Klaar voor hoogwater: Waterveiligheid en gebiedsontwikkeling in Rotterdam

Pełen tekst

(1)32 2012/05 S+RO Thema Water Klaar voor hoogwater. Pia Kronberger-Nabielek Pia Kronberger-Nabielek Ontwerp & Onderzoek rtm@yean.info. Peter van Veelen Gemeente Rotterdam en Tu Delft pc.vanveelen@rotterdam.nl. Een opgehoogde parkachtige boulevard aan de kade van Feijenoord als voorbeeld voor lokale adaptatie aan de gevolgen van hoogwater. De afbeeldingen bij dit artikel zijn van Doepel Strijkers.. Klaar voor hoogwater Waterveiligheid en gebiedsontwikkeling in Rotterdam De kans op overstromingen in het buitendijks gebied van Rotterdam neemt toe. Door hoogwater zoveel mogelijk lokaal te beperken kan dit risico worden verkleind. Waterveiligheid en gebiedsontwikkeling moeten nauwer samenwerken en zich bedienen van een andere mindset. Als dat lukt, dan zal blijken dat een integrale gebiedsgerichte benadering niet alleen kosteneffectief is, maar ook een ruimtelijke meerwaarde biedt.. havengebieden. Het overstromingsrisico neemt echter toe door de verder stijgende zeespiegel, maar ook omdat de dicht tegen de stad gelegen buitendijkse havengebieden aantrekkelijke plekken zijn voor verstedelijking en verdichting.. Toekomst is lokaal. Op welke manier kan de overheid reageren op de toenemende kwetsbaarheid van het buitendijkse gebied? Een aanzienlijk deel van Rotterdam ligt Grootschalige ingrepen in de delta, buitendijks. Naast de oude havengebie- zoals het afsluiten van rivierarmen en den van het Noordereiland en het het omleiden van hoogwatergolven, Scheepvaartkwartier, Feijenoord en passen steeds minder goed bij de Katendrecht, liggen ook ontwikkelgetoenemende onzekerheid over de bieden als de Kop van Zuid en het hele effecten van klimaatverandering, maar Stadshavensgebied buitendijks. In dit hebben ook te maken met de gevolgen gebied van in totaal zo’n tweeduizend van structureel afnemende overheidshectare, de oppervlakte van een kleine budgetten. Een alternatieve strategie provinciestad, wonen ongeveer gaat uit van lokale adaptatie aan de veertigduizend mensen. Tot nu toe gevolgen van hoogwater. Dit kan beperkt het risico zich tot een sporadi- bijvoorbeeld door in de architectuur en sche overstroming van de kades in oude stedenbouw rekening te houden met. hoogwater maar ook door bewoners en gebruikers voor te bereiden en meer bewust te maken van het risico. Het met lokale middelen beperken van de mogelijke gevolgen van hoogwater is niet alleen een nieuwe benadering in de sterk op preventie gerichte wereld van waterveiligheid, maar vraagt ook om het definiëren van een nieuwe rol van gebiedsontwikkelaars en stedenbouwers. Hoe kan waterveiligheid structureel een plek krijgen in stedenbouw en gebiedsontwikkeling en andere vaak sectoraal gedomineerde beleidsterreinen? Wat betekent dit voor de financiering, het beheer en de organisatie rond waterveiligheid?. Adaptief bouwen In de Rotterdamse wijk Feijenoord is geëxperimenteerd met de lokale benadering. Dit gebied overstroomt gedeeltelijk bij een waterstand die eens in de vijftig jaar voorkomt. Op enkele.

