczne, spędzające okres suszy w postaci nasion, które po deszczu bardzo szybko kiełkują, przechodzą pełny cykl rozwojowy i wydają nasiona, które mogą przetrwać
nadchodzący kolejny okres suszy (efemerydy), albo też rośliny trwałe (wieloletnie). Te ostatnie okres suszy spędzają w postaci znajdujących się pod ziemią organów przetrwalnych bulw, cebul, kłączy, z których po deszczu rozwijają się części nadziemne (efemeroidy). Kserofity to
rośliny trwałe przeważnie krzewinki lub kolczaste, niskie krzewy oraz drzewa, ale także np. turzyce. Cechuje je szereg przystosowań
przeciwdziałających nadmiernej transpiracji: drobne, zredukowane liście, kutynizacja epidermy, zagłębienie aparatów szparkowych,
zrzucanie liści w okresie suszy. Rozległe systemy korzeniowe tych roślin sięgają głęboko w podłoże. Sukulenty to rośliny trwałe, dostosowane do środowisk ubogich w wodę, ale nie będące właściwymi kserofitami.
Pobierają one podczas deszczu wodę, którą magazynują w specjalnej tkance miękiszowej znajdującej się w liściach (np. agawy, aloesy,
rozchodniki) lub łodygach (np. kaktusy, wilczomlecze). Halofity to rośliny trwałe zasolonych środowisk, które mają pewne właściwości sukulentów (gromadzenie wody w tkankach) lub kserofitów. Poza tym na pustyniach mogą występować mchy, porosty, glony i sinice.
• Liczba gatunków zwierząt pustynnych jest niewielka, co jest rezultatem trudnych warunków życia i niewielkiej liczby nisz ekologicznych. Czynniki ograniczające to z jednej strony warunki klimatyczne (brak wody, niska wilgotność powietrza, silne nasłonecznienie, bardzo wysoka temperatura i jej duże wahania), skąpa szata roślinna (mała ilość pokarmu i kryjówek). W wypadku całkowitego braku roślinności, nie występują też zwierzęta.
• Zwierzęta pustyni są przeważnie nieduże, o jasnej barwie ciała; w dzień ukrywają się w norach, jamach i zagłębieniach skalnych lub zakopują się w piasku, gdzie panuje dużo niższa temperatura i większa wilgotność niż na powierzchni; nocą na pustyni panują niskie temperatury i może pojawiać się rosa, a zjadanie pokrytych nią roślin dostarcza roślinożercom wody. Rosę wykorzystują także nieliczne na pustyniach ślimaki. Tak różne zwierzęta, jak niektóre chrząszcze z rodziny
czarnuchowatych na pustyni Namib oraz co najmniej dwa gatunki jaszczurek – australijski moloch kolczasty i azjatycka krągłogłówka uszasta – potrafią pobierać wodę spływającą z ich własnych ciał (odpowiednio rosę i wodę deszczową). Wiele gatunków zwierząt ma zdolność okresowej anabiozy. U tak różnych organizmów, jak wielbłądy, antylopa oryks arabski, skoczki pustynne, niektóre jaszczurki, a
nawet niektóre chrząszcze, stopy są tak przystosowane, aby zapobiec zapadaniu się w sypkim piasku. Niektóre grupy zwierząt są jakby z góry przystosowane do życia w warunkach stałego niedoboru wody i wysokiej temperatury. Chitynowa okrywa ciała owadów oraz rogowe łuski gadów skutecznie chronią te zwierzęta przed utratą wody; także u obu tych grup wydzielanie produktów przemiany materii następuje w postaci stałej. Termity, choć niewidoczne na powierzchni, stanową ważną grupę owadów na gorących pustyniach.
Dromader
• Wśród kręgowców wyraźnie dominującą grupą są gady – liczne gatunki jaszczurek (agam lub legwanów, waranów, gekonów, scynków), węży i żółwi. Ptaki, podobnie jak gady, prowadzą oszczędną gospodarką wodną (wydalają kwas moczowy), a poza tym mogą pokonywać długie trasy do wodopoju, ale ze względu na wysoki poziom przemiany materii wymagają dużych ilości pokarmu. Stąd ptaki takie jak stepówki (Pterocoliae), białorzytki (Oenanthe), kuropatewka pustynna
(Ammoperdix heyi) i skowronik piaskowy (Ammomanes deserti) spotkać można raczej na półpustyniach; jedynie sępy zamieszkują najbardziej suche tereny
pustynne. Ssaki nie są tak dobrze przystosowane do warunków życia na pustyni.
