Spór o naukowość teorii inteligentnego projektu

51

Piotr Bylica

Spór o naukowoœæ teorii inteligentnego projektu

Wstêp

W niniejszym artykule przedstawiê koncepcjê znan¹ jako teoria inteligentnego pro- jektu (TIP) i rozstrzygn¹æ, czy teoria ta mo¿e dziœ byæ uznana za naukow¹. We Wpro- wadzeniu chcia³bym wskazaæ na istnienie w filozoficznej tradycji koncepcji celowo-

œciowo wyjaœniaj¹cych porz¹dek przyrodniczy. Skupiê siê przy tym na Paleyowskim argumencie na rzecz istnienia projektu oraz Projektanta. Wska¿ê te¿ na istotn¹ rolê filozofii F. Bacona oraz prac K. Darwina w ukszta³towaniu wspó³czesnego naturali- stycznego paradygmatu nauki. Koñcz¹c Wprowadzenie pokreœlê najwa¿niejsze ró¿ni- ce miêdzy Paleyowsk¹ a wspó³czesn¹ propozycj¹ znan¹ jako „teoria inteligentnego projektu”, staraj¹c¹ siê wykazaæ istnienie celowoœci przyrodzie.

W dalszej czêœci wska¿ê na spo³eczne aspekty funkcjonowania teorii inteligentne- go projektu, szczególnie na umiejscowienie jej dzia³alnoœci i obecnoœæ w kontekœcie oficjalnych instytucji naukowych. Dokonam te¿ oceny stanowiska, zgodnie z którym TIP jest koncepcj¹ kreacjonistyczn¹. W ostatniej czêœci bêdê sprawdza³, czy TIP jest empirycznie testowalna, zwracaj¹c uwagê, ¿e na ocenê jej naukowoœci istotny wp³yw ma zwi¹zek wspó³czesnej nauki z naturalizmem.

A. Wprowadzenie. Wczeœniejsze odwo³ania do istnienia celowoœci w przyrodzie a wspó³czesna teoria inteligentnego projektu

Powszechna w historii idei jest myœl, ¿e w przyrodzie dostrzec mo¿na szczególny porz¹dek, za który odpowiedzialny wydaje siê jakiœ czynnik duchowy czy umys³owy, a nie jedynie sama materia. W ró¿ny sposób formu³owana by³a ona zarówno w staro-

¿ytnoœci u Platona, jak i w œredniowieczu w koncepcji Tomasza. Wspó³czeœnie idea ta znalaz³a swój wyraz w teleologicznej wizji ewolucji autorstwa P. Teilharda de Chardin, w rozwa¿aniach na temat zasady antropicznej w kosmologii czy w³aœnie w przedsta- wionej w niniejszym artykule teorii inteligentnego projektu. Wspóln¹ cech¹ tych spe- kulacji jest podejrzenie lub przekonanie, ¿e sama materia nie jest zdolna do stworzenia tak z³o¿onego i ró¿norodnego œwiata przyrody, jaki wokó³ dostrzegamy i ¿e powstanie tak ró¿norodnego i jednoczeœnie uporz¹dkowanego œwiata musia³o byæ wynikiem ja- kiegoœ dzia³aj¹cego celowo czynnika niematerialnego.

Kazimierz J^ODKOWSKI (red.), Teoria inteligentnego projektu – nowe rozumienie naukowoœci?, Biblioteka Filozoficznych Aspektów Genezy t. 2, Wydawnictwo Megas, Warszawa 2007.

Niegdyœ idea projektu czy celowoœci – w postaci Arystotelesowskiej koncepcji przy- czyn formalnej i celowej – pe³ni³a wa¿n¹ rolê w filozofii naturalnej, odpowiadaj¹cej zasadniczo temu, co dziœ nazywamy nauk¹. ¹ Odejœcie od tej koncepcji wi¹zane jest z wp³ywem filozofii Bacona na rozumienie nauki. ² Wed³ug Arystotelesa, wiedza o danym zjawisku polegaæ mia³a na znajomoœci czterech przyczyn: materialnej, spraw- czej, formalnej i celowej. Wyjaœnienia zjawiska, które pomija³yby któr¹œ z tych przy- czyn, nale¿a³oby w ujêciu Arystotelesa uznaæ za niepe³ne. Tymczasem Bacon sprzeci- wia³ siê w³¹czeniu wyjaœnieñ, odwo³uj¹cych siê do przyczyn formalnych i celowych, w obrêb nauki, zaliczaj¹c je do metafizyki. Jako naukowe uznawa³ jedynie wyjaœnie- nia, powo³uj¹ce siê na przyczyny materialne i sprawcze.

Jeszcze bezpoœrednio przed Darwinem idea projektu w przyrodzie, na istnienie któ- rego mog³aby wskazywaæ nauka, funkcjonowa³a w niearystotelewskiej wersji, miano- wicie – w formie przedstawionej przez W. Paleya. Popularnoœæ jego koncepcji tworzy-

³a sytuacjê problemow¹, w kontekœcie której swoj¹ teoriê – maj¹c¹ oddaliæ argumenty Paleya – tworzy³ Darwin, który znacz¹co przyczyni³ siê do utrwalenia wizji nauki jako wolnej od stosowania wyjaœnieñ celowoœciowych.

Paley twierdzi³, ¿e istnieje doskona³y Projektant-Stwórca organizmów ¿ywych.

W uzasadnieniu tego przekonania powo³ywa³ siê na widoczn¹, niezwykle z³o¿on¹ bu- dowê i doskona³e dopasowanie organizmów do ich warunków ¿ycia. Istota argumenta- cji Paleya zasadza siê na rozró¿nieniu rzeczy powsta³ych za spraw¹ celowej dzia³alno-

œci od powsta³ych przypadkiem. On sam wypowiada siê w sposób nastêpuj¹cy:

(…) przypuœæmy, ¿e natkn¹³em siê na kamieñ i spytanoby mnie, sk¹d ten kamieñ siê tam wzi¹³. Móg³bym byæ mo¿e odpowiedzieæ [...], ¿e le¿y tam od zawsze. [...] Ale przypuœæmy,

¿e znalaz³bym le¿¹cy na ziemi zegarek i ¿e mia³bym stwierdziæ, sk¹d on siê tam znalaz³.

Z pewnoœci¹ nie powinienem braæ pod uwagê odpowiedzi, któr¹ da³em poprzednim razem,

¿e na podstawie ca³ej mojej wiedzy stwierdzam, ¿e ten zegarek móg³ tam le¿eæ od zawsze.

Dlaczego jednak ta sama odpowiedŸ, co w przypadku zegarka, nie jest odpowiednia odno-

œnie kamienia? Dlaczego nie stosuje siê w drugim przypadku, tak jak w pierwszym? Z tego powodu i z ¿adnego innego mianowicie, ¿e gdy przyjrzymy siê zegarkowi, dostrzegamy (czego nie bylibyœmy w stanie odkryæ w kamieniu), ¿e jego poszczególne czêœci s¹ opra- wione i z³o¿one razem w pewnym celu, na przyk³ad, ¿e s¹ tak uformowane i dopasowane, aby wytwarzaæ ruch i to ruch tak uregulowany, by wskazywaæ godziny [...]. ³

Ten zaobserwowany mechanizm zegarka prowadzi do uznania, ¿e musia³ on zostaæ zaprojektowany. Jak pisze Paley, obserwacja ta prowadzi do

1 Patrz William D^EMBSKI, „Reinstating Design within Science”, Rhetoric & Public Affairs 1998, vol. 1, no. 4, , s. 503 [503-518].

2 Patrz tam¿e s. 503-504.

3 William P^ALEY, Natural Theology; or, Evidences of the Existence and Attributes of the Deity, 12th ed., J. Faulder, London 1809, s. 1-2 (cyt. za: Electronic text edition information, University of Michigan Humanities Text Initiative, Ann Arbor 1998, s. 1-2, http://www.hti.umich.edu/

cgi/p/pd-modeng/pd-modeng-idx?type=HTML&rgn=TEI.2&byte=53049319).

53

[…] nieuchronnego wniosku, ¿e zegarek musia³ mieæ jakiegoœ twórcê, ¿e w tym czy innym czasie i miejscu musia³ istnieæ jakiœ rzemieœlnik albo rzemieœlnicy, którzy stworzyli go dla celu, który stwierdziliœmy w odpowiedzi [...]. ⁴

Wed³ug Paleya na podstawie podobnego rozumowania wniosek o istnieniu Projek- tanta mo¿na zastosowaæ tak¿e do wielu obiektów przyrodniczych. Argumentowa³ tak na przyk³ad w odniesieniu do oka, porównuj¹c jego budowê z teleskopem:

[…] s¹ to narzêdzia tego samego rodzaju. Cel jest ten sam; œrodki s¹ te same. U obu cel jest podobny, zamys³ s³u¿¹cy jego realizacji jest podobny. Soczewki teleskopu i humory oka dok³adnie sobie odpowiadaj¹ co do kszta³tu, umiejscowienia i w swych mo¿liwoœciach odnoœnie promieni œwietlnych. Mianowicie w umiejscawianiu ka¿dego sto¿ka œwietlnego we w³aœciwej odleg³oœci od soczewek, to jest dok³adnie w tym miejscu, gdzie rozpostarta jest b³ona, do której maj¹ dotrzeæ. Jak mia³oby byæ mo¿liwe w obliczu takiego podobieñ- stwa [...] wykluczanie istnienia zamys³u w jednym przypadku i jednoczesne uznawanie dowodu, ¿e w drugim zamys³ wystêpowa³ w sposób najbardziej oczywisty i jasny. ⁵ Tak, jak czêœci teleskopu s¹ w³aœciwie dobrane, by powiêkszaæ obraz cia³ niebie- skich, a elementy zegarka, by ten wskazywa³ godzinê, tak te¿, wed³ug Paleya, dosko- na³a jest budowa oka dla celów widzenia, jak i budowa wielu innych przyrodniczych obiektów. W nich wszystkich dostrzec mo¿na, wed³ug niego, dzia³alnoœæ Projektanta.

Obserwacja by³a wiêc, wed³ug Paleya, podstaw¹ wyprowadzania wniosku o tym,

¿e dany obiekt zosta³ zaprojektowany, a wiêc, ¿e posiada projektanta. Uznanie obiektu za zaprojektowany by³o, wed³ug niego, uzasadnione, gdy mo¿na by³o dostrzec cel, jakiemu mia³ on s³u¿yæ.

Istnienie przyrodniczych obiektów tak doskonale dopasowanych do warunków œro- dowisk, w jakich funkcjonuj¹, i myœl o tym, ¿e posiadaj¹ one projektanta, prowadzi³a Paleya do uznania, ¿e ich twórc¹, czyli twórc¹ ca³ej o¿ywionej przyrody, musi byæ wszechmocna i doskona³a istota, czyli Bóg. Jak sformu³owa³ to Paley,

Œlady projektu s¹ zbyt mocne, by uda³o siê je zanegowaæ. Projekt musi mieæ projektanta.

