R O C Z N IK I T E q iL O G jjC Z N O -K A N O N tC Z N E T o m X X , z e s z y t 1 — 1973
K S . j J S i f i i K U D A S IE W IC Z
NAZW Y JERUZALEM I JEROZOLIMA W UŻYCIU SW. ŁU K A SZA
P |fijg p H |sp o str zeż en ie, jakie narzuca się przy badaniu określeń J e ruzalem i J e r o iH m a fjifjjujęciu Łukasza, to częstotljJB ść U |||ji|B a |:|ly c h
nazw. Św iadczy ona o jego szczególnym zainteresow aniu św ięty m m ia stem . D r u g i# « » dotyczy charakterystycznego używ ania podw ójnej fo r m y !,J e r u z a le m — Jerozolim a” na określenie m etropolii P alestyn y. Już A. H a rn a ćl w ysu n ął słuszną sugestie, że sama nazwa sto licy P alestyn y
używ ana przez Łukasza "ijhpługuje na szczególne zain teresow an ie1 Te
fjffäi zjaw iska n ie m ogą być pom inięte, poniew aż w doborze słow nictw a oraz wlfczęstotliwojsCii^ego stosow ania w yraża się jeden z podstaw ow ych elem entów pracy redakcyjnejj ew a n g elisty , ujaw niający jego u lu b ifffi tem aty, zainteresowania; lijterąckie i tendencje teologiczne 2.
§ 1. f f f l f J r A I „JE R U Z A L E M — JE R O Z O L IM A ’
1. F O R M A
W E w angelii i D ziejach Łukasza w ystęp u ją dw ie form y na ok reślenie Jerozolim y: form a hefcraizująca — ’IepooaaXrin i forma zhellenizow ana — 'IepoooXüna3. P ie r w sz ilz nicH w ystęp u je praw ie pow szechnie w LXX; 1 „ D er M itte lp u n k t J u d ä H u n d d e r C h ris te n h e it is t Jerusalejtij. H ie r b ie te t sch o n d ie B e z e ic h n u n g der;= Stadt d u rc h L u k a s ein h o h e s I n te r e s s e ” . D ie A p o s te l g e s c h ic h te . L e ip z ig 1902 s. 72.
2 H . Z im m e rm a n n (N e u te s ta m e n tlic h e M e tK ä d e n le h re . D a r s te llu n g d er h i s to r is c h - k r itis c h e n M e th o d e . L e ip z ig 1967 s. 224), ja k o p ie rw s z y szczegółow y e le m e n t p r a c y r e d a k c y jn e j w y licz a: „ S tilis tis c h e V erS iisse ru n g en u n d S tile ig e n tü m lic h k e ite n , b e tr e f f e n d d i e W o r t w a h l , d ie Ä n d e ru n g e n d e r S a tz k o n s tr u k - tio n H p ” .
3 jfis o w n ia fo rm y h e lle n is ty c z n e j p o s ia d a p rz y d e c h m o cn y p rz e z a n alo g ię do tepóę. N a to m ia s t p is o w n ia f o rm y h e b r a js k ie j p o s ia d a prdpjpfjch sła b y . „ A n la u te n -d es »j« h a t a ls »i« -d e n L e h is zu e m p fa n g e n , a u s s e r w o A n le h n u n g an ein g rie c h i sc h e s W o rt m it A s p e r voHiegt.: 'IepoaöXona a b e r ’IepouoaXrin. S ta r k h e lle n is ie rt m it A n g le ic h u n g a n iepóę u n d ZóA.i>noi is t 'IspoaöX una -oov, d as n e b e n ’IepooaaXfin g e b r a u c h t w ir d ” . F . B l a s s , A. D e b r u n n e r , G ra m m a tik^jp e s n e u te s ta m e n tu 4 c h e n G r iS ih is c h , G ö ttin g e n 19549 s. 27, 39.