Wśród ssaków pustynnych liczne są gryzonie, a także antylopy i gazele, góralki i wielbłądy; spotyka się także nietoperze, owadożerne i drapieżne (np. fenek pustynny na pustyniach Afryki Północnej i Półwyspu Arabskiego), a w Australii
torbacze. Wiele gatunków prowadzi nocny tryb życia; dotyczy to zarówno kryjących się w norach gryzoni i tak dużych zwierząt, jak oryks arabski. Wiele gatunków
obywa się całkowicie bez picia. Owady i nasiona, którymi żywią się ssaki pustyni, są dla nich nie tylko pożywieniem, ale również źródłem wody. Niektóre gryzonie
przestawiły się na odżywianie pokarmem zwierzęcym, co pozwala im zdobyć dodatkową ilość wody. Zapotrzebowanie na wodę u gryzoni żywiących się
nasionami zaspokajane jest częściowo lub całkowicie wodą pochodzącą z przemian metabolicznych pożywienia, nazywaną wodą metaboliczną. Zwierzęta te nie pocą się, ich kał jest silnie odwodniony, a ich nerki wytwarzają mocz 3-4 razy bardziej zagęszczony niż u człowieka. Takie zwierzęta jak wielbłądy i oryks arabski są
fizjologicznie przystosowane do znoszenia wysokich temperatur (bez utraty wody na chłodzenie ciała poprzez proces pocenia się). Ich organizm ulega znacznemu przegrzaniu w dzień, natomiast w nocy znacznemu wychłodzeniu, co z kolei opóźnia kolejne przegrzanie.
Klimat
Pustynie i półpustynie kontynentalne (chłodne) leżą w głębi platform kontynentalnych, w ciepłej strefie klimatu umiarkowanego, mającego charakter skrajnie kontynentalny. Lato jest gorące,
temperatura dochodzi na niektórych obszarach do 40, a nawet 50 °C;
zima bywa mroźna, temperatura obniża się do kilkunastu stopni
poniżej zera, niekiedy nawet dochodzi do -40 °C, ze skąpym opadem śniegu; wiosną wody roztopowe umożliwiają tworzenie się
efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej. Roczna suma opadów wynosi od kilkudziesięciu do 200-300 mm, przy czym
większość opadów przypada na wiosnę, podczas której następuje
najbujniejszy rozwój roślinności, głównie efemeryd. Pokrywa roślinna jest lepiej rozwinięta niż na pustyniach gorących, stąd właściwych
pustyń chłodnych jest stosunkowo niewiele (są np. w Azji Centralnej);
większość obszarów ma charakter półpustynny i stopniowo przechodzi w otaczające je suche stepy. Dlatego brak jest charakterystycznych
gatunków roślin pustynnych, a różnice między poszczególnymi strefami mają raczej charakter ilościowy, a nie jakościowy. W porównaniu z
pustyniami gorącymi zaznaczają się pewne różnice w charakterze roślinności; z powodu mrozów zimowych na pustyniach chłodnych
zupełnie brak jest sukulentów, a rośliny drzewiaste tracą liście na zimę.
Pustynie świata – rozmieszczenie na
mapie
Pustynia Gobi
Pustynia Gobi ma kilka nazw chińskich: m.in. 戈壁 (gēbì), 瀚海 (hànhǎi - nieskończone morze) oraz 沙漠 (shāmò, popularne
określenie pustyni). Mongolska nazwa Gobi to Говь.
Geografia
Pustynia Gobi ma ponad 1610 km długości z południowego zachodu na północny wschód i ponad 800 km z północy na południe; ma ponad 2 miliony km² powierzchni.
Pustynia odgrodzona jest od północy górami Ałtaju, a od
południowego zachodu przez Wyżynę Tybetańską. Gobi rozciąga się od gór Tienszan na zachodzie, po Wielki Chingan na wschodzie oraz od gór Nan Shan tudzież Yin Shan na południu, po góry Chentej na północy.