Ten projektant musia³ byæ osobowy. T¹ osob¹ jest BÓG. ⁶

To rozumowanie, polegaj¹ce na uznaniu istnienia Boga na podstawie jego przyrod- niczych wytworów, znane jest jako teologia naturalna. Teologia naturalna w wersji Pa- leyowskiej cieszy³a siê znaczn¹ popularnoœci¹ jeszcze d³ugo po jego œmierci. Przez pewien czas tak¿e Darwin by³ zwolennikiem argumentu z projektu w wersji Williama Paleya. Jednak ostatecznie w swych publikacjach polemizuje on w³aœnie z tym argu- mentem. Stanowisko to w sposób istotny kszta³towa³o sytuacjê problemow¹, w jakiej powstawa³o i do której odnosi³o siê dzie³o Darwina, O powstawaniu gatunków.

4 Tam¿e, s. 3.

5 Tam¿e, s. 21.

6 Tam¿e, s. 441.

A. Wprowadzenie. Wczeœniejsze odwo³ania do istnienia...

Wspó³czesna wersja teorii inteligentnego projektu, podobnie jak teoria ewolucji, mówi o pochodzeniu ¿ycia i jego form. Wed³ug koncepcji inteligentnego projektu, w przyrodzie istniej¹ dostrzegalne œlady, i¿ zosta³a ona zaprojektowana przez jak¹œ

wczeœniej istniej¹c¹ inteligencjê. Jak jednak twierdz¹ jej zwolennicy, inaczej ni¿

w przypadku Paleya, kwestia tego, kto lub co kryje siê za tymi znakami, nie jest istotna.

Móg³by to byæ Bóg judeochrzeœcijañski b¹dŸ jakiejkolwiek innej religii, ale tak¿e jakaœ

obca cywilizacja ⁷ (na przyk³ad Crick twierdzi, ¿e ¿ycie na Ziemi pojawi³o siê za spraw¹ inteligentnych istot z kosmosu). ⁸ Nie rozstrzyga siê te¿ sposobu powstania projektu.

W grê wchodzi wiêc bezpoœrednia interwencja, ale tak¿e, jak wskazuje Behe, kierow- nictwo procesami naturalnymi w sposób opisywany przez teistycznych ewolucjoni- stów. ⁹ Uznaje siê jedynie, ¿e dla wyjaœnienia powstania nieredukowalnie z³o¿onych struktur przyrody ¿ywej, takich jak na przyk³ad struktura DNA, konieczne jest powo³a- nie siê na inteligentne przyczyny i ¿e skutki ich dzia³añ s¹ empirycznie wykrywalne.

Wspó³czeœni przedstawiciele teorii inteligentnego projektu odwo³uj¹ siê do nieznanych w czasach Darwina dyscyplin, jak biologia molekularna czy teoria informacji i twierdz¹, i¿ dysponuj¹ metodami rozpoznawania inteligentnej ingerencji w przyrodzie.

B. Socjologiczne aspekty funkcjonowania wspó³czesnej teorii inteligentnego projektu

O samej teorii inteligentnego projektu jest coraz g³oœniej w Stanach Zjednoczo- nych od pocz¹tku lat 1990-tych. Popularyzuj¹c w spo³eczeñstwie amerykañskim swoj¹ koncepcjê powstania i historii ¿ycia, jej propagatorom uda³o siê sprowokowaæ do dys- kusji uczonych i filozofów g³ównego nurtu. Pozwolê sobie wskazaæ jednak jedynie na wybrane oznaki jej popularnoœci.

Na przyk³ad od stycznia 2002 roku w stanie Ohio jej zwolennicy starali siê o ujêcie tej koncepcji w programie zajêæ z nauk przyrodniczych w szko³ach publicznych.

7 Patrz Mieczys³aw P^AJEWSKI, „Witalizm, redukcjonizm, materializm, ateizm...”, Na Pocz¹tku... 1999, nr 12A (123), s. 383 [381-383]; Michael B^EHE, Darwin’s Black Box. The Biochemical Challenge to Evolution, The Free Press, New York 1996, s. 249; Dariusz S^AGAN,

„Spór o naukowoœæ wspó³czesnej teorii inteligentnego projektu”, Przegl¹d Filozoficzny – Nowa Seria 2004, r. 13, nr 3, s. 38-39 [37-54].

8 Hipotezê kierowanej panspermii Crick przedstawia w swej ksi¹¿ce Life Itself: Its Ori- gins and Nature, Simon and Schuster, New York 1981. Patrz te¿ Kazimierz J^ODKOWSKI, Metodologiczne aspekty kontrowersji ewolucjonizm – kreacjonizm, Realizm Racjonalnoœæ Relatywizm t. 35, Wyd. UMCS, Lublin 1998, s. 176; Amir D. A^CZEL, Prawdopodobieñstwo = 1. Dlaczego we wszechœwiecie musi istnieæ inteligentne ¿ycie, Zysk i S-ka, Poznañ 2000, s. 80; Mieczys³aw P^AJEWSKI, „Molibden, kierowana panspermia i ostateczny ratunek przed kreacjonizmem”, Na Pocz¹tku... 2002, r. 10, nr 3-4 (153-154), s. 83-86 [82-86].

9 Patrz Michael J. B^EHE, „Comments on Denis Lamoureux’s Essays”, w: Phillip E. J^OHNSON, Denis O. L^AMOUREUX et al., Darwinism Defeated? The Johnson-Lamoureux Debate on Bio- logical Origins, Regent College Publishing, Vancouver 1999, s. 106 [103-108].

55

W ramach tej akcji, w marcu zorganizowana zosta³a dyskusja panelowa, w której brali udzia³ tak¿e zwolennicy ortodoksyjnej teorii powstania i ewolucji ¿ycia. ¹⁰

Inne konferencje na temat teorii inteligentnego projektu sponsorowa³y New York Academy of Sciences oraz The American Association for the Advancement of Science.

W kwietniu 2002 roku w American Museum of Natural History odby³a siê debata zaty- tu³owana „Evolution or Intelligent Design”.¹¹

Odnotowaæ nale¿y tak¿e wydanie przez MIT Press wyboru tekstów przedstawicie- li koncepcji inteligentnego projektu wraz z krytycznym omówieniem ich pogl¹dów. ¹² Oprócz MIT Press ksi¹¿ki, w których wypowiadaj¹ siê zwolennicy tej teorii, publikuje

10 Patrz Francis X. C^LINES, „Ohio Board Hears Debate on an Alternative to Darwinizm”, New York Times 2002, March 12, http://www.nytimes.com/2002/03/12/national/12EVOL.html.

11 Raport zwi¹zany z tym wydarzeniem pod tytu³em „Intelligent Design” opublikowany zosta³ w kwietniowym numerze magazynu Natural History wydawanego przez American Mu- seum of Natural History i jest dostêpny tak¿e w Internecie na stronie: http://www.actionbioscience.

org/evolution/ nhmag.html. Jak jednak pisze Milner, jeden z redaktorów Natural History: „Paru powa¿nych uczonych nie zgadza³o siê z naszym planem sponsorowania tego forum. Argumento- wali, ¿e zwolenników inteligentnego projektu powinno siê ignorowaæ, a nie sugerowaæ ich wiarygodnoœæ, daj¹c im miejsce w naszym czasopiœmie czy w muzeum. Instytucja ta jest w koñcu bastionem biologii ewolucyjnej” (wypowiedŸ Milnera cyt. za: M^ARK H^ARTWIG, „A Shift Toward Substance; ID Network Conference”, The Wedge Update, June 30-2002, http://

www.arn.org /docs/wedge/mh_wedge_020630.htm).

Informacje odnoœnie pogl¹dów i dzia³añ cz³onków ruchu Inteligentnego Projektu mo¿na znaleŸæ tak¿e na niekreacjonistycznych stronach internetowych. Na przyk³ad w siedmioodcinkowej serii PBS „Evolution” towarzyszy witryna internetowa, a w jej ramach znajduje siê Millera krytyka koncepcji inteligentnego projektu: http://www.pbs.org.wgbh/evolution/change/grand/

indeks/html. Witryna Talk.Origin Archive: Exploring the Creation/Evolution Controversy zawiera teksty: Victor J. S^TENGER, „Intelligent Design: Humans, Cockroaches, and the Laws of Physic”, http://www.talkorigins.org/ faqs/cosmo.html; „Irreducible Complexity and Michael Behe”, http:/

/www.talkorigins.org/faqs/ behe/html; Chris C^OLBY, Loren P^ETRICH et al., „Evidence for Jury- Rigged Design in Nature”, http://www.talkorigins.org/faqs/jury-rigged.html. Doniesienia o Ruchu Inteligentnego Projektu znaleŸæ mo¿na te¿ w witrynie internetowej National Center for Science Education: „School District Supports «Intelligent Design»”, June 11, http://www.ncseweb. org/

resources/ news/2002/OH/68_school_district_supports_inte _6_11_2002.asp.

12 Patrz Robert T. P^ENNOCK (ed.), Intelligent Design Creationism and Its Critics: Philo- sophical, Theological, and Scientific Perspectives, A Bradford Book The MIT Press, Cam- bridge – London, 2001. Odniesienia do teorii inteligentnego projektu znaleŸæ mo¿na tak¿e w innych ksi¹¿kowych publikacjach ewolucjonistów (patrz Robert T. P^ENNOCK, Tower of Ba- bel: The Evidence Against New Creationism, A Bardford Book The MIT Press, Cambridge – London 1999; Michael R^USE, Can a Darwinian Be a Christian? The Relationship Between Science and Religion, Cambridge University Press, Cambridge 2001, s. 99, 120-122; Niles E^LDREDGE, The Triumph of Evolution and the Failure of Creationism, W.H. Freeman and Company, New York 2001 (2000), s. 13, 138-147, 206; Kenneth R. M^ILLER, Finding Darwin’s God: A Scientist’s Search for Common Ground Between God and Evolution, Cliff Street Books, New York 1999, s. 60, 92-100, 134-164, 172, 216, 225, 264, 252).