18 K S . JO Z E F K U D A S IE W IC Z
dopiefo w ostfetnich-księgach pojawia się Ä |S Ä h e jfe n isty c iia (1 Mch 10, 43; 13, 34; 2 Mch 1, 1. lOjffi, 6. 9. 37). Forma hebrajska w ystęp u je rów nież w apokryfach Stanego T estam entu i u pisarzy ju deo-helleni- styczn ych 4. Druga zaś form a — „Jerozolim a” — pośw iadczona jest przez autorów greckich i przez papirusy 5.
W N ow ym Testam encie Jerozolim a wspom niana jest 139 razy: 76 razy jako Jeruzalem , a 63 razy jako Jerozolim a6. W yłącznie nazw a grecka znajduje się w Ewangeliach Marka i Jana. Do tej grupy można rów nież zaliczyć E w angelię M ateusza. W księdze tej w praw dzie w y s tę p u je raz form a hebrajska (23, 27), ale jest to w yraźny cy ta t o charakte rze uroczystej apostrofy, przejęty ze źródła i w iernie zachow any. Poza tym , tak w częściach opisow ych, jak rów nież i w logiach, u żyw a Majfeusz .zawsze form y greckiej. P rzeciw nie natom iast, forma tylk o hebrajska je s t w liście do H ebrajczyków (12, 22) i w A pokalipsie (8, 12; 21, 2. 10).
W dziełach Łukasza zaś spotykam y jeszcze inne zjawisko: w ystępują -obydwie form y na określenie Jerozolim y z w yraźną przew agą form y hebrajskiej, co u pisarza o kulturze h ellen istyczn ej, jakim b y ł Łukasz, jest b a r d » znamienne. Jed yn ym pisarzem N ow ego Jgestamentu, ktjfry tak samo jak Łukasz używ ij podwójnej form y, z wyüä£n% p rzew agą fp r- m y hebraizująceB j4 |t św. Pa|jfeł (Rz 15, 19; 25. 26. 31; 1 Kor 16, 3; Gal 1, 17. 18; 2, l ) 7.
2. ILOSC
Najbardziej jednak charakterystyczną § j f |f a Łukasza fJjJffH w sz jg t- k ich autorów N ow ego Testam entu jest częstotliw ość u le w a n ia term iijjw „Jeruzalem — Jerozolim a”. N ależy m u Mę pćKł ty m w zględem zdecydo- •wane pierw szeństw o. Na 139 przykładów w ca ły m N ow ym Testam encie, aż 90 przypada na obydw a dzieła Łukasza; on w ięc skm w obydwu ,swyj$t dśjffełaefi częściej m ówi o Jerozolim iB niż w szyscy autorzy łącznie. S w ia d lip to w sposób bardzo w yraźny o szczególnym zainteresow aniu
4 P o r. 3 M ch 1, 9: 3, 16; 4 M ch 4, 3; 18, 5; P h ilo A lex . Ęgjg. ad C a iu m 156. "278. 288. 312. 315. R a z je d n a k u ż y w a on fo rm y h e b ra js k i* ! J e ru z a le m (Som II, 250), g d y a le g o ry c z n illw y ja ś n ia se n s te j n a zw y .
5 P o r J p M p l f i 16, 39. 4; S tra b o 16, 2 . 34. 36. 40. F ra z ę to iieya (övona) tó lv 'IspoaoXufioig s p o tjjla się w p a p iru s ie (Leid) z I I - I I I w . po C h r. J . H . M o u l t o n , G. M i l l i g a n . T h e V o ca b u la r y of T h e G r e e k T e s ta m e n t Illu s tr a te d fr o m th e P a p y r i a n d o th M N o n -lite xu tU S ources. L o n d o n ||4 9 2 s. 3 ®
6 [ l i e s t a t y s p f t n e p o d a ję w e d łu g o b l i < w | R. M o rg e n th a le ra (S ta tis tik d e s n e u te S ta m e n tlic h e n 'W ortschatzes. Z ü ric h 1958 s. 106).
i M o rg en th a le r ||iw . s. 34 n.) o Ä b z ^ tj że Ł j j a s z m a | | j | t e r n | | i ó w z Pji-wiem, M a teu sz m a ich ty lk o 26, a M a re k 18. Z o b liczeń ty e h -w yciąga w n io sek c ścisłej łąc zn o ści i i | ę d | l | Ł u k aśjż em ia P a w łe m .
