• Nie Znaleziono Wyników

Zagadnienia urbanistyki Kielc w pierwszej połowie XIX wieku

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zagadnienia urbanistyki Kielc w pierwszej połowie XIX wieku"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

Bogusław Paprocki

Zagadnienia urbanistyki Kielc w

pierwszej połowie XIX wieku

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 329-339

1965

(2)

B O G U SŁ A W PAPROCKI

ZAGADNIENIA URBANISTYKI KIELC W PIERWSZEJ

POŁOWIE XIX WIEKU

Niniejszy szkic ma na celu przedstaw ienie przem ian urbanistycznych m iasta K ielc przede w szystkim w okresie konstytucyjnym K rólestw a Polskiego. Stw orzone wówczas zostały podstaw y rozw oju m iasta w oparciu o zasady no­ w ożytnej urbanisty ki, jako w ynik w ażnych przeobrażeń gospodarczych i spo­ łecznych k raju . Kielce — będące tw orem stosunków feudalnych i posiadające ch a ra k te r feud aln y jeszcze w początkach XIX w ieku, jako osada nie posiada­ jąca w yraźnie określonych czynników m iastotw órczych — zyskały w pierw szej połowie X IX w. szansę i możliwości rozwoju, dzięki w przągnięciu w ogólno­ krajo w y system gospodarczy. Podniesienie znaczenia K ielc i p rzybranie p rze­ zeń nowfej roli dokonało się nie tylko poprzez ustanow ienie w nich stolicy w ojew ództw a krakow skiego, a co za tym idzie w ysokiej pozycji w h ierarchii adm in istracy jn ej K rólestw a. Główną przyczyną aw ansu m iasta był inten syw ny rozwój przem ysłu na terenie Zagłębia Staropolskiego i grun tow ne przeobraże­ nie podstaw gospodarczych istniejących ośrodków. D ecydujące znaczenie posia­ dać będzie tu ta j lokalizacja zakładów przem ysłu hutniczego w rejonie rzeki Bobrzy: w Białogonie, Bobrzy i Sam sonowie oraz aktyw izacja trad ycyjny ch ośrodków górnictw a. W raz z pow staniem nowych ośrodków przy bierają na znaczeniu istniejące już osady i m iasta, dzięki reorganizacji podstaw gospo­ d ark i m iejskiej i przyjęcia nowych zasad ekonomicznych.

Pierw szoplanow ym zadaniem rządu K rólestw a była budow a zakładów przem ysłow ych i zw iązanych z nim i osiedli oraz aktyw izacja i m odernizacja istniejących p rzedtem ośrodków. Zadanie to realizow ane było w przew ażającej części przez sk arb państw a. Rozwój ekonomiczny pozostałych m iast odbyw ał się w oparciu o fundusze m iejskie i k apitały p ry w a tn e i w stosunkow o niew ielu przypadkach spowodował przebudow y i rozbudow y istniejących układów przestrzennych, ograniczając się na ogół do ich reg ulacji i uporządkow ania. S tąd zagadnienia u rb a n isty k i na teren ie K rólestw a w pierw szej połowie XIX w. w iążą się ściśle z przesłankam i ekonom icznym i i sytuacją gospodarczą oraz określeniem funk cji m iastotw órczych.

Prow adzona z dużym rozm achem jeszcze od czasów Oświecenia akcja uporządkow ania m iast p o p arta jest w latach dw udziestych X IX w. powszech­ nym w ykonyw aniem planów „sytuacyjn ych”, jako podstaw y dla uporządkow a­ nia i rozw oju m iast; ich najw iększe nasilenie przypada na pierw sze lata trzeciego dziesięciolecia, kiedy sporządzono około 140 planów na ogólną ilość

(3)

3 3 0 B ogusła w Paprocki

482 m iast K rólestw a. Jed n y m z typow ych dla tendencji klasycystycznej u rb a ­ nistyki K rólestw a był opracow any w 1821 roku plan regulacyjny m iasta Kielc, w którym dokonano uporządkow ania i scalenia narosłych w sposób żywiołowy różnokierunkow ych ten d en cji rozwojowych, nie podporządkow anych dotąd przew odniej m yśli urbanistycznej.

H istorię przem ian przestrzen nych Kielc w X IX w. można w zasadzie roz­ począć od roku 1800, kiedy to pożar zniszczył doszczętnie istniejącą zabudowę m iasta w raz z ratuszem starom iejskim h Nie jest to jednakże d ata przełom ow a dla późniejszego rozw oju Kielc, gdyż odbudowa po zniszczeniach nie była p ro ­ w adzona w edług z góry założonego planu, lecz dokonała się w ram ach istn ie ­ jącego trady cy jnego rozplanow ania, w pływ ając jeszcze bardziej na chaotycz- ność zabudowy. Jeszcze w d rugiej połowie XVIII w. Kielce były „m ałym , na pół w iejskim m iasteczkiem , w 3/4 zaludnionym przez posiadaczy drobnych .gospodarstw roln y ch ” 2, w liczbie 269 właścicieli nieruchom ości, z k tó ry ch 61 utrzym yw ało się z u p ra w y roli, 112 dorabiało rolnictw em , a tylko 96 tru d n iło się w yłącznie handlem i rzem iosłem 3. P rzy stosunkow o gęstej zabudow ie cen­ tru m m iasta — przedm ieścia skupiały znikom y procent budynków ; na ogólną ilość 231 bu dynków znajdow ało się tam zaledw ie 51, w łączając w to 4 fo l­ w arki 4. W r. 1789 było w m ieście 252 budynki m ieszkalne, z czego zaledw ie 6 m urow anych; liczba ich została następnie uszczuplona podczas pożaru w 1791 r., kiedy to pozostało po spalonych zabudow aniach 49 pustych placów 5.