B. Socjologiczne aspekty funkcjonowania wspó³czesnej...

te¿ Oxford University Press, ¹³ czy Routledge. ¹⁴ Natomiast Cambridge University Press jest wydawc¹ ksi¹¿ki The Design Inference ¹⁵ autorstwa Dembskiego, matematyka i filozofa, bêd¹cego czo³owym przedstawicielem Ruchu Inteligentnego Projektu. Ma to byæ pierwsza ksi¹¿ka podejmuj¹ca zagadnienie projektu jako przedmiot badañ aka- demickich. ¹⁶

W spo³ecznoœci amerykañskich uczonych znana jest te¿ sprawa Deana Kenyona, profesora z San Francisco State University, który jeszcze jako ewolucjonista zdoby³ wysok¹ pozycjê w œwiecie naukowym. Pod koniec lat 1960-tych jako wspó³autor wyda³ miêdzy innymi ksi¹¿kê na temat ewolucji biochemicznej, Biochemical Predestina- tion. ¹⁷ Popiera³ w niej naturalistyczn¹ teoriê ewolucji. Po wielu latach uzna³ jednak, ¿e ewolucja chemiczna nie mo¿e byæ odpowiedzialna za powstanie z³o¿onej informacji zawartej w organizmach i w trakcie wyk³adów oprócz prezentowania ortodoksyjnej teorii, przedstawia³ te¿ pogl¹d, ¿e ¿ycie mog³o byæ wynikiem inteligentnego projektu.

Z tego powodu zakazano mu prowadzenia zajêæ. Zakaz ten zosta³ cofniêty dopiero po odwo³aniu siê profesora do Komitetu Wolnoœci Akademickich.

Innym faktem sprzyjaj¹cym rozpowszechnieniu teorii inteligentnego projektu, by³o opublikowanie deklaracji stu naukowców wyra¿aj¹cych w¹tpliwoœæ w twórcz¹ si³ê doboru naturalnego. ¹⁸ Wœród nich znaleŸli siê miêdzy innymi pracownicy Massachu-

13 Patrz Michael C. R^EA, World Without Design: The Ontological Consequences of Natu- ralism, Oxford University Press, Oxford 2002.

14 Patrz William Lane C^RAIGAND J.P. M^ORELAND (eds.), Naturalism: A Critical Analysis, Routledge Studies in Twentieth-Century Philosophy 6, Routledge, London – New York 2000.

15 William A. D^EMBSKI, The Design Inference. Eliminating Chance Trough Small Prob- abilities, Cambridge Studies in Probability, Induction, and Decision Theory, Cambridge Univer- sity Press 1998.

16 Patrz B^EHE, „Comments...”, s. 105-106.

17 Dean H. K^ENYON and G. S^TEINMAN, Biochemical Predestination, McGraw-Hill Co., New York 1969.

Sprawie Kenyona sporo miejsca poœwiêca Ph. E. Johnson (patrz Phillip E. J^OHNSON, „What (If Anything) Hath God Wrought? Academic Freedom and the Religious Professor”, Academe Sep- tember/October 1995, tak¿e http://www.arn.org/docs/johnson/aaup.htm; ten¿e., Reason in the Bal- ance. The Case Against Naturalism in Science, Law, and Education, InterVarsity Press, Downers Grove 1996, s. 29-30; ten¿e, Wielka metafizyczna opowieœæ nauki, Archiwum „Na Pocz¹tku...”

z. 13, PTK, Warszawa 2003, s. 26-27; ten¿e, „Czy Bóg jest niezgodny z Konstytucj¹ Stanów Zjednoczonych”, Na Pocz¹tku... 2002, r. 10, nr 3-4 (153-154), s. 101-102 [89-106]; ten¿e, „Shouting

«Heresy» in the Temple of Darwin”, Christianity Today 1994, October 24 (t³um. polskie: „G³oœna

«herezja» w œwi¹tyni Darwina, w: J^ODKOWSKI, Metodologiczne aspekty..., s. 473-481)).

Odnoœnie odsuniêcia Kenyona od zajêæ ze studentami patrz te¿: Stephen C. M^EYER, „A Scopes trial for the ’90s”, The Wall Street Journal, December 6, s. A 14; Thomas H. J^UKES, „Letter to editor”, The Wall Street Journal, 1994 December 15, s. A17; Jerry B^ERGMAN, „The Professor Dean Kenyon Case”, Creation Research Society Quarterly 1994, vol. 31, no. 3, s. 186-189.

18 Tekst deklaracji brzmi: „W¹tpimy, by przypadkowe mutacje i dobór naturalny mog³y wyjaœniæ z³o¿onoœæ ¿ycia. Powinno siê nak³aniaæ do uwa¿nej oceny œwiadectw maj¹cych byæ

57

setts Institute of Technology. Wielu spoœród podpisanych pod t¹ deklaracj¹ twierdzi, i¿

istniej¹ fakty empiryczne œwiadcz¹ce na rzecz teorii inteligentnego projektu.

Teoria inteligentnego projektu najprzychylniej zosta³a przyjêta w uczelniach prote- stanckich. W niektórych z nich naucza siê jej jako wiarygodnej alternatywy dla ewolu- cjonizmu. Jeœli chodzi o œwieckie instytucje, to choæ teoria ta ma zwolenników na nie- których wydzia³ach nauk przyrodniczych, to ¿adna ze œwieckich uczelni nie naucza jej jako powa¿nej teorii naukowej. Wspieraj¹cy j¹ uczeni mog¹ j¹ prezentowaæ na nieobo- wi¹zkowych zajêciach dodatkowych. Tak jest na przyk³ad na University of California w Berkeley czy University of Minnesota-Twin Cities.

O inteligentnym projekcie i przedstawicielach tej teorii pisze siê tak¿e w renomo- wanych naukowych, jak i popularnonaukowych czasopismach. ¹⁹ Pojawienie siê tych publikacji – choæ zawarte w nich opinie o ID s¹ zdecydowanie negatywne – z pewno-

œci¹ przyczynia siê do utrwalenia wiedzy o tej odstêpczej idei w œwiadomoœci czytelni- ków. Zreszt¹ w opinii samych przedstawicieli tego ruchu ju¿ samo to, ¿e w tych publi- kacjach wspomina siê ich idee, stanowi sukces. Jak stwierdza filozof nauki, Paul A. Nelson, „Chodzi o to, ¿e MIT Press nie wyda³oby 780-stronicowego tomu na temat teorii p³askiej Ziemi.” ²⁰ Jednak wed³ug Bruce’a Albertsa, przewodnicz¹cego National potwierdzeniem dla teorii Darwina.” (A Scientific Dissent from Darwinism, http://

www.reviewevolution.com/press/ DarwinAd.pdf). Tekst ten, wraz z nazwiskami podpisuj¹cych siê pod nim uczonych, opublikowany zosta³ w formacie ca³ostronicowym jako og³oszenie p³atne w listopadzie 2001 w ogólnokrajowej prasie amerykañskiej, na przyk³ad w The New York Re- view of Books oraz The New Republic. Deklaracja ta wraz z list¹ podpisanych pod ni¹ znajduje siê w: Na Pocz¹tku... 2002, r. 10, nr 11-12 (161-162), s. 346-350.

19 Patrz m.in. Gary S^TIX, „Nauka popotopowa”, Œwiat Nauki 1997, nr 3, s. 78-79 [76-79];

Lawrence M. K^RAUSS, „Bez strachu przed nauk¹”, Œwiat Nauki 2004, nr 9, s. 69 [66-69]; Kevin P^ADIAN, „Waiting for the Watchmaker”, Science 2002, vol. 295, s. 2373-2374; Bill O’N^EIL, „Digital Evolution”, PloS Biology 2003, vol. 1, iss. 1, s. 11 [11-14]; James G^LANZ, „Evolutionists Battle New Theory on Creation”, New York Times, 8 April 2001, http://nytimes.com/2001/04/08/scince/

08DESI.html; J^IM H^OLT, „Intelligent Design and Its Critics: Supernatural Selection”, New York Times Book Review, 4 April 2002, http://www.nytimes.com/2002/04/14/books/review/14HOLTLT.

html?ex=1019712738&ei=1&\en=49955e20c7cb7b79; patrz te¿ http://www.jodkowski.pl.

Znaczny odzew wywo³a³a te¿ ksi¹¿ka przedstawiciela inteligentnego projektu Jonathana W^ELLSA, Icons of Evolution: Science or Myth? Why Much of What We Teach about Evolu- tion is Wrong (Regnery Publishing, Inc., Washington 2000). W tej sprawie patrz Jerry A. C^OYNE,

„Creationism by Stealth”, Nature 2001, vol. 410, s. 745-746; Eugenie C. S^COTT, „Fatally Flawed Iconoclasm”, Science 2001, vol. 292, s. 2257-2258; Massimo P^IGLIUCCI, „Intelligent Design Theory”, BioScience 2001, vol. 51, no 5, s. 411-414; David U^SSERY, „The Stealth Creationists”, Skeptic 2001, vol. 8, no. 4, s. 72-74; Rudolf A. R^AFF, „The Creationist Abuse of Evo-Devo”, Evolution &

Development 2001, vol. 3, no. 6, s. 373-374; Kevin P^ADIAN and Alan G^ISHLICK, „The Talented Mr.

Wells”, The Quarterly Review of Biology 2002, vol. 77, no. 1, s. 33-37. Wells odpowiada na przedstawion¹ tam krytykê w tekœcie: „Critics Rave Over Icons of Evolution: A Response to Published Reviews”, http://www.arn.org/docs2/news/ criticsraveov ericons0617 02.htm).

20 WypowiedŸ Nelsona cyt. za: Beth M^CM^URTRIE, „Darwinism Under Attack”, The Chronicle of Higher Education, December 21 2001, http://chronicle.com/free/v48/i17/17a00801.htm.

B. Socjologiczne aspekty funkcjonowania wspó³czesnej...

Academy of Sciences, teoria inteligentnego projektu nie jest teori¹ naukow¹, lecz ra- czej sposobem na przywrócenie kreacjonizmu, tyle ¿e w nowej formie. ²¹

Problemem, czy teoria inteligentnego projektu jest koncepcj¹ kreacjonistyczn¹, zajmê siê w nastêpnym paragrafie.

C. Teoria inteligentnego projektu a kreacjonizm

Jedn¹ ze strategii walki z TIP, jaka przyjmuj¹ ewolucjoniœci, jest uto¿samianie tej teorii z kreacjonizmem. Wielu przeciwników Ruchu Inteligentnego Projektu okreœla na przyk³ad jego czo³owego przedstawiciela, Phillipa E. Johnsona, mianem kreacjonisty.

Zdaniem Eldredge’a, Johnson to „[...] najnowszy i najbardziej skuteczny g³os na kre- acjonistycznym firmamencie.”²² Ruse natomiast stwierdza: „Jeœli Thomas Henry Hux- ley by³ buldogiem Darwina, to Phillipa Johnsona, wyk³adowcê prawa i cz³onka w³adz uniwersytetu w Berkeley, mo¿na by nazwaæ kreacjonistycznym terierem.”²³ Sam¹ TIP obroñcy naturalistycznej teorii powstania i ewolucji ¿ycia okreœlaj¹ czêsto mianem „in- telligent design creationism”.

By wskazaæ inne próby skojarzenia TIP z kreacjonizmem, przywo³aæ mo¿na tytu³ wspomnianej ju¿ wydanej przez MIT Press antologii, dotycz¹cej ruchu i teorii inteli- gentnego projektu, który brzmi: Intelligent Design Creationism and its Critics.