Gobi jest pustynią kontynentalną. Tworzą ją głównie żwirowo-
kamieniste górzyste i wyżynne mniejsze pustynie, półpustynie oraz
suche stepy, rozdzielone pasmami wysokich gór. Większa część pustyni leży na wysokościach 900 - 1120 m n.p.m., oprócz tego licznie
występują tam masywy górskie, przede wszystkim Ałtaju Gobijskiego.
Fauna - do najrzadszych zwierząt zamieszkujących Gobi należą: kułan, pantera śnieżna, baktrian oraz koń Przewalskiego (endemit gobijski, nie jest pewne czy jeszcze tam żyje w stanie dzikim, natomiast jest na Gobi hodowla zmierzająca do restytucji koni
Przewalskiego).
• Pustynnienie
Obecnie pustynia Gobi rozrasta się. Najbardziej widoczne są objawy pustynnienia w Chinach w rejonach sąsiadujących z Gobi, najszybciej pustynia rozrasta się w kierunku południowym. Każdego roku
obserwuje się tam pustynnienie ok. 3600 km² stepów, co powoduje (z racji odszkodowań dla rolników i pasterzy, przeciwdziałaniu ekspansji pustyni itp.) straty rzędu 50 miliardów USD rocznie.
Pustynnienie spowodowane jest przede wszystkim działalnością człowieka, nieskoordynowane i nadmierne powiększanie pogłowia bydła, niszczącego roślinność oraz glebę pastwisk, zużywanie ponad miarę wody (np. sztucznie dostarczanej do najbliższych miast) oraz globalne ocieplenie. Rząd chiński próbuje przeciwdziałać ekspansji pustyni, budując tzw. Zielony Mur Chiński - pas sztucznie zasadzonych lasów, odgradzających pustynię od pozostałej części kraju.
Sahara
• strefa pustynna położona w północnej Afryce.
Jest ona największą gorącą pustynią na Ziemi (ma 9 064 300 km²), rozciągająca się na
długości 5700 km od Oceanu Atlantyckiego na zachodzie po Morze Czerwone na wschodzie;
od północy ograniczona jest górami Atlas i
wybrzeżem Morza Śródziemnego. Znajduje się na terytoriach 11 państw: Maroka, Algierii,
Tunezji, Libii, Egiptu, Sahary Zachodniej,
Mauretanii, Mali, Nigru, Czadu i Sudanu.
Gleby
• Występujące na pustyniach szaroziemy mają bardzo słabo
rozwiniętą warstwę próchniczą, lub całkowity jej brak. Powoduje to bardzo rzadkie występowanie roślin na tych terenach. W niektórych miejscach znajdują się oazy z dostatkiem wody i bujną roślinnością.
Jest tu znacznie więcej zwierząt niż w otwartym terenie.
• Pustynie Afryki północnej i Półwyspu Arabskiego
• Roślinność tych pustyń jest zróżnicowana na kilka typów w
zależności od budowy i wilgotności podłoża. Najbujniejsza jest ona w obniżeniach zwanych na Saharze daya i w dolinach wyschłych rzek – ued (wadi). Rosną w nich miejscami nawet drzewa np. topole.
Dość bogata jest również roślinność na skałach, czerpiąca wodę, nagromadzoną podczas deszczów, ze szczelin skalnych.
Roślinnosć
• Pustynia sprawia wrażenie pozbawionej wszelkiego życia, ale nawet w tych wyjątkowo trudnych warunkach żyją rośliny i zwierzęta. Rośliny występujące na pustyniach przystosowane są do oszczędnej gospodarki wodą i do ochrony przed wysokimi temperaturami w ciągu dnia.
Występujące rośliny to: dzikie oliwki, oleandry (roślinność pn. Sahary) pistacje, tamaryszek oraz akacja (południowa część Sahary). Środkowa część Sahary jest pozbawiona roślinności. Ciekawym przykładem jest róża jerychońska,
która jest bardzo dobrze przystosowana do życia na pustyni.
Wiatr pędzi te rośliny w kształcie kuli, które tworzą
zaschnięte pędy okrywające owocostan na duże odległości.