P ow stanie i rozwój p rzestrzenny m iasta, począwszy od jego założenia aż do m om entu upaństw ow ienia w 1789 r . 6, obrazują jego przekształcenia w r a ­ m ach feudalnego system u gospodarczego, jako własności biskupów k ra k o w ­ skich. Aż do XVI w. Kielce były osadą służebną o ch arakterze rolniczym , ze słabo w ykształconym rzem iosłem, związaną z ośrodkiem władzy biskupiej na w zgórzu zamkowym. Dopiero zm iana system u zarządzania, polegająca na w prow adzeniu podziału dóbr biskupich na jednostki ad m inistracyjn e (klucze) podległe starostom , przynosi w zrost znaczenia Kielc, jako ośrodka podległego sobie obszaru. W ślad za tym następu je rozwój tradycyjnego przem ysłu, g ó r­ nictw a i hutnictw a. W zrost znaczenia Kielc, jako ośrodka zbytu płodów ro ln i­ czych i leśnych oraz górn ictw a i hutnictw a, w pływ a na ożywienie szlaków handlow ych i podniesienie rang i m iasta, czego dowodem jest pow tórna lokacja na praw ie m agdeburskim w 1533 r. 7 K orzystne w aru n k i rozwoju Kielc sp

ro-1 Słow n ik geograficzny K r ó lestw a Polskiego i innych k rajów słowiańskich, Warszawa 1883, t. IV, s. 22. J. U. N iem cew icz Podróże historyczne po ziemiach

Polskich od 1811 do 1820 r. Podróż w K rakow skie, Sandomierskie i Lubelskie w r. 1811, wyd. II, W arszawa 1857, s. 21.

2 B. M arkowski Z dzie jó w gospodarki m iejskiej w Kielcach, cz. II, „Pam iętnik Koła K ielczan”, t. IV, K ielce-W arszaw a 1929, s. 35.

3 J. Pazdur Dzieje Kielc od X V I do XV III w., „Pamiętnik K ieleck i”, K ielce 1947, s. 88.

4 J. Pazdur, op. cit., s. 86. 5 Ibid.

6 B. M arkowski Z dzie jó w gospodarki m ie jskiej w Kielcach, cz. I, „Pam iętnik Koła K ielczan”, t. III, K ielce-W arszaw a 1928, s. 59.

7 F. L. Gliksman D o k u m en ty do historii Kielc, „Radostowa”, R. III, K ielce 1947, s. 77; J. Pazdur, op. cit., s. 61.

(4)

Zagadnienia u rb a n is ty k i Kielc w pie rw sz ej połowie X I X w. 331 r-H Cv) 00 ł-H ù N ü oí

s

o bO(1) G o JS 3 tuO 0) 3 G cô a 2 a o W

(5)

332 Bogusław Paprocki

w adzają się jednakow oż w zakresie zabudowy m iejskiej jedynie do inw estycji w obrębie folw arku biskupiego, położonego na wzgórzu zam kow ym po p ołud ­ niowej stronie m iasta, jako siedziby starosty; intensyfikacja zabudowy i p rz y ­ branie przez zespół zam kow y c h a ra k te ru m onum entalnego nastąp i w w. XVII i XVIII, kiedy stanow ić będzie główny zespół a rc h ite k tu ry i zasadniczy ele­ m ent urbanistyczny.

Zespół m iejski, skupiony wokół w ykształconego jeszcze w XIV w. ryn ku , posiadał nadal c h a rak ter w iejski, reprezentow any zabudow ą o ch arakterze fron taln ym z gospodarczym zapleczem. P rób y nadania m iastu nowego c h a ra k ­ te ru poprzez stw orzenie w X V II w. m onum entalnej barokow ej osi w idokow ej wschód—zachód, zaakcentow anej w zniesieniem zespołu klasztornego na K a r- czówce, nie były p o d p arte trw a ły m i inw estycjam i m iejskim i, czego dowodem jest fakt, iż w XVIII w., mimo ożywienia ruchu budow lanego i pow stania cechu m urarzy, cieśli i kam ieniarzy, wzniesiono jedynie 6 m urow anych domów m ieszk a ln y c h s. W tym stan ie rzeczy przejście dóbr biskupich i m iasta na własność sk arb u państw a w 1789 r. nie przyniosło w okresie najbliższych k il­ k un astu lat pow ażniejszych zm ian w ch arak terze m iasta, k tóre na dodatek niszczone było klęskam i licznych pożarów; sy tuacja polityczna Polski po roz­ biorach nie sprzyjała także rozw ojow i ekonomicznemu.