W jednym z numerów Scientific American koncepcja inteligentnego projektu by³a kry- tykowana w artykule, którego tytu³ w polskim wydaniu tego czasopisma brzmia³, „Piêt- naœcie odpowiedzi na nonsensowne tezy kreacjonistów”. ²⁴ W artykule tym mo¿emy, na przyk³ad, przeczytaæ:

Teoria inteligentnego projektu oferuje niewiele odpowiedzi na zadawane pytania, na przy- k³ad kiedy i jak inteligentny projektant ingerowa³ w dzieje ¿ycia? [...] Zwolennicy inteli- gentnego projektu zwykle wykrêcaj¹ siê od udzielania konkretnych odpowiedzi. [...] Za- miast tego poprzestaj¹ na argumentowaniu drog¹ eliminacji: krytykuj¹ wyjaœnienia ewolu- cyjne jako naci¹gane lub niepe³ne, po czym wnioskuj¹, ¿e w takim razie pozostaje tylko jedno wyjaœnienie – w³aœnie ich wersja. [...] Kreacjonizm nie wnosi ¿adnych wartoœci po- znawczych [...]. ²⁵

Niektórzy zwolennicy teorii inteligentnego projektu wskazuj¹ jednak, ¿e okreœla- nie jej terminem „kreacjonizm” jest nieuprawnione, a jego stosowanie ma u³atwiæ zwal-

21 Patrz M^CM^URTRIE, „Darwinism Under Attack....”.

22 E^LDREDGE, The Triumph of Evolution…, s. 12. Patrz te¿ tam¿e, s. 13.

23 R^USE, Can Darwinian Be a Christian?…, s. 10. Patrz te¿ ten¿e, „Methodological Natu- ralism under Attack”, w: P^ENNOCK (ed.), Intelligent Design…, s. 366 [363-385].

24 John R^ENNIE, „15 odpowiedzi na nonsensowne tezy kreacjonistów”, Œwiat Nauki 2002, nr 9, s. 66-72.

25 Tam¿e s. 72.

59

czanie tej teorii. Wiêkszoœæ z nich skojarzenie tej teorii z pejoratywnym pojêciem „kre- acjonizm” uznaje za nieuczciwe.

Broni¹c tezy o niekreacjonistycznym charakterze teorii inteligentnego projektu, jej obroñcy staraj¹ siê odci¹æ od stereotypowych skojarzeñ na temat kreacjonizmu. Na przyk³ad West, broni¹cy niekreacjonistycznej wizji TIP, wskazuje, ¿e „Kreacjonizm skupia siê na obronie dos³ownego odczytywania historii z Ksiêgi Rodzaju, zwykle wraz z pogl¹dem o stworzeniu Ziemi przez biblijnego Boga parê tysiêcy lat temu.” ²⁶ W ten sposób kreacjonizm jest w³aœnie czêsto przedstawiany przez ewolucjonistów, którzy czyni¹ to, aby podkreœliæ jego nienaukowy charakter. Z takim przedstawianiem kre- acjonizmu nie zgadza siê Johnson.:

Oczywiœcie, oficjalna karykatura ca³kowicie b³êdnie przedstawia przedmiot sporu. Nie wszyscy kreacjoniœci dos³ownie interpretuj¹ Ksiêgê Rodzaju czy te¿ s¹ wyznawcami kon- cepcji m³odej Ziemi i niekoniecznie odrzucaj¹ „ewolucjê” w ka¿dym znaczeniu tego tak podatnego na manipulacjê s³owa. ²⁷

W przeciwieñstwie do kreacjonizmu, jako koncepcji broni¹cej dos³ownej interpre- tacji Ksiêgi Rodzaju, teoria inteligentnego projektu mówi jedynie o istnieniu mo¿liwo-

œci empirycznego rozstrzygniêcia, ¿e widoczny w przyrodzie projekt jest wytworem jakiejœ inteligencji, a nie pozorem, bêd¹cym skutkiem kombinacji przypadkowych zbie- gów okolicznoœci i przyrodniczych mechanizmów. Nie rozstrzyga natomiast, kiedy stwo- rzenie siê dokona³o ani w jaki sposób. W tym sensie TIP nie jest koncepcj¹ kreacjoni- styczn¹.

West przyznaje, ¿e z TIP wi¹¿¹ siê pewne implikacje dla takich pozanaukowych dziedzin jak teologia, etyka czy filozofia. Nale¿y je jednak odró¿niæ od naukowego programu badawczego, jakim jest sama teoria. West zwraca uwagê, ¿e podobnie teolo- giczne i kulturowe implikacje s¹ wyprowadzane tak¿e z teorii ewolucji. Jak pisze:

Jeœli darwiniœci maj¹ prawo do rozwijania kulturowych i teologicznych implikacji teorii Darwina bez jednoczesnego dyskwalifikowania darwinizmu jako nienaukowego, w takim razie dyskusje w ramach nauk spo³ecznych i humanistycznych, inspirowane teori¹ inteli- gentnego projektu, tak¿e wyraŸnie nie dyskwalifikuj¹ tej teorii pod wzglêdem naukowo-

œci. ²⁸

Argumentacja Westa ma na celu odparcie sugestii, ¿e podobne do kreacjonistycz- nych implikacje TIP œwiadcz¹ o jej kreacjonistycznym, a przez to nienaukowym cha- rakterze.

O tym, ¿e nie nale¿y identyfikowaæ TIP z kreacjonizmem, œwiadczy jednak, we- d³ug Westa, tak¿e fakt, ¿e najwiêksze organizacje kreacjonistyczne, jak na przyk³ad

26 John G. W^EST J^R., „Intelligent Design and Creationism Just Aren’t the Same”, Research News and Opportunities in Science and Theology, 9 January 2003; tak¿e http://www.arn.org/

docs2/news/ idandcreationismnotthesame011503.htm.

27 J^OHNSON, Reason in the Balance…, s. 74.

28 W^EST, „Intelligent Design...”.

C. Teoria inteligentnego projektu a kreacjonizm

Answers in Genesis Ministries czy Institute for Creation Research, krytykuj¹ Ruch Inteligentnego Projektu, gdy¿ nie broni on biblijnego wyjaœnienia stworzenia œwiata. ²⁹ Rzeczywiœcie, Henry Morris, czo³owy kreacjonista, bêd¹cy zwolennikiem koncepcji m³odej Ziemi, zarzuca przedstawicielom nowej teorii, ¿e nie pos³uguj¹ siê biblijnymi metodami i ¿e ich dzia³anie „nie prowadzi do Chrystusa”, bo równie dobrze ich teoria mo¿e byæ zgodna z panteizmem czy ideami New Age. ³⁰ Answers in Genesis Mini- stries, ustosunkowuj¹c siê do Ruchu Inteligentnego Projektu, stwierdza nawet, ¿e „wielu czo³owych przedstawicieli Ruchu Inteligentnego Projektu odrzuca lub jest wrogich wobec biblijnej wersji stworzenia, szczególnie koncepcji niedawnego stworzenia [...].” ³¹ Jak stwierdza Wright:

Krytycy teorii inteligentnego projektu, który przedstawiany jest w prasie jako koncepcja nowa i wyrafinowana, mówi¹ o niej, ¿e jest to kreacjonizm w przebraniu. Jeœli rzeczywi-

œcie tak jest, to jest to dobre przebranie. Kreacjoniœci wierz¹, ¿e Bóg stworzy³ obecne for- my ¿ycia z niczego. Ruch Inteligentnego Projektu nie zajmuje stanowiska w sprawie tego, sk¹d wziê³o siê ¿ycie na Ziemi, a wielu jego zwolenników wierzy w ewolucjê. Wielu nawet przyznaje rolê ewolucyjnej maszynie Darwina: doborowi naturalnemu. ³²

TIP nie powinno siê wiêc z pewnoœci¹ uto¿samiaæ z takim kreacjonizmem, jaki reprezentuj¹ wspomniane wy¿ej dwie organizacje. Teoria ta nie przeczy jednoznacznie teistycznemu ewolucjonizmowi naturalistycznemu, bowiem – jak pisze Michael Behe

– wyjaœnienie odwo³uj¹ce siê do projektu nie rozstrzyga wcale, czy chodzi o bezpo-

œrednie boskie interwencje. ³³ TIP rzeczywiœcie mo¿e byæ zgodna z ró¿nymi religiami teistycznymi, politeizmem, a nawet z takimi nie-teistycznymi ujêciami, jak na przyk³ad idea inteligentnego Wszechœwiata czy ateistyczny kreacjonizm g³oszony przez sektê raelian. Jednak mo¿na uznaæ j¹ za koncepcjê kreacjonistyczn¹ w bardzo szerokim sen- sie, jako uznaj¹c¹, ¿e rozwój ¿ycia na Ziemi nie ma charakteru wy³¹cznie przypadko- wego. Pod tym wzglêdem TIP zgodna by³aby tak¿e z teistycznym ewolucjonizmem naturalistycznym, od którego ro¿ni j¹ twierdzenie, ¿e rozpoznanie celowoœci w przyro- dzie mo¿liwe jest na drodze empirycznej. Inaczej ni¿ teistyczni ewolucjoniœci zwolen- nicy TIP przyjmuj¹ bowiem, ¿e projekt mo¿e byæ rozpoznany niezale¿nie od osobiste- go, religijnego zaanga¿owania.

29 Tam¿e.

30 Patrz Henry M^ORRIS, „Design is not Enough!”, Acts & Facts 1999, vol. 28, no. 7, Back To Genesis, No. 127, s. c [a-c], tak¿e: http://www.icr.org/pubs/btg-a/btg-127a.htm.

31 Carl W^IELAND, „AiG’s views on the Intelligent Design Movement”, August 30, 2002, http://www.answersingenesis.org. Patrz te¿ W^EST, „Intelligent Design...”.