Wówczas, gdy spadnie trochę deszczu, pędy się prostują, a
nasiona rozsiewają.
Ludność
• Ze względu na warunki pustynne (piaski, susza, ograniczony dostęp do wody) nie ma tam odpowiednich warunków do rozwoju życia. Gęstość zaludnienia jest niska (około jednej osoby na km²). Mieszkańcy Sahary to głównie nomadowie. Najbardziej liczne to pasterskie plemię Tuaregów.
Przemierzają oni, wraz ze swoimi stadami kóz, owiec i wielbłądów, rozlegle obrzeża pustyni w poszukiwaniu pastwisk oraz wody. Prowadzą również handel wymienny z mieszkańcami oaz. Tradycyjnie wędrowcy dostarczali mleko, mięso i juczne zwierzęta w zamian za zboże, daktyle, kawę, sól, broń i amunicję. Jednak cywilizacja dotarła także i na Saharę, zmieniając życie jej mieszkańców. Wędrówki Tuaregów zostały znacznie ograniczone.
Tam gdzie były szlaki ich karawan teraz jeżdżą ciężarówki przewożące rozmaite surowce i towary. Karawany poruszają się za pomocą jucznych zwierząt (wielbłądy, muły, osły itp.). Były znane już w starożytności, a w średniowieczu stanowiły niemal jedyny sposób podróżowania po Azji Środkowej i Afryce Północnej. Utarte szlaki karawanowe są używane do dziś.
Świat zwierząt
Antylopy Adaks
Fenek
Wielka Pustynia Słona (USA)
Wielka Pustynia Słona (ang. Great Salt Lake Desert) – pustynia w USA w północnej części Wielkiej Kotliny, na zachód od Wielkiego Jeziora Słonego w
stanie Utah i częściowo Nevada. Powierzchnia: 10 360 km².
• Charakterystyka - Długość: ok. 240 km, szerokość: ok.
80 km. Opad roczny na większej części obszaru nie przekracza 200 mm. Klimat podzwrotnikowy
kontynentalny, wybitnie suchy. Niemal całkowicie brak roślinności. Pustynia stanowi zachodnią część dna
plejstoceńskiego jeziora Bonneville. Jest prawie
idealnie płaska, jedynie w kilku miejscach wznoszą się izolowane wzgórza. Całość opada bardzo łagodnie ku wschodowi, w stronę Wielkiego Jeziora Słonego.
Pokrywają ją twarde osady drobniutkiego mułu i
oślepiająco biała warstwa soli kamiennej (chlorku
sodu).
• Historia eksploracji - Wielka Pustynia Słona przez długi czas była uważana za przeszkodę nie do
pokonania na drodze do Kalifornii. Zazwyczaj
obchodzono ja od północy lub od południa. Jako pierwszy przeszedł ją ze wschodu na zachód w 1845 r. amerykański podróżnik i geodeta, a
później znany wojskowy i polityk John Frémont.
Już w następnym roku pokonał ją na czele karawany 60 do 75 wozów z osadnikami,
udającymi się do Kalifornii, Lansford Hastings, a trasę tę nazywano odtąd Skrótem Hastingsa (ang.
Hastings Cutoff).
Pustynia Patagońska
• Pustynia Patagońska – pustynia chłodna, piaszczysta, położona w Ameryce Południowej, głównie na terenie argentyńskiej Patagonii, a także w Chile. Jest to największa pustynia położona w rejonie 40
równoleżnika. Od wschodu jest ograniczana przez Ocean Atlantycki, od północy graniczy z Cuyo i pampą, od zachodu przez Andy
Patagońskie; w tamtym rejonie łączy się z Pustynią Atacama. Jej
powierzchnia wynosi 670 tys. km², co czyni ją 6. największą pustynią świata (wliczając pustynie lodowe). Przed kolonizacją hiszpańską
była zamieszkiwana przez ludy zbieracko-łowieckie (m.in.
Tehuelcze), w XIX wieku nastąpiła migracja w te rejony (Mapuche, Argentyńczycy, Walijczycy), co prowadziło do konfliktu granicznego.
Ostatecznie po kampanii wojskowej z lat 70. i lat 80. XIX wieku większość terenów przypadła Argentynie i zaczęła być
wykorzystywana jako miejsce uprawy rolnej, wypasu koni oraz owiec i pozyskiwania surowców naturalnych.