T endencje Oświecenia, idące w k ieru n k u ożyw ienia gospodarczego kraju,, popierania przem ysłu opartego na w łasnych zasobach, polityka p ro tek cy jn a Kom isji S karbow ej w odniesieniu do właścicieli nieruchom ości czy w reszcie działalność Kom isji Dobrego P o rządku w stosunku do m iast — tw orzyły w łaś­ ciwą podstaw ę dla rozw oju zaniedbanych dotąd m iast i osiedli, czego dowodem jest rosnące znaczenie Zagłębia Staropolskiego i zw iązanych z nim ośrodków . Niem niej w okresie K sięstw a W arszawskiego przy w prow adzeniu now ych przepisów przez w ładze zaborcze rozwój ten został zaham ow any. W sto sunk u do m iast zlikw idow ano istniejące sam orządy m iejskie, w prow adzając zasadę nom inacji w ładz m iejskich 9. Kielce zostały m iastem pow iatow ym w d e p a rta ­ mencie radom skim , posiadającym zarząd m iejski z burm istrzem podległym podprefektow i pow iatu. M ożliwości porządkow ania i rozw oju m iasta b yły nad w yraz skrom ne, czego dow odem jest fakt przeznaczenia niem al całego dochodu kasy m iejskiej na utrzy m y w an ie zarządu m iejskiego (w 1810 r. — 9 3 % )10.

M iasto nie posiada w ybrukow an ych ulic ani pow ierzchniow ej n aw et k a ­ nalizacji i pozostaw ione w yłącznie w łasnym możliwościom finansow ym nie jest w stanie zabezpieczyć n aw et zrujnow anego b ud yn ku ratusza n . N iem niej w oparciu o w łasne zasoby m ateria ln e obserw uje się w zrastający na sile ru ch budow lany w śród w łaścicieli nieruchom ości, co uw idacznia się pow staniem znacznej liczby m urow anych domów 12. Przełom ow ym dla Kielc stał się rok 1818, kiedy to dekretem R ady A dm inistracyjnej K rólestw a Polskiego z dnia 21 lipca, na podstaw ie w cześniej w ydanego (1816 r.) postanow ienia nam iestnika w Radzie A dm inistracyjnej zdecydowane zostało przeniesienie siedziby w o je­ wództw a krakow skiego do Kielc, pow odując w zrost znaczenia m iasta w ad m i­

8 J. Pazdur, op. cit., s. 86.

8 G. M issalowa Początki p rze m ys łu w K rólestw ie Polskim [w:] Historia Polski, t. II, cz. II, Warszawa 1958, s. 65 nn.

10 B. Markowski, op. cit., s. 64 i 72. 11 Ibid., op cit., cz. I, s. 74—75. 12 J. U. N iem cew icz, op. cit., s. 21.

(6)

Z agadnienia u r b a n is ty k i Kielc w p ie rw szej połowie X I X w. 333 n is tra c ji K rólestw a 13. J a k pisze C h ą d z y ń sk i14, fak t ten przyczynił się do „w zniesienia się Kielc do pierw szego rzędu m iast Polski. Umieszczone w nich w ładze, kom isja wojew ódzka, try b u n ał, sąd krym inalny, kom isarz obwodu, sąd pokoju, sem inarium , szkoła wojew ódzka, szkoła głów na górnicza i ciągła k onsystencja w ojska zachęciły obyw ateli do staw iania porządniejszych gm a­ chów ”. Ten niespodziew any aw ans m iasta, ta k pod w zględem ad m in istracy j­ nym , jak i gospodarczym (siedziba okręgu przemysłowego), p o party założeniem w r. 1816 A kadem ii Górniczej — zastał je nie przygotow anym do objęcia nowej roli. Miasto było słabo zabudow ane, bez w ytyczonych i w ybrukow anych ulic oraz urządzonych m iejsc publicznych, pozbawione kanalizacji. B rakow ało m ieszkań dla urzędników i pow stałych instytucji. Z arząd M iejski, p rzek ształ­ cony w U rząd M unicypalny, dysponując nad er skrom nym i środkam i, nie m iał możliwości przekształcenia zaniedbanego dotąd m iasta w ośrodek o w ażnym znaczeniu adm in istracyjnym i gospodarczym . W szystkie dochody m iejskie oddaw ano w dzierżaw ę z licytacji; ze środków tych dokonyw ano jedynie sto ­ sunkow o drobnych prac porządkow ych, bez możliwości pow ażniejszych inw e­ sty cji 15. P oparcie Kom isji W ojew ódzkiej, na k tó rej czele stan ął radca stan u K. W ielogłowski, inicjator szeregu przedsięw zięć n a tu ry porządkow ej, a przede w szystkim „akcji upiększania m iasta K ielc”, oraz protekcyjna polityka rządu i uregulow anie przepisów budow lanych — przyczyniły się w następnych latach do rozw oju m iasta 16.