J E R U Z A L E M I JE R O Z O L IM A W U 2 Ś C I U S W . Ł U K A S Z A 19
tego pisarza św iętym miastemi, tak w |£ y c iu Jezusa — co znalazło wyjjäz w jego Ew angelii — jak rów nież w życiu fjościoła, czego dowodem są Dzijejje. W piervtrsfesj księdze 4 razy używ a określenia J .Jerozolima” (Łk 2, 22; l | | 22; 19, 28; 23, 7), a 27 g a zy ok reślenia||,Jpru4flem ” 8.
Zestawienie:.. Ł u k a sza z pozostałym i ew angelistam i i pisarzami No w ego T estam entu jś& cze w yraźniej podkreśla jego zainteresow anie Je rozolimą. NalfezczegóSią uw agę zasługuje porównanie E w angelii Łuka sza z pozostałym i Ew angeliam i synoptycznym i. T ylko bow iem w tym gttfläwieniu m ożna w yśledzić specyfikę literacką i teologiczną w użjH w ahiu nazw |gH§te§!§ m iasta. M ateusz 11 razy wspom ina Jerozolim ę (Mt 2, 1; 2, 3; 3, 5; 4, 25; 5, 35; 15, 1; 16, 21; 20, 17; 20,18; 21, 1. 10). Marek 10 razy (3, 8. 22; 7, 1; 10, 32. 33; 11, 1. 41. 15. 27; 15, 41), Łu kasz zaś aż 31 razy!*. Porów nując dokładnie ze sobą te m iejsca u sy noptyków otrzym ujem y bardzo ciekawp rezultaty, rzucające dużo św ia tła na Łukaszow e użycie określeń Jerozolim y. N a 31 w zm ianek św iętego m iasta u Łukasza tylk o trzy m iejsca są" paralelne z obydwom a synoptykam i (traditio triplex): Mk 3, 8 — Mt 4, 25 — Łk 6, 17; Mk 10, 33 — M t 20, 18 — Łk 18, 31; Mk 11, 1 — Mt 21, 1 — Łk 19, 28. W pier w szych dw óch m iejscach jednak znäijeniJ Ł u k a s z określenie „Jerozoli m a” Marka ijjiilateusza na sw oją ulubioną form ę „Jeruzalem ”. W trze-
|im natom iast m iejscu zachow uje form ę pozostałych synoptyków .
Tylko w je d n y S m iejscu posiada autor trzeciej E w angelii tek st paralel- n y z M ateuszem (tradijio duplex): Mt 23, 37 — Łk 13J34. J e |t to logion J e iis a , posiadający ]||a w ie id e n t y ||p ą form ę u o b y d \|i|e w a n g e ||s tó w :
8 O to w y k a z g e h te k s tó w : Ł k 2, 25. 38. 4 p 4 3 . 45; 4, 9 ; |f , 17; 6, 17; 9, 31. 51. 53; 10, 30; 13, 4. 22. 33. 3 g | 17, 11; 18, M j j l9 . ll||l|28; 22, 20. 24; 23, 7. 28; 24, 13. 18. 33, 47, 52. W dru^lep zaś 23 r a z y w y s tę p u je f d tr a a „ J e rö iö lirn a ” (Dz 1, 4; i i 1. 14. Ü ; 11, 27; 13, 13, 15,1; 16, 4; 19, 2 l |i? 0 , 16;|3 1 , 4' 21, 15. 17; 25, 1. 7. 9. 15. 20. 24; 26, 4. 10. 20; 28, 17), a 36 ra z y fo r m a (Dz 1, 8. 12. 19; 2, 5. 14. 43; 4, 5. 16; 5, 16. 28; 6, 7; 8, 26. 27 ; 9, 2. 13. 21. 26. 28; 10, 39; 11, 2. 22; 12, 25; 13, 27. 31; 15, 2. 4; 20, 16. 22; 21, 11. 12. 13. 31; 22, 5. 17. 