32 Robert W^RIGHT, Time, 2002 March 11 (cyt. za: W^EST, „Intelligent Design...”).

33 Patrz B^EHE, „Comments..., s. 106.

61 D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu

W tej czêœci zamierzam omówiæ problem testowalnoœci teorii inteligentnego pro- jektu. Nie interesuje mnie to, czy twierdzenia tej teorii, dotycz¹ce przyrody, s¹ meryto- rycznie s³uszne. Stwierdzenie tego nale¿y pozostawiæ samym uczonym. Chcê jedynie sprawdziæ, czy takiego rozstrzygniêcia mog¹ oni dokonaæ na podstawie badañ empi- rycznych.

a) Teoria inteligentnego projektu a naturalizm i rozpoznawanie celowoœci metodami nauk empirycznych

Zwolennicy teorii inteligentnego projektu twierdz¹, ¿e wbrew temu, co g³osz¹ ewolucjoniœci, jest ona testowalna. W dyskusjach z TIP ewolucjoniœci czêsto wskazuj¹ na naturalizm metodologiczny, zakazuj¹cy odwo³ywania siê do przyczyn nadnaturalnych w wyjaœnianiu rzeczywistoœci. Zasada naturalizmu wydaje siê stanowiæ dziœ warunek konieczny naukowoœci. Zgodnie z postulatem naturalizmu metodologicznego œwiat przyrody, w³¹czaj¹c ludzi, wyjaœnia siê w nauce jedynie przy pomocy pojêæ odnosz¹- cych siê do przedmiotów i procesów wystêpuj¹cych w przyrodniczym porz¹dku przy- czynowym. Nie stosuje siê ¿adnych odwo³añ do czynników nadnaturalnych czy trans- cendentnych wobec przyrody. W tym miejscu pozwolê sobie przytoczyæ kilka opinii uczonych wskazuj¹cych na naturalizm jako warunek naukowoœci, umo¿liwiaj¹cy te- stowalnoœæ teorii naukowych. Na przyk³ad Eldredge ujawniaj¹c pozytywistyczne ro- zumienie nauki pisze:

Jeœli istnieje jedna regu³a, jedno kryterium, czyni¹ce jak¹œ ideê naukow¹, to jest nim to, ¿e nale¿y odwo³ywaæ siê do naturalistycznych wyjaœnieñ zjawisk i wyjaœnienia te musz¹ byæ testowalne jedynie w oparciu o nasze piêæ zmys³ów. ³⁴

W innym miejscu stwierdza:

[...] uczeni s¹ ograniczeni do formu³owania wszystkich swoich twierdzeñ w terminach ‘na- turalistycznych’, po to po prostu, by móc je wówczas testowaæ. ³⁵

Natomiast Ruse pisze:

Kreacjoniœci wierz¹, ¿e œwiat rozpocz¹³ swe istnienie od cudu. Ale cudy le¿¹ poza nauk¹, która z definicji traktuje jedynie o czymœ, co jest naturalne, powtarzalne, co jest rz¹dzone przez prawo. ³⁶

34 Niles E^LDREDGE, The Monkey Business: A Scientist Looks at Creationism, Washington Square Press, New York 1982, s. 82.

35 Tam¿e, s. 87; patrz te¿ ten¿e, The Triumph of Evolution..., s. 137.

36 Michael R^USE, Darwinism Defended: A Guide to Evolution Controversies, Addison- Wesley, Reading 1982, s. 182.

D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu

Wed³ug uczonych „cudy nie wchodz¹ w zakres zainteresowania nauki”. ³⁷ Wed³ug zaœ Lewontina:

Albo œwiat zjawisk jest konsekwencj¹ regularnego dzia³ania powtarzalnych przyczyn i ich powtarzalnych skutków, dzia³aj¹cych z grubsza wedle znanych praw fizycznych, albo w ka¿dym momencie wszystkie fizyczne regularnoœci mog¹ byæ przerwane i mo¿e nast¹piæ ca³kowicie nieprzewidywalny zbór zdarzeñ. [...] jeœli mo¿e zdarzyæ siê jeden cud, nie ma dla nich ¿adnej granicy.³⁸

W powy¿szych wypowiedziach naturalizm ukazany jest jako zasada, dziêki której naukowe teorie mog¹ byæ w ogóle testowane. Naturalizm metodologiczny, jak uzasad- niaj¹ sami uczeni, ma byæ w ogóle koniecznym warunkiem naukowoœci i gwarantem testowalnoœci naukowych hipotez.³⁹

Atrakcyjnoœæ tej zasady dla wspó³czesnych uczonych wydaje siê polegaæ tak¿e na jej zwi¹zku z naturalizmem, ale ju¿ metafizycznym. Wed³ug tego ujêcia, zgodnie z definicj¹ przytaczan¹ przez Phillipa E. Johnsona,

[...] ostateczn¹ rzeczywistoœci¹ jest przyroda, która sk³ada siê z podstawowych cz¹stek sta- nowi¹cych to, co nazywamy materi¹ i energi¹, oraz prawa przyrody, które rz¹dz¹ zachowa- niem tych cz¹stek. [...] Innymi s³owy, przyroda jest trwale zamkniêtym systemem material- nych przyczyn i skutków, na które nie mo¿e wp³yn¹æ nic z zewn¹trz jej samej – na przyk³ad Bóg. St¹d mówienie o czymœ „nadnaturalnym” to mówienie o wytworze wyobraŸni, zaœ

wiara w jakieœ wymyœlone wszechw³adne byty uznawana jest za przes¹d. ⁴⁰

Zgodnie z t¹ definicj¹ naturalizm jest stanowiskiem metafizycznym, uznaj¹cym przyrodniczy charakter wszystkich zjawisk. Przyroda jest tu rozumiana jako domkniê- ty przyczynowo byt materialny, w którym wszelkie procesy zachodz¹ zgodnie z pew- nymi prawami, które tak¿e s¹ jak¹œ jej czêœci¹, czy aspektem tego przyrodniczego bytu.

Przyczynowe domkniêcie przyrody ma tu oznaczaæ, ¿e nie wp³ywa na ni¹ ¿aden byt zewnêtrzny – pozaprzyrodniczy czy nadprzyrodzony. Skoro przyroda jest „ostateczn¹ rzeczywistoœci¹”, to wykluczone jest nie tylko dzia³anie Boga w przyrodzie, ale i jego istnienie. Naturalizm metafizyczny nie ró¿ni siê wiêc w ¿aden zasadniczy sposób od materializmu. Ze stanowiska tego wynika te¿ pogl¹d, ¿e wszechœwiat rozwija siê w sposób niekierowany, bez z góry przyjêtego celu czy sensu. Tak rozumiany natura- lizm metafizyczny prowadzi do przyjêcia naturalizmu metodologicznego jako stano- wiska, wed³ug którego nauce wolno wyjaœniaæ pochodzenie organizmów ¿ywych je- dynie przez odwo³anie siê do procesów naturalnych, rozumianych jako procesy niein-

37 W³adys³aw J.H. K^UNICKI-G^OLDFINGER, Znik¹d donik¹d, Biblioteka Myœli Wspó³czesnej, PIW, Warszawa 1993, s.140.

38 Richard C. L^EWONTIN, „Introduction”, w: Laurie R. G^ODFREY (ed.), Scientists Confront Creationism, W.W. Norton and Company, New York 1983, s. xxvi [xxiii-xxvi].

39 W sprawie naturalizmu jako warunku naukowoœci i testowalnoœci teorii patrz: Piotr B^YLICA,

„Naturalizm metodologiczny jako warunek naukowoœci w kontekœcie relacji nauki i religii”, Przegl¹d Filozoficzny – Nowa Seria 2004, r. 13, nr 3 (51), s. 164-165 [163-175].

40 J^OHNSON, Reason in the Balance…, s. 37-38.

63

teligentne, pozbawione celowoœci. ⁴¹ Naturalizm metodologiczny zak³ada nieinteligentny czyli niekierowany charakter procesów przyrodniczych:

[...] Stosuj¹c naturalizm metodologiczny, przyjmuje siê, ¿e za pochodzenie ¿ycia i jego obecn¹ z³o¿onoœæ odpowiedzialne s¹ procesy nieinteligentne. [...] doktryna naturalizmu metodologicznego wyklucza testowalnoœæ jakichkolwiek twierdzeñ, wed³ug których Bóg kierowa³ ewolucj¹. ⁴²

Na stanowisko naturalizmu metafizycznego sk³ada³yby siê dwa interesuj¹ce nas tu elementy. Pierwszym jest odrzucenie nadnaturalizmu czyli przekonania o istnieniu i aktywnej roli jakiœ bytów nadprzyrodzonych w œwiecie. Drugim odrzucenie koncepcji o tym, ¿e procesy przyrodnicze (przed pojawieniem siê cz³owieka) mog³y byæ w jaki- kolwiek sposób kierowane. St¹d naturalizm metodologiczny zakazuje stosowania w nauce wyjaœnieñ odwo³uj¹cych siê do bytów nadprzyrodzonych oraz wyjaœnieñ tele- ologicznych (z wy³¹czeniem wyjaœnieñ funkcjonalnych, o czym piszê tak¿e w dalszej czêœci).

Jak wykazuje Johnson, to metafizyczne stanowisko jest przyjmowane powszech- nie w œrodowisku uczonych, szczególnie wœród ewolucjonistów.⁴³ Johnson trafnie wska- zuje, ¿e wszystkie najwiêksze autorytety wspó³czesnego darwinizmu, pocz¹wszy od twórców neodarwinowskiej syntezy (Theodosius Dobzhansky, George Gaylord Simp- son, Julian Huxley, Ernst Mayr) a¿ po takie wspó³czesne autorytety jak Richard Daw- kins, Stephen Jay Gould i Douglas Futuyma, neguj¹ udzia³ boskiej m¹droœci w stwo- rzeniu œwiata, ¿ycia i cz³owieka. Ewolucjoniœci pisz¹ na przyk³ad:

Wbrew wszelkim pozorom jedynym zegarmistrzem w przyrodzie s¹ œlepe si³y fizyczne [...]. Dobór naturalny – odkryty przez Darwina œlepy, bezrozumny i automatyczny proces, o którym wiemy dziœ, ¿e stanowi wyjaœnienie zarówno istnienia, jak i pozornej celowoœci wszystkich form ¿ycia – dzia³a bez ¿adnego zamys³u. Nie ma ani rozumu, ani wyobraŸni.

Nic nie planuje na przysz³oœæ. Nie tworzy wizji, nie przewiduje, nie widzi. Jeœli w ogóle mo¿na o nim powiedzieæ, ¿e odgrywa w przyrodzie rolê zegarmistrza – to jest to œlepy zegarmistrz.⁴⁴

Choæ pozostaje do opracowania wiele szczegó³ów, jest ju¿ oczywiste, ¿e wszystkie obiek- tywne zjawiska w historii ¿ycia da siê wyjaœniæ czysto przyrodniczymi lub – we w³aœci- wym znaczeniu tego czêsto nadu¿ywanego s³owa – materialistycznymi czynnikami. £atwo

41 Patrz Phillip E. J^OHNSON, „Response to Denis O. Lamoureux”, w: Johnson, Lamoureux, Darwinism Defeated?..., s. 50 [49-56].

42 J^OHNSON, „Response to Denis O. Lamoureux...”, s. 50.

43 Pogl¹d Johnsona w tej sprawie potwierdzaj¹ badania przeprowadzone wœród amerykañ- skich uczonych. W 1996 i 1998 roku wœród ankietê, dotycz¹c¹ ich pogl¹dów religijnych. 90%

cz³onków National Academy of Sciences zadeklarowa³o siê jako osoby niewierz¹ce. Wœród przedstawicieli nauk biologicznych odsetek ten wynosi³ 95% (patrz Edward J. L^ARSON i Larry W^ITHAM, „Naukowcy a religia W USA”, Œwiat Nauki 1999, nr 11 (99), s. 75 [72-78]).

