Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na przestrzeni dziejów. Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na przestrzeni dziejów.

(1)

Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na przestrzeni dziejów

Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na przestrzeni dziejów.

(2)

Ważne daty

1685–1750 – lata życia Johanna Sebastiana Bacha 1732–1809 – lata życia Josepha Haydna

1932 – ukończenie największych na świecie organów w Convention Hall Scenariusz dla nauczyciela

I. Muzyka w ujęciu historycznym – periodyzacja, język, właściwości i charakterystyka.

1. Muzyka w prehistorii. Uczeń:

2. opisuje instrumenty prehistoryczne.

2. Starożytność (Egipt, Grecja, Rzym i in.). Uczeń:

3. wymienia i klasyﬁkuje starożytne instrumenty muzyczne ((…) organy hydrauliczne (…));

3. Średniowiecze. Uczeń:

7. wymienia i klasyﬁkuje średniowieczne instrumenty muzyczne ((…) ﬁdel (…);

4. Renesans. Uczeń:

4. klasyﬁkuje renesansowe instrumenty muzyczne ((…) szpinet(…);

5. Barok. Uczeń:

1. charakteryzuje muzykę barokową w kontekście estetyki epoki, uwzględniając:

2. wymienia i klasyﬁkuje barokowe instrumenty muzyczne (klawesyn, organy, skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas, (…) fortepian (…));

3. wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów ((…) Johann Sebas an Bach, (…) François Couperin);

6. Klasycyzm. Uczeń:

3. wymienia i klasyﬁkuje instrumenty orkiestry symfonicznej, skład kwartetu smyczkowego i różnych

Rozwój instrumentów i zespołów instrumentalnych na przestrzeni

dziejów

(3)

zespołów kameralnych typowych dla epoki klasycyzmu;

4. wymienia i charakteryzuje twórczość kompozytorów (Joseph Haydn (…));

7. Romantyzm. Uczeń:

3. wymienia i klasyﬁkuje instrumenty muzyczne charakterystyczne dla epoki romantyzmu: fortepian, (…);

instrumenty smyczkowe (skrzypce, altówka, wiolonczela, kontrabas), (…); (…);

4. charakteryzuje polską muzykę romantyczną i jej reprezentantów (Fryderyk Chopin, (…)).

II. Analiza i interpretacja dzieł muzycznych. Uczeń:

1. zna podstawowe terminy i pojęcia właściwe dla opisu i zrozumienia wybranych dzieł muzycznych;

2. zna konteksty kulturowe i naukowe powstawania muzyki.

III. Tworzenie wypowiedzi związanych z historią i kulturą muzyczną.

Uczeń:

1. wypowiada się w formie ustnej (np. dyskusja, prezentacja, debata itp.) i/lub pisemnej (np. esej, referat itp.) o dziełach muzycznych w oparciu o podstawową terminologię.

Nauczysz się

opisywać budowę instrumentów;

stosować właściwą terminologię muzyczną;

przyporządkowywać dzieło do twórcy;

wskazywać różnice i podobieństwa między instrumentami dawnymi i współczesnymi.

Ewolucja instrumentów

Już w prehistorii człowiek wykorzystywał prowizoryczne instrumenty, idiofony zbudowane ze znalezionych materiałów, np. kamieni, kości, drewna. Wraz z rozwojem technologii powstawały coraz bardziej skomplikowane instrumenty, które obecnie podlegają klasyﬁkacji naukowej w zależności od źródła dźwięku, może nim być np. drgająca struna (chordofony), słup powietrza (aerofony), membrana (membranofony), blaszka, kawałki drewna (idiofony). W zależności od epoki wykorzystywano inne instrumenty, a także inny zespół wykonawczy, było to spowodowane różnorodnością styli i form muzycznych charakterystycznych dla poszczególnych kompozytorów i panujących standardów.

Jak powstały skrzypce?