18; 23, 11; 24, 11; 25, 3). W D z ie ja c h A p o s to lsk ic h je s z c z e w d w ó ch m ie js c a c h " w y s tę p u je o k re ś le a j* ; „ Je - ro z M im a ”, p o ś w ia d c z o n e je d n a k ty lk o p rz e z n ie k tó r e igpdmjsy. W 18, 21 po |ft® v nS fltęp u ją cą f r a z ę Aei |is tfjff l eoptijxt Tiiv t e w l iv « o B W fiM Ł 'IepoaoX una d o d a ją D P v 049 056 0120 0142, m in u s k u ły : 88 104 181 326 330 436 451 614 629 630 1240 1505 2127 2412 2492, n ie k tó r e tłu m a c z e n ia i O jc o w ie K o ścio ła. L e k c ja t a d o s ta ła się do te k s tu z a p e w n e p o d w p ły w e m 20, 16. P rz e z k r y ty k ó w słu sz n ie o d r z u c a n a je s t ja k o ń T e a ilie rit|c z n a . R ó w n i i j 191 1 w P38 D w tłu m a c z e n iu s y r a h a r c le n - sis llę c tio m a r g i n S s ) m a le lle lę p S fitę js z ą : »eXovto? 5ś toü riaiA ou jdUtd tiljV iSiav B o u ||jv jr o p E u s a S a i f j ! ’łEpoóó^una " H f f s Ä T a o tf l) "t o "urto’d rp E tp E iv I j t ę t ń v Acriav SiflfpUj f t& ävJjHjliicä fiśpT) £pxerai Elę Ktti-, eüpcov tivaę elitev. L e k c ja t a jed n a k J IS ä t z b y t ; S i S ö p o św ia d c zo n a .
® P o r. M o r g e n t h a i§ e r, l||v . s. 106; | H | F . Ś jp i u 1 1 o n, A . S. gB p d e n. A iM m cordance to U G r e e k N e w T S ą ta m erck S l n t H | K llŚ S 4 s . U l
2 0 K S . JO Z E F K U D A S IE W IC Z
pochodzi ze w spólnego źródła. Następną grupę tekstów stanow ią opisy paralelne, które "jednak Łukasz m odyfikuje, w łączając od siebie w zm ian- k j lo Jerozolim ier'tylko Łukasz trzecią pokusę Jezusa um ieszcza w Jero zolim ie (Mk 1, Ejfij Łk 4, 9 ) 1#; tylko on do opisu P rzem ienienia dodaje M a R la k ę , że M ojżesz i Eliasz m ów ili o zejściu Jezusa w Jeruzalem (l|Ł: 9, 2-8; Mt 17, 1-8; Łk 9, 28-32); w reszcie w m ow ę eschatologiczną ■włącza tem at zniszczenia Jerozolim y (Mk 13, 14-20; M t 24, 15-21; Łk 21, 20-24). Paralele te są bardzo cenne, ponieważ w skazują na specyfikę Łukaszaglna jego pijifcę;jg|edakcyjną i na zainteresow anie tem atem Jero zolim y. I w reszcie ostatnią i najliczniejszą grupę stanow ią tek sty w y łącznie Łukaszowe: 9, 51. 53; 10, 30; 13, 4. 22. 33; 17, 11; 23, 7. 28; 24, 13. 18. 33. 47. Te liczne w zm ianki świ^tSgŚ m iasta w m ateriale w y łącznie Ł ukaszow ym pochodzą z podw ójnego źródła: z tradycji jemu tylk o w yłączn ie dostępnych, którym i się on w sposób szczególny zainte resow ał i które pieczołow icie zebrał, A z z jego oijjbistego zaintereso w ania rolą Jerozolim y, co zostaw iło ślady, w p ostacllliczn ych w zm ianek 0 tym m ieście w psrykopach w yłączn ie Łukaszow ych.
Porów nanie Łukasza z Janem i P aw łem rów nież uw ypukla specyfikę pierw szego z nich: Jan w spom ina Jerozolim ę 12 razy w sw ej Ew angelii. P a w eł zaś w e w szystkich sw ych listach w ylicza Jerozolim ę tylk o 10 ra zy, natom iast Łukasz w obydw u sw y ch dziełach 90 razy.