44 Richard D^AWKINS, Œlepy zegarmistrz: czyli, jak ewolucja dowodzi, ¿e œwiat nie zosta³ zaplanowany, Biblioteka Myœli Wspó³czesnej, PIW, Warszawa 1994, s. 27.

D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu

je wyjaœniæ ró¿nicow¹ reprodukcj¹ w populacjach (co jest g³ównym czynnikiem w nowo- czesnej koncepcji doboru naturalnego) i g³ównie przypadkowym oddzia³ywaniem znanych procesów dziedzicznoœci. [...] Cz³owiek jest wynikiem pozbawionego celu przyrodniczego procesu, który nie mia³ go na myœli.⁴⁵

Wielu wzdraga siê przed wnioskiem, ¿e gatunek ludzki nie zosta³ zaprojektowany, nie ma

¿adnego celu i jest wytworem jedynie automatycznych mechanizmów – ale takie wydaje siê byæ przes³anie ewolucji.⁴⁶

Gould zaœ wyg³osi³ tak¹ uwagê: „Przed Darwinem myœleliœmy, ¿e stworzy³ nas dobrotliwy Bóg.”⁴⁷ Jednak po przyjêciu darwinizmu takie przekonanie jest nie do utrzy- mania. Jak pisze Gould:

¯aden interweniuj¹cy duch nie spogl¹da z mi³oœci¹ na to, co dzieje siê z przyrod¹ (choæ Newtonowski Bóg móg³ nastawiæ ca³¹ machinê na pocz¹tku czasów i potem puœciæ j¹ w obieg). ¯adne witalne si³y nie popychaj¹ ewolucyjnych zmian. I cokolwiek myœlimy o Bogu, jego istnienie nie przejawia siê w przyrodzie.⁴⁸

Podobne uwagi, wskazuje Johnson, by³y wyra¿ane tak¿e przez niemal wszystkich innych czo³owych darwinistów.⁴⁹ Richard Dawkins, chyba najbardziej zaciek³y wróg kreacjonizmu, prezentuj¹cy obraz nauki maj¹cej w³aœnie ateistyczny charakter, nie po- zostawia ¿adnych z³udzeñ:

[nauczanie o stwarzaniu] na lekcjach biologii ma mniej wiêcej tyle samo sensu, co domaga- nie siê, aby na lekcjach astronomii odpowiedni¹ liczbê godzin poœwiêciæ na wyk³adanie, ¿e ziemia jest p³aska. Równie dobrze mo¿na by ¿¹daæ, jak to ktoœ powiedzia³, aby na lekcjach wychowania seksualnego przez tak¹ sam¹ iloœæ czasu uczyæ teorii o bocianach. Œmia³o mo¿na przyj¹æ, ¿e gdy spotkasz kogoœ, kto nie wierzy w ewolucjê, to masz do czynienia z cz³owiekiem niewykszta³conym, têpym lub pomylonym (b¹dŸ te¿ z³oœliwym, ale tego wolê nie braæ pod uwagê).⁵⁰

Jako uzasadnienie, ¿e prezentowany przez Dawkinsa pogl¹d na naukê jest bliski uczonym, Johnson przywo³uje fakt, ¿e w 1990 roku otrzyma³ on Nagrodê imienia Mi-

45 George Gaylord S^IMPSON, Meaning of Evolution, rev. ed. 1967, Yale University Press, New Haven 1949, s. 344-345.

46 Douglas F^UTUYMA, Science on Trial: The Case for Evolution, Pantheon Books, New York 1983, s. 12-13.

47 Stephen Jay G^OULD, Ever Since Darwin, Pelican, W.W. Norton, New York 1997, s. 267.

48 Stephen Jay G^OULD, „In Praise of Charles Darwin”, w: Charles L. H^AMRUN (ed.), Darwin’s Legacy. Nobel Conference XVIII Gustavus Adolphus College, St. Peter, Minnesota, Harper

& Row, San Francisco 1983, s. 6-7 [1-10] (cyt. za: Johnson, Reason in the Balance..., s. 75).

49 Patrz Johnson, Reason in the Balance..., s. 75.

50 WypowiedŸ Dawkinsa, pochodz¹c¹ z jego recenzji ksi¹¿ki Maitlanda E^DEYA i Donalda J^OHANSONA, Blueprints: Solving the Mystery of Evolution (Little, Brown and Co., Boston, Massachusetts 1989), New York Times Book Review, April 9/1989, cytujê za: J^ODKOWSKI, Metodologiczne aspekty…, s 179-180.

65

chaela Faradaya od Brytyjskiego Towarzystwa Królewskiego jako naukowiec, który – jak brzmia³o uzasadnienie – „wniós³ najwiêkszy wk³ad w upowszechnianie rozumienia nauki”. ⁵¹ Johnson pisze: „Wspominam te przejawy uznania, z jakim siê spotka³, by rozwiaæ wszelkie iluzje, jakoby jawnie naturalistyczne przedstawienie darwinizmu dokonane przez Dawkinsa by³o wyrazem jedynie jego prywatnej filozofii.”⁵²

Podobnie, wskazuje Johnson, Carl Sagan otrzyma³ w 1994 roku Public Welfare Medal od Narodowej Akademii Nauk za swój wk³ad do edukacji publicznej, przez co mo¿na rozumieæ, ¿e jego dzia³alnoœæ popularyzatorska spotyka siê z poparciem amery- kañskiego œrodowiska naukowego. ⁵³ Tymczasem Sagan tak¿e prezentuje jak najbar- dziej ateistyczn¹ wizjê nauki, w tym ewolucjonizmu. W jednej z ksi¹¿ek pisze w³aœnie,

¿e „ewolucja stanowi przeciwieñstwo teleologii. ¯ycie jest rozrzutne i œlepe”. Gdzie indziej opisuje teoriê ewolucji jako koncepcjê zgodnie z któr¹:

[...] istoty ludzkie (i wszystkie pozosta³e gatunki) powoli wyewoluowa³y w wyniku natu- ralnych procesów, zastêpuj¹c wczeœniejsze organizmy, bez potrzeby jakiejkolwiek boskiej interwencji w ca³ym tym procesie. ⁵⁴

Wypowiedzi te wyraŸnie wskazuj¹, ¿e zdaniem najbardziej znanego i docenianego przez National Academy of Sciences amerykañskiego astronoma i popularyzatora na- uki, teoria ewolucji ma charakter czysto naturalistyczny.

Cytowani wy¿ej naukowcy, opisuj¹c ewolucjê, nie tylko wykluczaj¹ cudowne in- gerencje w ten proces, ale tak¿e jego celowoœciowy charakter. Powstanie i rozwój ¿ycia oraz pojawienie siê cz³owieka to w tym ujêciu zdarzenia czysto przyrodnicze i przy- padkowe. Naturalizm teorii ewolucji polega na wykluczeniu specjalnych interwencji w proces przyrodniczy, ale i na braku jakiegokolwiek kierownictwa czy celowoœci tego procesu.⁵⁵ W tym ujêciu przywo³anie przyczyny inteligentnej jest uznawane za zerwa- nie z nauk¹, bowiem przyczynê tê uto¿samia siê z istot¹ nadnaturaln¹, Bogiem. To pozwala przeciwnikom TIP na odrzucenie jej ju¿ na gruncie metodologiczno-filozo- ficznym. Na przyk³ad Eldredge w nastêpuj¹cy sposób uzasadnia, dlaczego jego zda- niem TIP nie mo¿e mieæ charakteru naukowego:

[...] nauka jest przedsiêwziêciem ludzkim obmyœlonym po to, by w systematyczny sposób badaæ materialny Wszechœwiat. [...] Ludzie mog¹ bezpoœrednio doœwiadczaæ tego material-

51 Fragment uzasadnienia cyt. za: J^OHNSON, Reason in the Balance..., s. 76.

52 J^OHNSON, Reason in the Balance..., s. 76.

53 Patrz J^OHNSON, Reason in the Balance..., s. 76.

54 Carl S^AGAN, Billions and Billions: Thoughts on Life and Death at the Brink of the New Millenium, Random House, New York 1997 (cyt. za: Phillip E. J^OHNSON, „The Unravel- ing of Scientific Materialism”, w: Phillip E. J^OHNSON, Objections Sustained. Subversive Es- says on Evolution, Law and Culture, InterVarsity Press, Downers Grove 1998, s. 69 [67-76]).

55 Patrz Phillip E. J^OHNSON, „Creator or Blind Watchmaker?”, w: P^ENNOCK (ed.), Intelligent Design..., s. 437-438 [435-449].

D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu

nego œwiata tylko przy u¿yciu swoich zmys³ów i nie ma sposobu pozwalaj¹cego bezpoœred- nio doœwiadczaæ tego, co nadnaturalne.⁵⁶

Nauka to pewien sposób zdobywania wiedzy o naturze – budowie i zachowaniu – przyrod- niczego, materialnego œwiata. [...] Z samych zasad nauki wynika, ¿e nie mo¿e ona powie- dzieæ niczego na temat tego, co nadnaturalne. [...] [Nauka] nie wyklucza istnienia tego, co nadnaturalne, twierdzi jedynie, ¿e nie mo¿e [...] badaæ rzeczywistoœci nadprzyrodzonej, jeœli taka faktycznie istnieje.⁵⁷

£atwo jednak zauwa¿yæ, ¿e Eldredge myli rozpoznanie istnienia projektu w przy- rodzie, z badaniem rzeczywistoœci nadnaturalnej. Podobnie stwierdzenia padaj¹ u Joh- na Rennie:

Zasadniczym fundamentem wspó³czesnej nauki jest naturalizm metodologiczny – nauki przyrodnicze staraj¹ siê wyjaœniæ Wszechœwiat wy³¹cznie w kategoriach obserwowalnych lub sprawdzalnych mechanizmów naturalnych. [...] Tymczasem wyznawcy hipotezy inteli- gentnego projektu powo³uj¹ mgliste byty, które obdarzaj¹ nieograniczonymi w³aœciwoœciami, potrzebnymi, by uporaæ siê z dan¹ zagadk¹. Zamiast poszerzaæ poznanie naukowe, takie odpowiedzi tylko je zaciemniaj¹ (jak mo¿na sfalsyfikowaæ istnienie wszechmocnego rozu- mu?). ⁵⁸

Zarzut wobec teorii inteligentnego projektu jest wiêc ten sam, co zarzuty przyta- czane wobec koncepcji kreacjonistycznych, odwo³uj¹cych siê do cudownej, ³ami¹cej prawa natury, ingerencji Boga. Jak jednak pisa³em wczeœniej, wcale nie jest konieczna taka nadnaturalistyczna interpretacja tej teorii. Inna sprawa, czy rezygnuj¹c z nadnatu- ralistycznego wyjaœniania, nauka potrafi rozpoznawaæ dzia³ania inteligentne.