Protoplastą skrzypiec, a także należących do tej samej rodziny: altówki, wiolonczeli i kontrabasu, jest średniowieczna ﬁdel, która wykorzystywana była w kapelach ludowych. Na jej bazie powstały skrzypce barokowe, które budową przypominają dzisiejsze skrzypce. Zbudowane są one z kilku kawałków drewna, co odróżnia je od ﬁdeli, którą wykonywano z jednego kawałka. Instrument posiada cztery struny

znajdujące się na mostku. Do wprowadzenia źródła dźwięku w drgania wykorzystywany jest smyczek

(4)

(technika arco) lub palce (technika pizzicato).

Budowa skrzypiec, online-skills, CC BY 3.0

Autor nieznany, Polichromia przedstawiająca wędrownego grajka, 1530, Kościół Świętej Trójcy w Grębinie, cyfrowa.pbp.sieradz.pl, domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0

W baroku silnie rozwinęła się muzyka instrumentalna, a wraz z nią aparat wykonawczy. Powstała

orkiestra, której bazą były instrumenty strunowe. W klasycyzmie powstał kwartet smyczkowy, składający się z pierwszych i drugich skrzypiec, altówki i wiolonczeli; często był wykorzystywany w muzyce

kameralnej, którą rozpowszechnił Joseph Haydn, tworzący trzon brzmieniowy orkiestry na takie właśnie instrumentarium.

autor nieznany, „Józef Haydn grający z kwartetem”, Państwowe Muzeum, Wiedeń, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Joseph Haydn, Kwartet smyczkowy g-moll op.74 nr 3, część IV Allegro con brio, youtube/Paweł Rybkowski, CC BY 3.0

Polecenie 1

Na podstawie nagrania dźwiękowego i ilustracji porównaj ﬁdel i skrzypce; wskaż różnice i podobieństwa w brzmieniu instrumentów.

Fidel, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Dźwiek ﬁdeli, youtube/pafrodites, CC BY 3.0

Skrzypce, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0

Powstanie i rozwój instrumentów klawiszowych

Pierwowzorem organów, tak popularnego do dzisiaj instrumentu klawiszowego były powstałe w antycznym Rzymie organy hydrauliczne. Docierające do poszczególnych piszczałek ciśnienie powietrza było w nich regulowane przy użyciu zbiornika wody. W IV wieku zamieniono hydrauliczny mechanizm na skórzane miechy. Początkowo klawiatura organowa była bardzo ciężka, na skutek czego technika gry diametralnie różniła się do znanej obecnie – do naciskania poszczególnych klawiszy wykorzystywano całe dłonie. Dopiero gdy instrument ten został stosowany w liturgii, stopniowo ulegał przekształceniom i udoskonaleniom. Wraz z kolejnymi epokami budowane były instrumenty o coraz większych możliwościach technicznych i ilości piszczałek. Największe obecnie organy, znajdujące się w Convencion Hall w Atliantic City (USA), powstały w 1932 roku, posiadają 336 głosów (około 34 tysiące piszczałek), siedem manuałów (klawiatur) ręcznych i pedałową, a ich waga szacowana jest na 150 ton.

Kontuar organów w Convencion Hall, Atlan c City, USA., sta cﬂickr.com, CC BY 3.0 (ilustracja); Johann Sebas an Bach, Toccata i fuga d-moll BWV 565, 1831, youtube/Karlfalcon, CC BY3.0

Instrumentem podobnym do organów pod względem techniki gry jest powstały w XV w. klawesyn. Jest to chordofon, którego struny wprawiane są w ruch za pomocą tzw. piórek, poruszanych przez mechanizm skoczków, reagujących na naciśnięcie poszczególnych klawiszy. Klawesyn nie pozwalał na granie dynamiczne, wszystkie dźwięki były więc jednorodne pod względem głośności. Wykorzystywano go głównie w barokowym basso continuo, a także jako solowy instrument w koncercie klawesynowym.

W zależności od wielkości przyjmował różne nazwy, np. mały gabinetowy klawesyn nazywano szpinetem.