W niosek, jaki się nasuwa z tych zestaw ień statystyczn ych i porów nań, można b y sform ułow ać następująco: ze w szystk ich pisarzy N ow ego Testam entu Łukasz jest najbardziej zainteresow any rolą Jerozolim y w życiu Jezusa i Kościoła pierw otnego. D latego też nie da się żadną m iarą utrzym ać zdanie W. Trillinga, w edług którego „Jeruzalem u Ma teusza ma w iększe znaczenie niż u Marka i Łukasza” n . Ma on rację, ale tylko w stosunku do Marka. M iejsca paralelne m iędzy Łukaszem a pozostałym i synoptjp!am #l|fcadczą o tym , że trzeci ew an gelista opiera się na w spólnej tradycji pierw otnej. W sposób w ięc szczególn y rozw i nięta tem atyka Jerozolim y w jego ęfzielach n ie jest tylk o i w yłączn ie jego konstrukcją teoli^ itóń ą, lecz jest jego oryginalnym rozw inięciem 1 rozpracowaniem tradycji.
P o r. J . D u p o n t , ijgji teratdjłjjlig d e J e s u s d a n s le r e c it d e L u c (4, 1-13). SE 14 (1962) 7-29.
i i „A llg em ein g ilt, d a ss J e r u s a le m b e i M t ein e g rö s s e re B e d e u tu n g h a t a ls b e i M a rk u s u n d L u k a s ” . W. . T r i l l i n g . D er E in zu g in J e r u s a le m , M t 21, 1-17. W: N e u te s ta m e n tlic h e A u fs ä tz e . F e s ts c h r ift fü r P ro f. J. S c h m id z u m 70. G e b u rtsta g . R e g e n s b u rg 1963 s. 307.
J E R U Z A L E M I JE R O Z O L IM A W U Ż Y C IU S W . Ł U K A S Z A 21
§ 2. SE N S P O D W Ó JN E J F O R M Y
P ow yższe rozw ażania' wjyRäzäiy szczególne zainteresow anie Łukasza tem atem Jerozolim y, na .określenie której używ a on iijbdw5jnej nazwy: greckiej i hebrajskiej z w ffiB t tą przewagą tej ostatniej. P o v 3 ili|e w ięc pytanie, jakie p i c | | l|l§rov§lł}iftrzecim ew angelistą w w yboifje jednej lub drugiej ff|j§ y ?
1. DAM ?N'E..PROBY R O Z W IĄ Z A N IA P R O B L E M U
Jednym z p ierw szych r o z w i|la ń było rozróżnieni# miJdSIl podsta w ow ym źródłem o charakterze hebrajskim i §ja m iędzy ijjetu^zäqjii 'redak tora m ów iącego i m yślącego po grecku: forma Jeruzalem jęst śladem ow ego źródła hebrajskiego, natom iast forma Jerozolim a w yw od zi się od red a k to ra12. W yjaśnienie to jednak jest nie do przyjęcia w św ietle w spółczesnego stanu badań nad źródłam i Łukasza. E w angelia D ziecię ctw a (Łk 1— 2) ma na pew no u podstaw źródło sem ickie, Łukasz jednak obok form y hebrajskiej (2, 25. 38. 41. 43. 45) używ a rów nież form y grec kiej (2, 22). W sposób rażący niew ystarczalność tego kryterium w idać szczególnie w ostatnich rozdziałach D ziejów , gdzie są używ ane obydw ie form y obok siebie 13. W reszcie u podstaw tej interpretacji leży pogląd, że Łukasz zebrał tylk o i zestaw ił sw e źródła sem ickie. G dy tym czasem badania w spółczesne w ykazały, że Łukasz źródła sw e, szczególnie w m o w ach D ziejów , gruntow nie przepracował tak z punktu w idzenia litera ckiego jak i teologicznego. W dziejach podobnie jak i w E w angelii trze ba odróżn ićilrad ycję od r e d a k c jiw. Ta praca redakcyjna Łukasza p r z ii i* W te n sp o só b ro z ró ż n ie n ie d w u fo rm w y ja ś n ia ł H . W aitz. (Die Q u e lle d e r P h ilip p u s g e s c h ic h te n in d e r A p o s te lg e s c h ic h te 8, 5-40. Z N W (1906) 340 n . W ed łu g nieg o w 8, i 14. 25 je s t f o r m ą g re c k ą , p o n ie w a ż m ó w i re d a k to r , z aś w 8, 26. 2 7 j ||s t f o rm ą h e b r a js k ą , p o n ie w a ż w ie rs z e te s ą „ e in e r e c h t d e u tlic h e S p u r « r G r u n d s c h r if t” .