Atakama (Atacama, hiszp. Desierto de Atacama) – pustynia mglista w Ameryce Południowej. Należy do najsuchszych obszarów na świecie. Leży w północnej części Chile, między Kordylierą Nadbrzeżną a Kordylierą Zachodnią.
Znajduje się w obrębie dwóch chilijskich prowincji Norte Chico i Norte Grande.
• Roczna suma opadów nie przekracza 100 mm, co jest związane z położeniem (strefa zwrotnikowa).
Jedną z głównych przyczyn tak suchego klimatu jest zimny Prąd Peruwiański. W Iquique ostatni opad miał miejsce w pierwszych latach XX wieku.
Nieliczne rzeki są tylko okresowe, występują
solniska w bezodpływowych kotlinach oraz słone bagna. Pustynia piaszczysta i kamienista. Jej
długość to 1000-1100 km, szerokość do 100 km, położona jest ok. 500-2000 m n.p.m. Jest to jedno z najbardziej suchych miejsc na Ziemi: w
niektórych miejscach nie zanotowano opadów, od kiedy są prowadzone pomiary. Wybrzeże Atakamy uważane jest za niebezpieczne – usiane jest
wrakami rozbitych statków.
Wielka Pustynia Piaszczysta
• Wielka Pustynia Piaszczysta (ang. Great Sandy Desert) – piaszczysta pustynia w północno-
zachodniej części Australii Zachodniej na
południe od wyżyny Kimberley, granicząca od południa z Pustynią Gibsona, w 2009 roku
wpisana na listę rezerwatów biosfery UNESCO.
Obszar jej wynosi ok. 360 000 km²
• Przez pustynię biegnie ciągnąca się w kierunku północno-wschodnim droga Canning Stock
Route o długości około 1600 km
Warunki naturalne
• Pustynia obejmuje około 360 tys. km² (wg innych szacunków 395,25 tys. km²). Ulokowana jest w środkowo-północnej części Australii
zachodniej oraz południowym Terytorium Północnym, między Wyżyną Kimberley a Pustynią Gibsona. To wielki płaski równinny prawie niezamieszkany obszar, położony na wysokości od 300 m
n.p.m. na południu do 700 m n.p.m. na północy; w środkowej części kamienisty. Krajobraz cechują połacie czerwonego piachu, wydmy i rozmieszczone gdzieniegdzie ostańce.
• Klimat zwrotnikowy wybitnie suchy. Średnie temperatury w lipcu osiągają 15–18 °C, w styczniu – 30–33 °C Temperatura może
przewyższać 40 °C. Suma opadów na południu wynosi około 200 mm, na północy – 500 mm.
Pustynia Błędowska
• największy w Polsce obszar lotnych piasków (około 33 km²) leżący na pograniczu Wyżyny Śląskiej i Wyżyny Olkuskiej.
• Rozciąga się od Błędowa (dzielnicy Dąbrowy Górniczej) na zachodzie do gminy Klucze na wschodzie. Granicą północną pustyni jest wieś Chechło, a na południu jest ograniczona dużym obszarem leśnym.
Pustynia ma niecałe 10 km długości i szerokość do 4 km. Piaski mają średnią miąższość 40 m, maksymalnie 70 m. Przez pustynię, ze
wschodu na zachód, przepływa Biała Przemsza.
• Pustynia w obecnej postaci jest pochodzenia antropogenicznego. W wyniku intensywnej działalności okolicznych mieszkańców na
terenie pustyni poziom wód gruntowych opadł do tego stopnia, że uniemożliwiło to rozwój roślin. W połączeniu z intensywną wycinką lasów na potrzeby górnictwa i hutnictwa, rozwijających się w tych rejonach od średniowiecza, spowodowało to odsłonięcie ok. 150 km² piasków, sięgających na południu w okolice Szczakowej.
Pozostałościami tej tzw. Dużej Pustyni Błędowskiej są już niemal całkowicie zarośnięta Pustynia Starczynowska na zachód od Olkusza oraz Dziadowskie Morze koło Boru Biskupiego w okolicach
Bukowna.