(2) S+RO 2012/05 33. Figuur 2 (p. 33, midden en onder): Opgehoogde nieuwbouwwijk aan de Nassaukade, Kop van Feijenoord Rotterdam.. COMMuNICATION. Thema Water Klaar voor hoogwater. REGulATIONS. EVACuATION. FlOATING. TEMPORARy ADA. kan een betere koppeling worden gemaakt met de stedenbouwkundige kenmerken van een gebied.. WET-PROOfING. ElEVATING. EMBANKING. Figuur 1 (p. 33, boven): Toolbox lokale hoogwateradaptieve maatregelen. Door de indeling van hoogwateradaptieve maatregelen in verschillende schaalniveaus. Extra Small. building part of building private plot street furniture. dry-proofing of a building or plot. elevating of a building or plot. wet-proofing of a building or plot. temporary adaption on a building or plot. amphibious building. building as a shelter. dry-proofing of a building block. elevating of a building block. wet-proofing of watersides. temporary filling of street openings or openings of a building block. amphibious building block. place of refuge of a building block. embanking a neighbourhood. integral elevating of a neighbourhood. wet-proofing of the public space in a neighbourhood. temporary barrage to protect a neighbourhood. amphibious neighbourhood. evacuation routes to flood-safe areas. embanking (parts of) the unembanked areas. integral elevating of (parts of) the unembanked areas. wet-proofing of floodplains space in unembanked areas. regulatory requirements for a building. communication of behaviour relating to the floods to the user(s) of a building. Small. building block square streetstreet ensemble of buildings. Medium. neighbourhood park. regulatory requirements for a neighborhood. Large. communicating flood danger by risl maps for different neighborhoods. district of city. plekken, zoals het Noordereiland en de tegenoverliggende ‘kop’ van Feijenoord, kan het water dan wel tot een halve meter stijgen. Als eerste is gedetailleerd onderzoek gedaan naar het overstromingsgedrag en de mogelijke effecten van een overstroming, zoals fysieke schade aan bebouwing of problemen door het uitvallen van nutsvoorzieningen. Daarbij is ook rekening gehouden met het langetermijneffect van zeespiegelstijging door klimaatverandering. Het buitendijkse gebied van Feijenoord bestaat voornamelijk uit oude havengebieden die in de loop van de twintigste eeuw geleidelijk zijn getransformeerd naar woongebieden. Daarnaast zijn er belangrijke publieke voorzieningen als. de spoorverbinding van de hogesnelheidstrein, een metrohalte en grote industriële bedrijven te vinden in gebieden die getroffen kunnen worden door een overstroming. Samen met studenten van de hogeschool Rotterdam zijn alle panden in de overstromingsgevoelige gebieden onderzocht en beoordeeld op mate van kwetsbaarheid voor hoogwater. Een belangrijke conclusie uit dit veldwerk is dat een groot deel van de bestaande bebouwing door opgehoogde entrees en natuurstenen plinten minder kwetsbaar is voor overstromingen dan eerder aangenomen. Daarnaast is ook duidelijk geworden dat nutsvoorzieningen als elektriciteit en riool gevoelig zijn voor overstromen omdat het >>. +3,20m +3,40m. +3,40m. water electricity. sewage. +3,20m. sewage. electricity. Average Rotterdam waterlevel -0,50m NAP / +1,50m NAP. +2,80m. +2,00m electricity. Current 1:10.000 +3,59m NAP Current 1:1.000 +3,30m NAP Current 1:100 +3,11m NAP. risk zoning and regulatory requirements (for different risk zones) in unembanked areas. o. 1. 2. 5. 10m.