Okazuje siê, ¿e nauka potrafi rozró¿niaæ i rozró¿nia pomiêdzy inteligentnymi i przy- rodniczymi przyczynami, innymi s³owy: rozpoznaje wyst¹pienie projektu czy dzia³a- nia celowego. Przy wykorzystaniu szczegó³owych metodologii okreœlonych dziedzin ma to miejsce w badaniach nad sztuczn¹ inteligencj¹, kryptografii czy w programie poszukiwania pozaziemskiej inteligencji SETI.

Wyjaœnienia odwo³uj¹ce siê do projektu maj¹ szczególne zastosowanie w arche- ologii. Przyjrzyjmy siê poni¿szej rycinie. Wprawny archeolog potrafi dostrzec w wi- docznych tam rysunkach, i¿ nie s¹ to przypadkowe kreski i plamy, lecz ¿e mamy tu do czynienia z odmian¹ pisma, a wiêc z wynikiem dzia³ania intencjonalnego. Potrafi do- strzec znaki, nawet jeœli nie jest w stanie okreœliæ ich znaczenia. Stwierdzaj¹c jednak,

¿e jest to wytwór inteligentny, podejmuje próbê rozszyfrowania intencji jego autora.

56 E^LDREDGE, The Triumph of Evolution..., s. 13.

57 E^LDREDGE, The Triumph of Evolution…, s. 137.

58  R^ENNIE, „15 odpowiedzi...”, s. 69-70.

67

Ryc. 1. Pismo Majów. Fragment zapisków pochodz¹cy z ok. 250 r. p.n.e. Obecnie wiadomo, ¿e znak nr 7 najprawdopodobniej oznacza w³adcê. (Ryc. pochodzi z http://serwisy.gazeta.pl/na- uka/ 1,37469,3101383.html).

Inny przyk³ad dotyczy okreœlenia na podstawie prac archeologicznych momentu skolonizowania Ameryki. Istotne w dyskusjach na ten temat okazuje siê rozstrzygniê- cie, czy odkryte przedmioty s¹ wytworem dzia³ania intencjonalnego, czy powsta³y przy- padkiem:

Po³o¿one u podnó¿a wysokiego piaskowcowego urwiska, dostarczy³o narzêdzi kamien- nych i palenisk datowanych radiowêglowo [...] od niespe³na 10 tysiêcy do bez ma³a 50 tysiêcy lat. [...] Jednak specjaliœci zakwestionowali twierdzenie, ¿e s¹ to paleniska powsta-

³e za spraw¹ cz³owieka, i dowodzili, ¿e najstarsze narzêdzia to w istocie otoczaki, które spad³y z urwiska i rozbi³y siê u jego stóp w sposób, który stwarza pozory dzia³ania pradaw- nego, ale tak naprawdê nie istniej¹cego osadnika amerykañskiego. ⁵⁹

Podobnie rozstrzygniêcia co do intencjonalnego charakteru przyczyn pojawiaj¹ siê w dyskusjach nad intelektualnymi zdolnoœciami neandertalczyków. Niektórzy badacze stwierdzaj¹ brak zdolnoœci do myœlenia symbolicznego, inni wskazuj¹ na przejawy takiego myœlenia. Za tez¹ tych drugich œwiadczyæ mia³yby odkryte miejsca pochów- ków, w których czêœæ zawiera³a dary grobowe. Przeciwnicy hipotezy o istnieniu u ne- andertalczyków zdolnoœci do myœlenia symbolicznego stwierdzaj¹, ¿e zw³oki by³y za- kopywane jedynie dla ich w³asnego bezpieczeñstwa, gdy¿ mog³y zwabiæ groŸn¹, dra- pie¿n¹ zwierzynê; wspomniane zaœ rzekome dary grobowe, to przedmioty, które jedy-

59 Christopher S^TRINGER, Afrykañski exodus. Pochodzenie cz³owieka wspó³czesnego, Na

œcie¿kach nauki, Prószyñski i S-ka, Warszawa 1999, s. 212.

D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu

nie przypadkowo wpad³y do mogi³. ⁶⁰ Antropolodzy Christopher Stringer i Robin Mckie nastêpuj¹co przedstawiaj¹ argumentacjê zwolenników tezy intencjonalnych pochów- kach neandertalczyków, analizuj¹c odkrycie grobu sprzed 50 tys. lat:

Pochówek zdawa³ siê nosiæ znamiona jakiejœ celowoœci. Inaczej mówi¹c, wygl¹da³o na to,

¿e cia³o zosta³o celowo z³o¿one w ziemi, a nastêpnie pogrzebane. Przede wszystkim szkie- let wykazywa³ porz¹dek anatomiczny: jego kszta³t by³ stosunkowo nienaruszony, a koœci u³o¿one w ten sposób, ¿e ramiona przylega³y do boków. To sugeruje, ¿e do pogrzebania dosz³o bardzo szybko, w przeciwnym wypadku koœci by³yby porwane i rozwleczone przez padlino¿erne hieny lub wilki.

Oczywiœcie, mog³o siê posun¹æ skalne sklepienie jaskini. Albo cia³o przysypano tylko po to, by zniwelowaæ odór rozk³adu. Zespó³ mia³ jednak natrafiæ na jeszcze mocniejszy do- wód, ¿e chodzi o pozosta³oœci pierwotnego pochówku: dalsza drobiazgowa eksploracja doprowadzi³a do odkrycia szczêki jelenia umieszszonej na miednicy pochowanego dziec- ka.⁶¹

W ramach teorii inteligentnego projektu twierdzi siê, ¿e rozstrzygniêcie, czy przy- czyna okreœlonego zjawiska przyrodniczego mia³a charakter intencjonalny, jest mo¿li- we tak¿e w biologii. Z metodologicznego punktu widzenia trudno wskazaæ na inne ni¿

ideologiczne motywy, które z góry mia³yby wykluczaæ tak¹ mo¿liwoœæ, gdy jest ona z powodzeniem realizowana w innych dziedzinach nauki. ⁶²

Rozpoznawaniu projektu w biologii s³u¿yæ ma kryterium nieredukowalnej z³o¿o- noœci, które sformu³owa³ Behe. ⁶³ Inny przedstawiciel teorii inteligentnego projektu, Dembski, podj¹³ siê wyizolowania i okreœlenia wspólnego dla wszystkich wymienio- nych dziedzin ogólnego kryterium rozpoznawania projektu. Kryterium odró¿nienia in-

60 Patrz Kate W^ONG, „Kim byli neandertalczycy?”, Œwiat Nauki 2000, nr 6, s. 76 [70-79].

61 S^TRINGER, M^CK^IE, Afrykañski exodus..., s. 115.

62 Patrz Kazimierz J^ODKOWSKI, „Rozpoznawanie genezy: istota sporu ewolucjonizm- kreacjonizm”, Roczniki Filozoficzne 2002, t. 50, z. 3, s. 187-198.

63 Koncepcja nieredukowalnej z³o¿onoœci oraz szereg przyk³adów struktur nieredukowalnie z³o¿onych, zosta³y przedstawione w ksi¹¿ce Michaela B^EHE’^EGO, Darwin’s Black Box. The Biochemical Challenge to Evolution, The Free Press, New York 1996, s. 39-40, 42-45. Patrz te¿ ten¿e, „Darwin’s Breakdown: Irreducible Complexity and Design at the Foundation of Life”, w: William A. D^EMBSKI & James M. K^USHINER (eds.), Signs of Intelligence. Understanding intelligent Design, Brazos Press, Grand Rapids 2001, s. 93-98 [90-101]; ten¿e, „Evidence for Design at the Foundation of Life”, w: Michael J. B^EHE, William A. D^EMBSKI, Stephen C. M^EYER, Science and Evidence for Design in the Universe, The Proceedings of the Wethersfield Insti- tute vol. 9, Ignatius, San Francisco 2000, s. 115-128 [113-129]; ten¿e, „Answering Scientific Criticisms of Intelligent Design”, w: B^EHE, D^EMBSKI, M^EYEr (eds.), Science and Evidence..., s. 134-144 [133-149]; ten¿e, „Intelligent Design as an Alternative Explanation for the Existence of Biomolecular Machines”, Rhetoric & Public Affairs 1998, vol. 1, no. 4, s. 567-569 [565-570];

ten¿e, „Molecular Machines: Experimental Support for the Design Inference”, w: P^ENNOCK (ed.), Intelligent Design..., s. 242, 247, 248, 250-252 [241-256]; ten¿e, „Biologiczne mechanizmy molekularne. Eksperymentalne poparcie dla wniosku o projekcie”, w: J^ODKOWSKI, Metodolo- giczne aspekty..., s. 496-511.

69

teligentnego sygna³u poœród kosmicznego szumu czy koncepcja nieredukowalnej z³o-

¿onoœci maj¹ byæ przypadkami szczególnymi tego ogólniejszego kryterium. ⁶⁴

b) Filtr eksplanacyjny

Zgodnie z zaproponowan¹ przez Dembskiego koncepcj¹ filtra eksplanacyjnego, ⁶⁵ obserwowane zjawiska mo¿na wyjaœniaæ na trzy wykluczaj¹ce siê sposoby i nale¿y to czyniæ zgodnie z nastêpuj¹c¹ kolejnoœci¹: 1) najpierw próbujemy wyjaœniæ je przez odwo³anie do regularnoœci przyrodniczej, powo³uj¹c siê na przyk³ad na okreœlone pra- wo przyczynowe. W biologii odpowiada³oby to wyjaœnieniu powstania struktur mole- kularnych przez odwo³anie do samoorganizacji; 2) gdy to wyjaœnienie okazuje siê byæ nieodpowiednie, wtedy próbujemy wyjaœniæ zjawisko w kategoriach przypadku; 3) je-

œli prawdopodobieñstwo przypadkowego powstania danej struktury jest zbyt niskie, wtedy, wed³ug Dembskiego, mamy powody, by mniemaæ, ¿e w zajœciu badanego zja- wiska bra³ udzia³ czynnik inteligentny.