(5)

Klawesyn należący do Filharmonii Lubelskiej, kopia instrumentu z XVIII wieku, ﬁlharmonialubelska.pl, CC BY 3.0

Muzyk grający na klawicyterium, 1723, ﬁneartamerica.com, CC BY 3.0(ilustracja); François Couperin, L'art de toucher le clavecin, Preludium 5 A-dur, 1716, wikimedia.org, CC BY 3.0

Włoski konstruktor Bartolomeo Cristofori, na bazie klawesynu stworzył ok. 1700 roku nowy instrument – fortepiano, który był pierwowzorem dzisiejszego fortepianu. Sama nazwa odnosi się do muzycznych określeń forte (głośno) i piano (cicho), ponieważ fortepian zyskał w stosunku do klawesynu techniczną możliwość gry dynamicznej. Zmienił się także mechanizm piórek, które zostały zamienione na ﬁlcowe młoteczki. Z czasem udoskonalony został o pedały: piano (zmienia barwę instrumentu), forte (unosi tłumiki, umożliwiając trwanie dźwięku aż do zatrzymania drgań struny). Droższe modele posiadały także sostenuto (zatrzymuje tłumiki wyłącznie poszczególnych strun). Początkowo rama wykonana była z drewna, jednak w XX wieku zastąpił je metal, dzięki czemu brzmienie zostało uwydatnione. Fortepian szybko zyskał popularność i prawie całkowicie wyparł klawesyn. W klasycyzmie, romantyzmie oraz współcześnie wykorzystywany jest jako instrument solowy w koncertach fortepianowych, a także do akompaniamentu.

Fortepiano ﬁrmy Paul McNulty z 1805 roku, wikimedia.org,

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z ilustracjami i wysłuchaj nagrania. Porównaj wygląd i dźwięk klawesynu i fortepianu, wskaż różnice i podobieństwa pomiędzy instrumentami.

Fortepian Calisia, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0 (ilustracja); Fryderyk Chopin, Sonata h-moll Op. 58 No 3, część 4 Presto non tanto, 1844, youtube/Marcelo72, CC BY 3.0

klawesyn ﬂamandzki, wikimedia.org, CC BY-SA 3.0 (ilustracja); Johann Sebas an Bach, Suita francuska No. 5 G-dur BWV 816, Gigue, 1722, klawesyn, youtube/Luc Beauséjour, CC BY 3.0

Rozwój zespołów instrumentalnych

Wspólne muzykowanie korzeniami sięga tradycji ludowych. W średniowieczu muzykanci uświetniali grą

(6)

ważne dla wiejskiej społeczności wydarzenia oraz pełnili funkcje rozrywkową. Wraz z rozwojem muzyki instrumentalnej i dopuszczeniem jej do liturgii kościoła rzymskiego powstawały coraz bardziej

profesjonalne zespoły. W renesansie wykształcił się twór, który można traktować jako zalążek orkiestry.

Liczba wykonawców w zespole stale rosła z następowaniem kolejnych epok, a największy rozmiar orkiestra zyskała w romantyzmie za sprawą Richarda Wagnera i jego twórczości operowej.

Franz Hanfstaengl (fot.), fotograﬁa Ryszarda Wagnera, 1871, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Richard Wagner, opera

„Walkiria” WWV 86B, „Cwał Walkirii”, 1870, youtube/lpdzw, CC BY 3.0

Jeżeli mowa była o Wagnerze, to należy wspomnieć także o Gustavie Mahlerze (1860‑1911), który jest autorem VIII Symfonii znanej też jako „Symfonią Tysiąca”. Nazwa ta wzięła się od liczby wykonawców.

Podczas prapremiery, która odbyła się 12 września 1910 roku w Monachium obsada wykonawcza liczyła 171 instrumentalistów oraz 858 śpiewaków.

Ponad 1000. muzyków wraz z Leopoldem Stokowskim przed premierą VIII symfonii Mahlera, 1916 Filadelﬁa, Stany Zjednoczone, philly.com, CC BY 3.0

Powstawały także małe zespoły, złożone od trzech do maksymalnie dziewięciu wykonawców.