is P rz e c iw w y p ro w a d z a n iu fo rm y J e r u z a le m ze ź r ó d a j se m ic k ich w y p o w ie d z ia ł Bilę z d e c y d o w a n ie P . W in te r („ N a za reth ” a n d „ Jerusalem .” in L u k e . C hs I a n d II. N T S 3 (1956/57) 141): „ A llu rin g as th e id e a m ig h t b e to d e d u c e fro m th e L u c a n r e a d in g J e r u z a le m [ # a t a S e m itic s o u rc e d o c u m e n t lies b e h in d it, th e v e ry o c c u r r e n c e o f t h e s a m e f o r m o f t h e c ity ’s n a m e in t h e l a t t e r c h a p te r s o f th e A cts [...] p r o v e s t h a t t h e b a sis;.fo r. s u c h a s u b m issio n w o u ld b e a n u n s a fe one. T h e re a d in g J e r u z a le m is n o p ro o f ijiijfä H e b re w o r A ra m a ic s o u rc e f o r a n y s e c tio n of th e L u c a n w rŻ fcig s” . P o r -itekie-rE L o h s e. S io n J e r u s a le m . T W N T V II (1964) 326.
14 „ Im g le ih e n M ass a ls d ie E in z e ls tü c k e d e s B u c h e s a u f T r a d itio n s - u n d R e - d a k jlb n s e le m e n te u n te r s u c h t w o rd e n s in d uidUUÖge e r b a u l i c h - v i f i j l n d e Z ie lse tz u n g s ic h tb a r;W u rd e , t r a t d e r e in g e n tlic h e G e s c h ic h ts w e rt d e r berichjMjteß! u n d v e r a r b e i te te n S to ffe z u ta g e ” . G . S c h n e i d e r . j f p S t e l g e sc h ich te. H B L s. 90. P o r. U. 2 R o c z n ik i T e o lo g ic z n o - K a n o n ic z n e , t . X X , z. 1.
22 Kfer: J O Z E F K U D A S IE W IC Z
nika całe Dzieje, a sźcgfgólnie mojraS A|f§vięc w rozróżnieniu m iędzy Jeruzalem i Jerozolim ą, w jakiejkolw iek z części Dziejówi^pno w y stęp u je, trzeba rów nież w idzieć św iadom ą pracę redakcyjną Łukasza.
D użym powodzeniem c ieszy ło sig w yjaśnienie proponowane przez W. M. Ramsaya, a przyjęte następnilSprzez A. Harnacka; można by je nazw ać geograficzno-sakralnym 15. Rozróżnienie: J e r ||||ile m J g l Jero zolim a wprowadził Łukasz do obydw u sw ych dzieł pod w p ły w em Pawła. Jerozolim a jest; term inem czysto geograficznym , natom iast Jeruzalem ma znaczenie sakralne, uroczyste. Zasada ta stosow ana jest w obydwu księgach Łukasza. W D ziejach jednak z powodu skażenia tek stu nie w e w szystkich m iejscach jest ona w yraźnie dostrzegalna. W prowadzając tę podwójną form ę na określenie m etropolii P alestyn y, Łukasz n ie kiero w ał się w zględam i retorycznym i czy estetycznym i, lecz tylko pragnie niem oddania historycznej prawdy. M iędzy Jerozolim ą a Jeruzalem r o zró żn ia ł||n tak jak m iędzy im ionam i P aw eł i Szaweł: pierw szym okre ślał Apostoła jako obyw atela Im perium rzym skiego, drugim zaś jako Żyda. Tłum aczenie to ma dw a cenne elem enty: łączy Łukasza z P a w łem i wprowadza po raz pierw szy rozróżnienie m iędzy znaczeniem geograficznym — Jerozolima, a znaczeniem sakralnym — Jeruzalem . A utorzy ci jednak, w yprow adzając tę zasadę ogólną z F jw ła , n ie zw ery fikow ali jej w obydwu dziełach Łukasza, a konsekw entnie n ie sprecy zow ali, jakie treści sakralne łączą się z określeniem hebraizującym .