W ram ach istniejącej K om isji Rządow ej S p raw W ew nętrznych i Policji, pow ołanej dla kontrolow ania w szelkich poczynań porządkow ych i in w estycy j­ nych w m iastach K rólestw a i kształtow ania polityki rządu w tym zakresie — 26 stycznia 1820 r. rozpoczęła działalność K om isja Miast, k tó ra zainicjow ała szeroko zakrojoną akcję porządkow ą i regulacy jn ą w m iastach. A kcja ta była realizow ana w yłącznie w oparciu o fundusze m iejskie lub też kosztem innych m iast. Główny ciężar finansow ania przerzucono na m ieszczaństwo, podejm ując próbę urucham ian ia k apitałów pry w atn y ch na budowę obiektów i urządzeń potrzebnych dla gospodarki m iejskiej z w arunkiem ich d z ie rż a w y 17. S przy­ jając y k lim at dla dokonyw ania regu lacji i przebudow y m iast odbił się ko­ rzystnie na tru d n e j sytuacji Kielc, pow odując w prow adzenie szeregu istotnych zm ian w obliczu m iasta. W 1824 r. zakończono zabrukow anie w szystkich w aż­ niejszych ulic i placów, zbudow ano m osty na Silnicy u w ylotu traktów , rozpo­ częto akcję obsadzenia drzew am i dróg i alej (między innym i p lan ty nad Silnicą, a leja do K arczów ki, ul. C hęcińska i tra k t w arszaw ski) oraz w prow adzono ośw ietlenie ulic. Jednocześnie udziela się poparcia dla budow y domów m u ro ­

13 J. F. Wrzeszcz P rzy c zy n e k do k w e stii m ieszkan iow ej w Kielcach w latach

1818—1820, „Pamiętnik K ieleck i”, K ielce 1947, s. 114.

14 J. N. Chądzyński H istoryc zn o-statystyc zn e opisy miast starożytn ych w ziemi

sandomierskiej leżących, t. II, Warszawa 1855, s. 142.

15 B. Markowski, op. cit., s. 15—16. 18 Ibid., op. cit., cz. II, s. 38.

17 W. Kalinow ski, S. Traw kow ski P rzebudow a R a w y M azowieckiej w okresie

k o n sty tu c y jn y m K r ó lestw a Polskiego (1815—1830) [w:] Studia z historii bu ­ d o w y miast, „Prace IU A ”, R. V, z. I, Warszawa 1956, s. 82. Por. tych samych

autorów: Uwagi o urbanistyce i architektu rze m iejskiej K r ó lestw a Polskiego

w 1 połowie X I X w., „Studia i m ateriały do teorii i historii architektury

(7)

334 B o gusław Paprocki

w anych, w m iarę możności piętrow ych (w 1820 r. zatw ierdzono 4 projek ty , w 1821 — 10), oraz w ydaje zalecenia nadbudow y bud yn ków p arte ro w y c h (m. in. w rynku). Istniejące w m ieście puste place m iały być sp rzed aw ane drogą licytacji i zabudow yw ane ł8. Pom im o znacznego ożywienia budow lanego i d u ­ żych w ysiłków nad uporządkow aniem m iasta posiada ono n ad a l rozplanow anie chaotyczne i bezplanowe, zaś podejm ow ane przez U rząd M unicypalny i K o­ m isję W ojewódzką akcje posiadają c h a rak ter doraźny.

Zgodnie z zaleceniam i K om isji M iast i na żądanie K om isji Rządow ej S p raw W ew nętrznych i Policji w r. 1821 został opracow any „plan reg u lacy jn y m ia­ s ta ”, w ykonany przez geom etrę M ariana Potockiego (ryc. na s. 331). P lan ten po szeregu popraw kach i uzupełnieniach został zatw ierdzony w r. 1824 jako „plan re sta u ra c y jn y ”, stanow iąc na długi czas podstaw ę przebudow y i ro zw oju m iasta 19. Znaczenie posiadania tego planu przez w ładze m iejskie K ielc było bardzo duże. Po raz pierw szy nadano m iastu jednolitą form ę przestrzenną, w iążąc rozproszone dotąd zespoły architektoniczne, reg ulu jąc chaotyczną sieć ulic i place, a przede w szystkim nakreślając rozwój m iasta poprzez w ytyczenie zasięgu terytorialnego i kierunków zabudowy.

P lan sytuacyjny Kielc należy do rozpowszechnionego w tym okresie ty p u rozplanow ać tzw. prom ienistych, z w yodrębnionym ce n traln y m elem entem kom pozycji geom etrycznej i podkreśleniem osiowości układu. W cześniejsze przyk ład y tego rodzaju rozplanow ać rep rezen tu ją p ro jek ty regu lacji P ra g i (J. Kubicki) oraz budow y osiedla przy zakładzie przem ysłow ym w B iałogonie (geom etra Ceytheim), w ykonane w 1817 r. 20 U rb an istyk a K ró lestw a Polskiego, reprezentow ana przez założenia geom etryczne zarówno w sto su nk u do now o projektow anych osiedli, jak i w przebudow ach istniejących, w y k o rzystując b a ­ rokow e tendencje m onum entalnych osi widokowych i dom inant arch itek to n icz­ nych, uw idaczniane w założeniach prom ienistych, tw orzy także rozplanow ania prostokątne, naw iązujące do założeń pałacowych i u rb a n isty k i m iast re zy - dencjonalnych w ieku Oświecenia 21. P rzykładow o w ym ienić można sięgające la t osiem dziesiątych założenie Kozienic, zrealizow ane w znacznej części na p o d ­

18 B. M arkowski, op. cit., cz. II, s. 37—38.

19 Ibid., op. cit., cz. II, s. 9. Kopia planu w W ydziale Budow nictw a, U rbanistyki i A rchitektury Prez. MRN w Kielcach, reprodukowana przez W. K alinow ­ skiego i S. Traw kowskiego (Uwagi o urbanistyce..., s. 77, por. uwagi s. 65—66). 20 T. P. Szafer Ze stu dió w nad planowaniem miast w Polsce XV III i pocz.