Początkowo służyły one na dworach królewskich i grały w specjalnie przygotowanych pokojach muzycznych. Tak powstała muzyka kameralna, której nazwa wzięła się od włoskiego da camera (komnata). Ważną postacią w rozwoju kameralistyki był Joseph Haydn, który stworzył kwartet smyczkowy – nową formę muzyczną i typ zespołu o tej samej nazwie, składający się z pierwszych i drugich skrzypiec, altówki i wiolonczeli. Na jego podstawie powstały potem zespoły złożone z innych instrumentów, np. kwartet fortepianowy, kwintet fortepianowy, kwintet smyczkowy.

Thomas Hardy, portret Josepha Haydna, 1791, Royal College of Music, Museum of Instruments, wikimedia.org, CC BY 3.0 (ilustracja); Joseph Haydn, „Kwartet smyczkowy d-moll Op.76 No.2”, Allegro, 1796-1797, youtube/Bartje Bartmans, CC BY 3.0

Zadania

Ćwiczenie 2

Uzupełnij informacje o instrumencie.

Nazwa instrumentu: ...

Konstruktor (imię i nazwisko): ...

(7)

Rok zbudowania: około ... roku Ćwiczenie 3

Ćwiczenie 4

Zaznacz, które cechy skrzypiec są prawdziwe.

Posiadają 4 struny.

Posiadają 5 strun.

Zbudowane są z kilku kawałków drewna.

Zbudowane są z jednego kawałka drewna.

Do gry wykorzystuje się smyczek.

Ćwiczenie 5

Zaznacz miejsce, w którym znajdują się największe organy na świecie.

Convention Hall, Atlanic City, USA

Archikatedra pod wezwaniem Jana Chrzciciela, Wrocław, Polska Katedra Notre Dame, Paryż, Francja

Opactwo Westminster, Londyn, Wielka Brytania Ćwiczenie 6

Nagranie dostępne na portalu epodreczniki.pl

Utwór do zadania. Kompozycja posiada szybkie tempo. Cechuje się żywiołowym charakterem.

Rozpoznaj rodzaj zespołu, który usłyszysz na nagraniu.

...

Ćwiczenie 7

Zaznacz imię i nazwisko kompozytora utworu.

Johann Sebastian Bach Joseph Haydn

Fryderyk Chopin François Couperin

Zadanie posiada plik audio, który można odsłuchać w wersji online podręcznika.

(8)

Ćwiczenie 8

Poniższym grupom instrumentów przyporządkuj źródło wydobywania dźwięku.

Drgająca membrana, Drgająca struna, Drgający słup powietrza, Drgające ciało stałe

Chordofony Aerofony Idiofony Membranofony Ćwiczenie 9

Opisz grupę instrumentów nazywaną współcześnie elektrofonami. Scharakteryzuj ją, wymieniając cechy, podając źródło dźwięku oraz przykłady instrumentów wchodzących w jej skład.

Słownik pojęć

Aerofon

instrument dęty.

Basso con nuo

w barokowych utworach instrumentalnych lub instrumentalno‑wokalnych: najniższy basowy głos.

Chordofon

instrument strunowy.

Idiofon

instrument perkusyjny, w którym źródłem dźwięku jest ciało stałe o naturalnej sprężystości.

Membranofon

instrument muzyczny, w którym źródłem dźwięku jest drgająca membrana.

Źródło: sjp.pwn.pl

Biblioteka muzyczna

Autor nieznany, Polichromia przedstawiająca wędrownego grajka, 1530, Kościół Świętej Trójcy w Grębinie, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Jakub Haufa, dźwięk skrzypiec, youtube/IMITpolska, CC BY 3.0

Fidel, wikimedia.org, domena publiczna (ilustracja); Dźwiek ﬁdeli, youtube/pafrodites, CC BY 3.0

(9)