Koncepcja filtra eksplanacyjnego ma byæ odpowiedzi¹ na zarzuty uczonych, we- d³ug których, gdy raz dopuœci siê odwo³ania do przyczyn nadnaturalnych, nie bêdzie ju¿ mo¿liwe ograniczenie tego rodzaju wyjaœniania. Tymczasem filtr ma wskazaæ na testowalnoœæ twierdzenia o inteligentnej ingerencji. Co wiêcej, poniewa¿ wed³ug Demb- skiego ¿aden z etapów analizy zgodnej z kierunkiem wyznaczanym przez filtr ekspla- nacyjny nie gwarantuje nieomylnoœci, tak¿e wniosek o projekcie podlega rewizji.

c) Z³o¿onoœæ

By móc zasadnie wyprowadziæ wniosek o projekcie, spe³nione musz¹ zostaæ, we- d³ug Dembskiego, dwa warunki: z³o¿onoœæ i specyfikacja. Odpowiedni stopieñ z³o¿o-

64 Patrz William D^EMBSKI, „Reinstating Design…”, s. 507.

65 Koncepcja filtra eksplanacyjnego oraz dodatkowe kategorie pozwalaj¹ce wskazaæ na dzia³anie inteligentnych przyczyn przedstawione s¹ w: William D^EMBSKI, The Design Infer- ence. Eliminating Chance Trough Small Probabilities, Cambridge Studies in Probability, Induction, and Decision Theory, Cambridge University Press 1998., s. 36-66, 225; ten¿e Intel- ligent Design. The Bridge Between Science & Theology, InterVarsity Press, Downers Grove, Illinois 1999, s. 133-152; ten¿e, „Naturalism and Design”, w: Craig and Moreland (eds.), Natu- ralism..., s. 257-277 [253-279], ten¿e „Intelligent Design as a Theory of Information”, w: P^ENNOCK (ed.), Intelligent Design..., s. 555-572 [553-573]; ten¿e, „Reinstating Design...”, s. 507-516 (przedruk w: D^EMBSKI & R^ICHARDS (eds.), Unapologetic Apologetics..., s. 244-256 [242-258]);

ten¿e, „Signs of Intelligence. A Primer on the Discernment of Intelligent Design”, w: D^EMBSKI &

K^USHINER (eds.), Signs of Intelligence..., s. 176-191 [171-192]; ten¿e, „The Third Mode of Explanation: Detecting Evidence of Intelligent Design in the Sciences”, w: B^EHE, D^EMBSKI, M^EYER (eds.), Science and Evidence..., s. 23-44 [17-51]; ten¿e, „On the Very Possibility of Intelligent Design”, w: J.P. M^ORELAND, The Creation Hypothesis. Scientific Evidence for an Intelligent Design, InterVarsity Press, Downers Grove 1994, s. 122-129 [113-138].

D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu

noœci badanego obiektu zapewnia, ¿e nie powsta³ on przypadkiem. Nie ka¿da z³o¿o- noœæ pozwala na wyeliminowanie przypadku i zasugerowanie dzia³ania czynnika inte- ligentnego. Niewielki stopieñ z³o¿onoœci, czyli wysoki stopieñ prawdopodobieñstwa wyst¹pienia danego zjawiska, nie pozwala na wyci¹gniêcie wniosku o projekcie. Jed- noczeœnie, poniewa¿ wynik tysi¹ckrotnego rzutu kostk¹ jest wysoce z³o¿ony czy inny- mi s³owy wysoce nieprawdopodobny (prawdopodobieñstwo uzyskania danej kolejno-

œci liczb to jeden na bilion bilionów bilionów....), to wynika z tego, ¿e sama z³o¿onoœæ nie wystarcza do wyprowadzenia wniosku o projekcie. Oprócz stwierdzenia z³o¿onoœci, musi zostaæ spe³niony jeszcze warunek, okreœlany przez Dembskiego jako specyfikacja.

d) Specyfikacja

Specyfikacja daje zapewnienie, ¿e dane zjawisko wykazuje pewien rodzaj wzorca, który jest znakiem inteligencji. Procedura specyfikacyjna polega na ujawnieniu wyst¹- pienia okreœlonego wzorca. Wykryciem okreœlonego wzorca zajmuj¹ siê kryptografo- wie, jak i uczeni pracuj¹cy w ramach SETI. Poszukiwacz pozaziemskiej inteligencji stara siê w kosmicznym szumie rozpoznaæ z³o¿ony w swej strukturze sygna³, który odpowiada okreœlonemu rozpoznawalnemu wzorcowi. Mo¿e nim byæ na przyk³ad za- kodowana sekwencja liczb pierwszych. Jeœli wielokrotnie mu siê to uda i jeœli uda siê to tak¿e jego kolegom prowadz¹cym badania w innym rejonie Ziemi, wtedy bêdzie mo¿na zasadnie wyprowadziæ wniosek o odebraniu sygna³u wys³anego przez istoty inteligentne. ⁶⁶

Statystyka pos³uguje siê pojêciem obszaru odrzucenia (rejection region), które Dembski odnosi do kategorii wzorca. ⁶⁷ Jeœli wynik badañ statystycznych przyjmuje wartoœæ, która mieœci siê w wyznaczonym z góry tzw. obszarze odrzucenia, wtedy od- rzuca siê hipotezê o przypadku, jako odpowiedzialnym za wyst¹pienie badanego zja- wiska. Jednak by móc odrzuciæ przypadek i zasugerowaæ wyst¹pienie projektu, wzo- rzec nie musi byæ dany z góry. W przeciwieñstwie do statystyki, kryptoanaliza poszu- kuje i znajduje odpowiednie wzorce po fakcie.

Wzorce mo¿na podzieliæ na dwa rodzaje: te, które wystêpuj¹c wraz ze z³o¿onoœci¹ daj¹ podstawy do wyprowadzenia wniosku o projekcie i te, które pomimo wyst¹pienia z³o¿onoœci nie uzasadniaj¹ takiego wniosku. Pierwszy rodzaj wzorca okreœlany jest

66 By uznaæ sygna³ za pochodz¹cy z kosmosu od inteligentnych istot musi on charakteryzowaæ siê czêstotliwoœci¹ oko³o 1 Hz (co wskazywa³oby na ingerencjê in¿ynierii elektronicznej), mieæ wyraŸnie pozaziemskie Ÿród³o (co mo¿na stwierdziæ w wyniku obserwacji przez dwa odleg³e radioteleskopy) i musi byæ powtarzalny (patrz Janusz G^IL, Czytaj¹c Dänikena, Wyd. Fundacji Rozwoju Centrum Astronomii, Zielona Góra 1999, s. 99).

67 Patrz D^EMBSKI, „Reinstating Design...”, s. 509.

Aczel pisze o tak zwanym teœcie serii, pozwalaj¹cym w statystyce w sposób iloœciowy odró¿niæ przypadkowe zdarzenia od takich, dla których istnieje silny dowód nieprzypadkowoœci (patrz A^CZEL, Prawdopodobieñstwo..., s. 138-139).

71

w³aœnie jako specyfikacja, a drugi jako fabrykacja. Rozró¿nienie pomiêdzy tymi rodza- jami wzorca mo¿e byæ dokonane przy pe³nym zachowaniu regu³ statystyki. Ja jednak pozwolê sobie na obrazowe przedstawienie tej ró¿nicy.

W przypadku losowania Toto Lotka ka¿dy jego wynik jest ma³o prawdopodobny.

Wynik losowania jest niepowtarzalny, lecz znów nie ma w nim nic specyficznego. Mo¿na oczywiœcie okreœliæ wzorzec danego wyniku, ale bêdzie on polega³ jedynie na powtó- rzeniu wylosowanych liczb.

Na Pustyniê B³êdowsk¹ sk³ada siê ogromna iloœæ ziarenek piasku. Uk³ad ziarenek piasku tworz¹cych tê pustyniê jest wysoce z³o¿ony, czyli niezwykle ma³o prawdopo- dobny. Nie ma w nim jednak niczego specyficznego w tym sensie, ¿e Pustyni¹ B³ê- dowsk¹ okreœlilibyœmy mnóstwo innych sposobów, na jakie u³o¿yæ mog¹ siê wystêpu- j¹ce w jej obszarze ziarenka piasku.

Inaczej jest w przypadku nocnego otwarcia sejfu bankowego (na podstawie przy- k³adu Kazimierza Jodkowskiego). ⁶⁸ Samoczynnego otwierania siê sejfów bankowych, zabezpieczonych specjalnymi zamkami, nie wyjaœniaj¹ ¿adne znane prawa przyrody.

Przypadkowe otworzenie czy prawdopodobieñstwo przypadkowego u¿ycia przez kogoœ

w³aœciwej kombinacji jest skrajnie ma³e. Specyfikacja pozwala jednak na wyci¹gniêcie wniosku, ¿e sejf zosta³ obrabowany, czyli ¿e mia³o miejsce celowe, zaplanowane, inte- ligentne dzia³anie. Specyfikacja to wiedza o istnieniu tylko jednej, œciœle okreœlonej, specyficznej sekwencji cyfr otwieraj¹cej sejf. By³aby ona mocniejsza, jeœli na przyk³ad kamera w banku zarejestrowa³aby w nocy w okolicy sejfu jak¹œ zamaskowan¹ postaæ, a jeszcze mocniejsza, gdyby okaza³o siê, ¿e bliska znajoma pracownika obrabowanego banku zaczê³a wydawaæ banknoty, których numery wskazywa³yby na ich pochodzenie z obrabowanego sejfu.

Tak wiêc po uznaniu, ¿e sejf nie móg³ otworzyæ siê sam w wyniku dzia³ania praw przyrody i ¿e nie sta³o siê to w wyniku przypadkowego trafu, specyfikacja pozwala przyj¹æ, ¿e otwarcie nast¹pi³o za spraw¹ kogoœ, kto zna³ odpowiedni szyfr, pozwala wiêc wyprowadziæ wniosek o inteligentnym projekcie.

Mo¿na wysun¹æ zarzut, ¿e powo³ywanie siê na analogicznoœæ sposobów wyjaœnia- nia stosowanych w kryminalistyce i TIP w rzeczywistoœci jest nietrafne, bowiem dla ujêcia sprawcy bardzo istotna jest znajomoœæ motywów. Zarzut ten jednak nie jest s³usz- ny, bowiem znajomoœæ motywów przestêpstwa nie jest konieczna, by stwierdziæ samo zajœcie przestêpstwa. Je¿eli w jakimœ ustronnym miejscu znajdziemy worek z poæwiar- towanym ludzkim cia³em, to nawet bez znajomoœci motywów zbrodni bêdziemy mieli podstawy do przekonania, ¿e mamy do czynienia ze skutkiem dzia³ania zamierzonego, czyli nieprzypadkowego i niezdeterminowanego prawami przyrody. Znajomoœæ moty- wu takiego post¹pienia z denatem nie jest wiêc konieczna dla wysuniêcia hipotezy o inteligentnej ingerencji.

Niekiedy jednak zabójcy staraj¹ siê ukryæ nie tylko swoj¹ to¿samoœæ, ale i sam fakt zbrodni. W tym celu staraj¹ siê stworzyæ pozory wypadku, samobójstwa lub naturalnej

68 Patrz J^ODKOWSKI, „Rozpoznawanie genezy…”, s. 195.

D. TestowalnoϾ teorii inteligentnego projektu