X I X w. [w:] Studia z historii b u d o w y miast, „Prace IU A ”, R. V, z. I, War­

szawa 1955, s. 47. Tendencje regulacyjne przy porządkowaniu i przebudow ie m iast idą w kierunku ujęcia funkcji miasta w ramy regularnego, geom etrycz­ nego rozplanowania, które biorąc swój początek z teoretycznych projektów miasta idealnego w dobie Renesansu — przybierają w drugiej p ołow ie XVIII w. powszechnie stosowaną formę kompozycji radialnej, z podk reśle­ niem dominant architektonicznych i założeń osiowych. Por. W. K alinow ski, S. Trawkowski Uwagi o urbanistyce..., s. 69. Tamże reprodukcje planów Pragi i Białogonu.

21 W. Ostrowski B u dow n ictw o prze m ys ło w e Zagłębia Staropolskiego w okre sie

K ró lestw a Polskiego, „Prace IU A ”, R. I, z. 2, Warszawa 1951, s. 75, por.

T. P. Szafer, op. cit., s. 59—60, oraz W. K alinowski R ozbudowa Radom ia w la ­

tach 1815— 1830 [w:] Studia z historii bu dow y miast, „Prace IU A ”, R. V, z. I,

(8)

Zagadnienia u rb a n is ty k i Kielc w pie rw sz ej połowie X I X w. 335

staw ie plan u z 1782 r., oraz charaktery styczne rozplanow anie zakładu p rz e ­ m ysłow ego i osiedla w Sielpi, pochodzące z lat czterdziestych XIX w., k tó re są p rzykładem dążenia do pow iązania w szystkich obiektów w jednolity, czy­ te ln y układ, z podkreśleniem dom inant na zam knięciu długich osi i stosow aniem architekto nicznie ukształtow anych otw artych przestrzeni.

P la n regulacy jny K ielc nie odbiega od p rzy jęty ch schem atów rozw iązań, jednakże w przeciw staw ieniu do idei rozplanow ania prom ienistego nie ak c en ­ tu je istn iejący ch dom inant architektonicznych poprzez otw arcie osi w idokow ych lub stw orzenie właściw ie ukształtow anego architektonicznego otoczenia. O bie­ ra ją c jako cen traln y elem ent kom pozycji kom pleks zabudow ań daw nego koś­ cioła i klasztoru Leonarda, tw orzy form ę placu na planie koła z w y b ieg ają­ cym i zeń pięciom a ulicam i. U kład ten przeprow adzono konsekw entnie jed yn ie w części w schodniej m iasta, pozostały obszar podzielono geom etryczną siatk ą ulic, k tó ra jednakow oż od strony południow ej i zachodniej dostosowała się do istniejących k ierunków zabudow y wzdłuż tra k tó w oraz kom pleksów zabu ­ dowy. W łączenie zespołu pałacowego p otraktow ane zostało form alnie, poprzez u trzy m an ie istniejącego rozplanow ania; w ażnym elem entem w ydaje się n a to ­ m iast odgraniczenie go od terenów b. folw arku biskupiego poprzez zap ro jek ­ tow anie ul. Spacerow ej (obecnie Staszica) i możliwość w ykorzystania ora z urządzenia na potrzeby m iasta g runtów nad rzeką Silnicą i stawem .

S tw arzając nowy ośrodek m iasta na niekorzyść dotychczasowego, k tóry m był ry n e k — nie zaakcentow ano w planie głównej osi widokowej lub choćby nadrzędności k tó rejś z projektow anych ulic; specjalne po traktow anie ul. K on­ stantego (obecnie Sienkiewicza), dzięki jej środkow em u usytuow aniu przy wylocie z placu A leksandra i przedłużeniu aż po granice m iasta, nie posiada u zasadnienia z uw agi na b ra k zam knięcia jej od stro n y zachodniej i u rw a n ie na w ale otaczającym miasto. W ykształcone historycznie w loty trak tó w z K ra ­ kowa, P iotrkow a, W arszaw y oraz Bodzentyna, krzyżujące się w rynku, wobec przesunięcia się centralnego elem entu założenia na wschód — nie o d gryw ały pow ażniejszej ro li w kom pozycji planu. Poza zasięgiem planu regulacyjnego pozostały tak w ażne dla topografii m iasta dom inanty jak wzgórze K adzielnia i zespół klaszto rny na Karczówce. P otrzebę pow iązania ich z m iastem doce­ niono wcześniej, p rojektując i częściowo realizując ogród i m iejsce spacerow e na K adzielni, oraz poprzez obsadzenie drzew am i drogi do K arczów ki i stw o ­ rzenie alei spacerow ej.