(3) 34 2012/05 S+RO Thema Water Klaar voor hoogwater. herstel langdurig en kostenintensief kan zijn. Het ontbreken van goede risicocommunicatie en duidelijkheid over de rolverdeling bij de verschillende overheidsdiensten versterkt de gevoeligheid van het gebied voor een mogelijke calamiteit.. Figuur 3 (p. 34 en 35, boven): Opgehoogde boulevard aan de Nassaukade, Kop van Feijenoord Rotterdam.. afsluiten van enkele laaggelegen trajecten kan een groot deel van het gebied worden beschermd. Daarbij kan gebruik gemaakt woorden van al geplande ontwikkelingen.. Twee oplossingsrichtingen zijn meest interessant (figuur 2 en 3): het maaiveld van de geplande nieuwbouwwijk langs Lokale maatregelen de Nassaukade en Oranjeboomstraat kan zodanig worden opgehoogd dat de In ontwerpend onderzoek is de vraag achterliggende wijk beschermd wordt gesteld met welke lokale maatregelen tegen regelmatige overstroming, de kwetsbaarheid van het gebied kan waardoor in één klap een groot deel van worden verminderd en hoe daarbij effectief gebruik gemaakt kan worden het gebied beschermd is tegen hoogwater. Aanpassingen aan bestaande van gebiedsontwikkelingsprocessen. gebouwen zijn dan niet nodig. Een Verschillende keuzes van hoogwateradaptieve maatregelen voor Noorderei- tweede mogelijkheid is de herstructuland en Kop van Feijenoord zijn in beeld rering van de Nassaukade en de plannen voor een nieuwe brug naar het gebracht. Alle denkbare maatregelen zijn verzameld in een toolbox (figuur 1). Noordereiland te benutten voor de constructie van een opgehoogde Bovendien is onderzocht hoe deze maatregelen zo veel mogelijk gekoppeld parkachtige boulevard die het gebied als een minidijk beschermd tegen kunnen worden aan gebiedsontwikkehoogwater. lingsprocessen, zoals geplande nieuwbouw, renovatie en investeringen Op Noordereiland komt het water in de buitenruimte. waarschijnlijk bijna nooit tot de Hoewel de bebouwingsstructuur van de bovenkant van de plint van gebouwen. Voor dit gebied ligt het daarom minder twee wijken vergelijkbaar is, zijn de voor de hand om een waterkerend voorgestelde oplossingsrichtingen erg element aan de kade te bouwen. De verschillend. Terwijl op Noordereiland kosten hiervoor staan immers niet in voornamelijk de kades en de aanligverhouding met de te reduceren gende bebouwing geraakt kunnen schade. Het ontwerpteam heeft vervolworden door hoogwater, is op de Kop van Feijenoord het laagliggende gebied gens onderzocht of het mogelijk is de plint van de gebouwen langs de kade achter de kades het meest kwetsbaar. waterdicht te maken door het afsluiten Het aanpassen van bestaande gebouvan alle gevelopeningen (figuur 4). Dit wen is hier een stuk complexer dan op kan eventueel geleidelijk bij gevelonderNoordereiland. Dat komt door de hogere waterstanden bij een overstro- houd en renovatie. Deze strategie betekent ook dat alle dwarsstraten ming en de architectuur van de ‘revolutiebouw’ die grote aanpassingen tijdelijk afgesloten moeten worden om het binnengebied van het eiland vrij te aan de gevel nauwelijks mogelijk houden van hoogwater. maakt. Voor het gebied Kop van Feijenoord blijkt het daarom voor de hand te liggen om maatregelen te Nieuwe coalities nemen aan de kade of in gebieden direct achter de kade. De oevers in het De voorgestelde oplossingsrichtingen gebied liggen nu al redelijk hoog voor Noordereiland en Kop van Feijendoordat ze in de jaren tachtig en oord onderscheiden zich niet alleen negentig opgehoogd zijn. Met het ruimtelijk van het huidige waterveilig-. heidsbeleid dat voornamelijk bestaat uit een advies voor een peilhoogte voor nieuwbouw. Het zijn ook voorbeelden voor nieuwe samenwerkingsverbanden tussen overheidsinstellingen en private partijen zoals huiseigenaren, woningcorporaties en ontwikkelaars. Met uitzondering van het voorstel van een opgehoogde boulevard langs de Nassaukade op de Kop van Feijenoord zijn private partijen medeverantwoordelijk voor aanleg en beheer van de voorgestelde hoogwateradaptieve maatregelen. Op verschillende plekken, onder andere op Heijplaat en Feijenoord wordt door lokale coalities van ontwikkelende partijen, overheden en stakeholders geëxperimenteerd met deze lokale benadering. De gedeelde verantwoordelijkheid voor lokale waterveiligheid levert tal van nieuwe vraagstukken op. Bijvoorbeeld over de vraag op welke manier de kortetermijnkosten voor hoogwaterbescherming verevend kunnen worden met de langetermijnbaten. Is het mogelijk om de kosten en baten voor waterveiligheid onder te brengen in een lokaal waterveiligheidsfonds? In Hamburg wordt al gewerkt met organisatievormen als een Poldergemeinschaft waarmee de kosten en onderhoud van een lokale waterke-.