Pom im o pow ażnych odstępstw p ro jek tu od daw nego uk ład u p rz estrze n ­ nego i topografii m iasta posiadał on niew ątpliw e zalety. Należy do nich w pierw szym rzędzie dążność do zurbanizow ania chaotycznej i rozproszonej zabudow y poprzez aneksję terenów b. folw arku biskupiego oraz przedm ieść: Borzęckiego i S tarow arszaw skiego (przy drogach w k ieru n k u B odzentyna oraz P iotrkow a i W arszaw y) i in teg raln e pow iązanie ich z ośrodkiem m iasta. O kreś­ lono w ten sposób kieru n k i rozbudow y m iasta drogą zabudow y nie w yk orzy ­ stanych dotąd gruntów , bez konieczności inw estow ania teren ów śródm iejskich o silnie zróżnicow anych podziałach własnościowych. W ielokątny zarys p lan u został niejako pow tórzony stw orzeniem w ew nętrznego obwodu ulicznego, który stan ow iły ulice S em inaryjska (nie zrealizowana), S tanisław a (obecnie Ogrodowa), Spacerow a (obecnie Staszica), Solnica (istniejąca na odcinku ul. Orlej), Tadeusza (obecnie Kościuszki) oraz plac A leksandra (obecnie M o­ niuszki). Zarysow ano w ten sposób granice rozszerzonego centru m m iasta.

(9)

336 B ogusław Paprocki

U regulow anie przebiegu istniejących ulic i w ytyczenie nowych nadało m iastu form y zorganizowane, zgodne z zasadam i now ożytnej urbanistyki.

Pow ażną zaletą plan u była dążność do integralnego pow iązania uregulo­ w anego zespołu starom iejskiego z częścią nowo projektow aną, poprzez pow ią­ zanie placu A leksandra z rynkiem i placem zam kow o-katedralnym dwoma sym etrycznie w ybiegającym i a r te r ia m i22.

Dzięki sprecyzow aniu szczegółowych w ytycznych i określeniu ch arak teru m iasta plan regulacyjny stw orzył podstaw ę planow ej realizacji prac porząd­ kowych i jego zabudowy. R ealizacja zatw ierdzonego p lan u przebiegała w dwóch kierunkach: regulacji istniejących ulic poprzez ich poszerzenie, w ybrukow anie, z rów noczesnym porządkow aniem zabudow y działki i sam ych budynków w m yśl przepisów policyjnych, oraz w ytyczenia granic m iasta i oparcia jego rozplanow ania na re g u la rn ej kom pozycji przestrzennej, z w prow adzeniem no ­ w ych ulic i placów oraz określeniem kierunków rozbudow y 23.

P orządkow anie i regu lacja zabudow y przebiegały w ram ach akcji „porząd­ kow ania i upiększania m iasta wojew ódzkiego w ojew ództw a krakow skiego K ielc”, której patron ow ał założony w r. 1825 przez prezesa Kom isji W ojewódz­ kiej K om itet S po łeczn y 24. A kcją porządków objęto przede w szystkim rynek (obecnie plac Partyzantów ), z którego usunięto pozostałości ratusza, skasowano widoczne jeszcze na p lanie podcienia w 3 pierzejach, wznosząc na w ykupio­ nych działkach b udyn ki rządow e, m iędzy innym i D yrekcji Górniczej. D opro­ wadzono w ten sposób do w yrów nania i ujednolicenia gab ary tu zabudowy poprzez w prow adzenie dw óch k o n d y g n a c ji25. W ślad za tym postępowało u s u ­ w anie poza obręb m iasta stodół, obór i chlewów. Zam ierzenie to zrealizowano ostatecznie tylko w sto sun ku do stodół, jeszcze w 1826 r.

P ostępujące od 1816 r. prostow anie i regulow anie istniejących ulic, zno­ szenie wąwozów i m iejsc górzystych przybiera obecnie na sile, chociaż napo­ tyka na trudności z uw agi na istniejące posesje i zabudow ania w ym agające w ykup u lub zamiany, jak w przypad ku ul. L eonarda (obecnie Moniuszki) czy Św. W ojciecha (obecnie Wesoła). Uporządkow ano także rep rezentacy jn y dla m iasta plac przed byłym pałacem biskupim , siedzibą prezesa Kom isji W oje­

22 Uwaga prof. dra Gerarda Ciołka w recenzji niniejszej pracy.

23 Istotną cechą regulacji m iast w okresie Królestwa Polskiego było rów noległe z nowym rozplanowaniem przestrzennym ukształtow anie architektoniczne, poparte szeregiem przepisów i zarządzeń. M. in. obowiązywała zasada łącze­ nia domów w spólną elew acją i nadawania im przez to jednolitego charakteru ciągów ulicznych, stosow ania jednolitego gabarytu, i określania w ysokości zabudowy (w m niejszych m iastach nie niższe niż jednopiętrowe), a naw et ujednolicania kolorystycznego. Zarządzano usuwanie poza miasto uciążliw ego przem ysłu i zabudowań gospodarczych, wprowadzano przepisy przeciwpoża­ rowe. Zabrukow yw anie i uregulow yw anie ulic objęte było przepisam i Rady Adm inistracyjnej K rólestw a Polskiego, określającym i m. in. szerokość chod­ ników i egzekw ow anie ich założenia przez w łaścicieli nieruchomości, zaleca­ jącym i znoszenie schodów i in. Por. W. Kalinowski, S. Trawkow ski Uwagi

o urbanistyce..., s. 70, 87 nn., oraz G. M issalowa K u ltura polska w trzech zaborach [w:] Historia Polski, t. II, cz. II, Warszawa 1958, s. 420.

24 B. M arkowski, op. cit., cz. II, s. 38.

25 S tudium do planu zagospodarowania przestrzennego miasta Kielc, masz. w Archiwum D okum entacji Woj. Konserwatora Zabytków w Kielcach, s. 19.

(10)

Zagadnienia urb a n is tyk i Kielc w pie rw sz ej połowie X I X w. 337

w ódzkiej 26 oraz podjęto na szeroką skalę prace przy stw orzeniu m iejsc sp a­ cerow ych, tw orząc pas urządzonej zieleni od projektow anego p ark u na wzgórzu K adzielni, poprzez ogród D yrekcji Górniczej, pom iędzy zespołem pałacowym a ul. S tanisław a — aż do ul. W arszaw skiej (obecnie 1 M aja), wzdłuż rzeki S ilnicy 27. Tak zaprojektow any p ark spacerow y z u trzy m aniem widokowego oparcia o staw na zachód od pałacu, urządzany z w ielkim rozmachem , pomimo niezrealizow ania całości zam ierzenia w prow adził dodatni akcent w rozbudow y- w ującym się mieście. M iary dążeń do upiększenia m iasta dopełniło w ydane w r. 1827 zarządzenie obsadzenia drzew am i w szystkich tra k tó w w ylotow ych 28.

Z projektow anych przedsięwzięć planu regulacyjnego m iasta zrealizowano najw ażniejszy elem ent kom pozycyjny u k ładu przestrzennego, jak i stanow ił plac A leksandra, w ytyczając w ybiegające zeń prom ieniście ulice, jak Tadeusza, L eonarda, K onstantego i częściowo Józefa (obecnie Czerwonego Krzyża) oraz prostopadłe do nich: Rządową (obecnie Hipoteczna) i Św. W ojciecha (obecnie Wesoła). Tak więc utrzym ano projektow any uk ład typ u prom ienistego, w y ­ konując większą część planow anego założenia. Z innych ulic na podkreślenie zasługuje przebicie tra k tu w stronę W arszaw y w zw iązku z budow aną od 1833 r. drogą W arszaw a — K raków 29, w m iejscu istniejącej na planie ul. Szy- dłow ieckiej, przyczyniając się do zaktyw izow ania północnej części m iasta.

Oprócz prac o charakterze publicznym rozw ija się żywy ru ch budow lany, prow adzący do pow stania całego szeregu budynków m urow anych wzdłuż w y­ tyczonych ulic, koncentrujący się głównie w śródm ieściu, w rejonie ul. K on­ stantego i Leonarda. Z gm achów rządow ych pow staje m. in. hipoteka (obecnie Sienkiew icza 5), urząd pocztowy oraz m iejskie urządzenia i zakłady przem y­ słowe. Rozwija się także budow nictw o pryw atne, czego dowodem jest pow sta­ w anie w ciągu każdego roku kilkunastu m urow anych budynków 30. C harak ­ terystyczny jest zasadniczy zw rot w ukształtow aniu dom u m iejskiego widoczny w przejściu z zabudow y szczytowej na kalenicową.

Pom yślny rozwój Kielc, w yrażający się w zrostem liczebności mieszkańców (w r. 1829 — 4 093, w porów naniu do 2 324 w r. 1808) 31, został przerw any sytuacją polityczną okresu pow stania listopadowego, a następnie (1844 r.) d ekretem o zniesieniu siedziby w ojew ództw a krakow skiego w K ielcach i w cie­ leniu ich do w ojew ództw a sandom ierskiego z siedzibą w Radom iu. Dopiero przejście na form y gospodarki w ielkokapitalistycznej po pow staniu stycznio­ wym stw orzyło w aru n k i dalszego rozw oju gospodarczego m iasta.

Koncepcja stan u regulacyjnego Kielc z 1821 r. nie doczekała się pełnej realizacji. P lan ten, stw orzony na m iarę stolicy w ojew ództw a i ośrodka okręgu przem ysłow ego w czasach K rólestw a Polskiego, nie liczył się z możliwościami rozw oju m iasta, p rzerastając ówczesne potrzeby adm inistracyjno-gospodarcze i społeczne. P ro jek tu jąc z rozmachem rozwój m iasta, plan ten był wyrazem ówczesnych dążeń do zm iany dotychczasowej s tru k tu ry i fun kcji m iastotw

ór-26 Słownik geograficzny..., s. 22; B. Markowski, op. cit., cz. II, s. 38.