(4) S+RO 2012/05 35 Thema Water Klaar voor hoogwater. +2,80m. water electricity. sewage. sewage. +2,70m. electricity. Average Rotterdam waterlevel -0,50m NAP / +1,50m NAP. +3,70m +2,00m. electricity. Current 1:10.000 +3,59m NAP Current 1:1.000 +3,30m NAP Current 1:100 +3,11m NAP. ring worden samengebracht en beheerd wat gebeurt er als keuzes voor door de direct belanghebbenden. waterveiligheid van invloed zijn op de kortetermijnhaalbaarheid van een Een andere belangrijke kwestie is de nieuwe ontwikkeling? vraag welke neutrale partij in staat is om de belangen van waterveiligheid Flexibel ook op de lange termijn te bewaken. Het waterschap heeft de kennis en de In het onderzoek naar adaptief bouwen juiste juridische instrumenten, maar in Feijenoord zijn de door de ontwerheeft op dit moment geen verantwoor- pers voorgestelde oplossingsrichtingen delijkheid voor de buitendijkse gebiegetoetst op hun financiële haalbaarheid den. De gemeente zou deze rol op zich en ruimtelijke meerwaarde. Het blijkt kunnen nemen, maar loopt het risico in dat een integrale gebiedsgerichte een belangenconflict te komen. Want benadering om de kwetsbaarheid voor hoogwater terug te dringen niet alleen kosteneffectief is, maar ook een ruimtelijke meerwaarde biedt doordat meegekoppeld kan worden met ruimtelijke ontwikkelingen en investeringen in de toekomst.. Figuur 4 (p. 35 midden en onder): Dry-proofing van de kadebebouwing en tijdelijk afsluiten van straatopeningen op Noordereiland, Rotterdam.. +3,00m. Om gericht te kunnen investeren en andere partijen bij de uitvoering van waterveiligheid te betrekken, is het wel belangrijk dat gemeenten gedetailleerde kennis ontwikkelen van overstromingsrisico’s en de effectiviteit van adaptieve maatregelen. Daarnaast is. o. 1. 2. 5. 10m. duidelijk geworden dat om langetermijndoelen, zoals waterveiligheid, te kunnen behalen het noodzakelijk is mee te kunnen koppelen met kortetermijninitiatieven. Dit betekent een veel flexibelere vorm van langetermijnplanning, waarbij de uitvoering op de korte termijn kan meebewegen met lokale dynamiek en kan anticiperen op de snelheid van klimaatverandering. Dit betekent niet alleen dat er nagedacht moet worden over de financiering en samenwerkingsvormen, maar vooral ook dat er geïnvesteerd zal moeten worden in een andere mindset bij overheden, ontwikkelaars en bewoners van de buitendijkse gebieden. ■. Het onderzoek Adaptief Bouwen in het buitendijkse gebied van Rotterdam is een samenwerking van Unesco-IHE, Deltares, Doepel Strijkers, Arcadis, de universiteit Utrecht en Vrije Universiteit van Amsterdam en de gemeente Rotterdam. Het onderzoek is mede mogelijk gemaakt door Kennis voor Klimaat.. +2,90m. temporary filling of street openings. o. 1. 2. 5. 10m.

(5)