27 Studium do planu zagospodarowania..., s. 23 nn.; zob. „Pamiętnik Sandomier­ sk i”, t. I, Warszawa 1829, s. 61.

28 B. Markowski, op. cit., cz. II, s. 38.

29 Studium do planu zagospodarowania..., s. 25—26. 30 Ibid.

31 Opis h isto ry czn o -sta ty styc zn y miasta Kielc, „Pamiętnik Sandom ierski”, t. I, 1829, s. 66; B. Markowski, op. cit., cz. II, s. 13.

(11)

338 Bogusła w P aprocki

czych, do aw ansu i k reacji w śród innych ośrodków m iejskich. R ealizacja n ie­ w ielu spośród zakładanych elem entów u k ład u przestrzennego pozw ala na stw ierdzenie, iż plan regulacyjny Kielc był rozw iązaniem teoretycznym , tylko form alnie naw iązującym do stan u istniejącego. D ezurbanizacja m iasta w d ru ­ giej połowie X IX w., w yrażająca się pow staniem szeregu przypadkow ych, nie pow iązanych z planem inw estycji, oraz proces „odchodzenia” zabudow y w pierw szej połowie XX w. od śródm ieścia — potw ierd zają tezę o b rak u organicznych przesłanek dla realizacji planu.

(12)

Zagadnienia u rbanis tyki Kielc w p ie rw szej połowie X l X w. 339 ВОПРОСЫ ПЛАНИРОВКИ ГОРОДА КЕЛЬЦЕ ПЕРВОЙ ПОЛОВИНЫ X IX В. Предметом анализа являются изменения и преобразования планировки го­ рода К ельце в первой половине X IX в., в первую очередь в период Царства Польского. В конце XVIII в., когда Кельце перестали принадлежать епископам и ста­ ли управляться государством, возникли предпосылки развития этого захолуст­ ного городка в связи с бурным развитием промышленности и благоприятными экономическими условиями, сложившимися в период Просвещения Покровительство, оказываемое правительством Царства Польского отсталым городам, вы ражавш ееся в создании соответствующих экономических стимулов, способствовало ускорению процесса урбанизации и модернизации сложившихся городских организмов. Главное внимание автор уделяет проекту реконструкции города Кельце, созданному в 1821 г. геодезистом Марианом Потоцким, представлявшему собой вариант распространенной в Царстве Польском т. н. лучистой планировки. Но­ вая планировка, основанная на принципе многоугольника, композиционным центром которого долж на была стать площадь Александра, легла в основу дальнейшего развития города. Проект перестройки города К ельце представля­ ет собой интересную страницу истории польского градостроительства XIX столетия.

PROBLEMS OF THE TOWN PLANNING IN KIELCE IN THE FIRST HALF OF THE 19TH CENTURY

The subject m atter of this paper consists in problems concerning changes and transform ations of the spatial layout of K ielce in the first haft of the 19th century, especially at the period of the Polish Kingdom.

With the nationalization of K ielce in the latter years o f the 18th century foun ­ dation w as created for fuller evolution of that neglected bishops’ settlem ent, owing to the rapid growth of industry and the propitious economic conditions, from the period of the Enlightenm ent.

The governm ent policy of the Polish Kingdom, protecting the towns and the settlem ents w hich had been neglected up to those times, as w e ll as new economic stim uli, contributed to accelerate the processes of town planning and the moder­ nization of urbane layouts.

Most attention w as given to the regulation plan of Kielce, designed by the geom eter Marian Potocki. It w as one of the most w idely spread plans in the town planning of the P olish Kingdom, the so called radial layout.

N ew design of the building up of K ielce was based upon polygonal layout, w ith the central A lexan d er’s Square as the composition centre. It made up the basis of further evolution of the town.

The regulation plan of K ielce is an interesting contribution to the history of the 19th-century tow n planning in Poland.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wiele w niej też zwrotów i momentów zaskoczenia, jest wreszcie — tak ważne w dobrym przedstawieniu - stopniowanie napięcia emocjonalnego.. Obok tekstów głównych autorka

Eliot Thomas Stearns 398 Elzenberg Henryk 408 Elz˙bieta s´w.. Konstancja 219 Morelowski Józef 230 Morelowski Marian 408 Morstin-Górska Maria 262 Mortkowicz Jakub 394 Mostowski

[r]

Pozwoliłem sobie przytoczyć tak liczne szczegóły z ewan­ gelii Pseudo-M ateusza, z tej jeno przyczyny, by znaleźć potw ier­ dzenie moich wstępnych uwag,

Rozmowę w stępną przeprow adza się zazwyczaj wtedy, gdy obrońca nie zna jeszcze akt spraw y, w zw iązku z czym trzeba się w tedy ograniczyć do w ysłuchania

Dodrżiavanie etickych a moralnych zasad pretavenych do eti- ckych kódexov zamestnancov śtatnej spravy je proces zlożity a dlho- dobi, napriek tom u dodrżiavanie

Podsumowując, w warunkach kursu płynnego początkowy negatywny wpływ zmiany percepcji ryzyka inwestycyjnego wĞród inwestorów na kształto- wanie siĊ dochodu

Serce i dusza oznaczają również „duchowe pomieszczenia”, pojemniki, w których rozgrywają się pewne rzeczy na skutek pojawienia się w nich czegoś z zewnątrz lub