Zresztą w ów czesnym stanie badań nad Łukaszem było to praw ie n ie m ożliwe. Dopiero za pomocą m etody historii redakcji, m ożna próbo w ać poznać zam iary literacko-teologiczne Łukasza przy używ aniu okre ślenia św iętego miasta czy też przy rozróżnianiu dw u form.
P rzeciw tej}: interpretacji w ystąp ił R. Schütz starając się w ykazać, że Łukasz form ę Jeruzalem używ a rów nież w znaczeniu czysto "geograf icz- nym , a nie tylk o sakralnym . Zaproponował inne rozwiązanie, różne dla Ewangelii i dla D z ie jó w 16. W Ewangeliach stosow ał Łukasz w y - łąicznićfB form ę hebraizującą, natom iast te 4 przykłady forn|||f greckiej dostały się z zewnątrz, być możeifeostały wprowadzone przez k o p ä lf w 17. W i l c k e n s . D ie M is s io n s r e d e r n d e r A p o s te lg e s c h ic h te , N e u k irc h e n 1961 s. 155n., 200 n.
15 P o r. W. M. R a m s a y . P ro fe s so r H a r n a c k o n L u k e . E x p o s ito r 7. S I I I (1907) 97-124; t e n ż e . L u k e t h e P h y S c ia n . L o n d o n 1908 s. 51 n .; H a r n a c k , jw . s. 72-75. W d ru g im sw o im d z ie le (Is t die R ed e des P a u lu s in A th e n ein u r s p r ü n g li ch er B e s ta n d te il d e r A p o ste lg e sc h ic h te ? L eip zig 1913 s. 12). A. H a rjja c k s t w i e i j j l l że P a w e l w ie, k ie d y u ży ć fo rm y J e ru z a le m , a k ie d y Je ro z o lim a . Zob. ró w n ie ż J . V. B a r 1 1 e t. T h e T w o fo ld u se o f J e r u s a le m in th e L u c a n W r itin g s . E T 13 (1901— 1902) 158; M o u l t o n M i l l i g a n , jw . s. 301.
16 J e r u s a le m u n d 1 liero so lyxim i n N e u e n T e s ta m e n t. ZN W 11 (1910) 169-187. 17 „Es d ü r f te a lso a ls R e s u l l t v o rs te h e n d e r U n te rs u c h u n g a n z d ijä lm e n sein ,
J E R U Z A L E M I JE R O Z O L IM A W U Ż Y C IU S W . Ł U K A S Z A 23
W Dziljjach natom iast w rozdz. 8— 28 utrzym uje, że w y k ry ł inne kry terium o charakterze w yłączn ie literackim : osoby m ów iące po aram ej- sk u używ ają form y hebrajskiej, m ów iące po g r e c k u fiM fp ją form y h el lenistycznej; tej sam ej form y używ a redaktor relacjonujący po grecku 1S. Interpretacja ta jest bardzo uproszczona i w w ielu punktach naciągana do z a ł o g i z góry ustalonych. Najprzód trudno jest się zgodzić na dwa różne j | || t e r i a dla tego sam ego autora; następnie tw ierdzenie, że w Łk 2, 22; 13, 22; 19, | | ; 23, 7 form a Jerozolim a dostała się do tekstu z ze w nątrz jest w ielkim uproszczeniem . P ow oływ an ie się przy ty m na n ie liczne i drugoj|§ędne św iadectw a za lekcją Jeruzalem jest nieprzeko- nyw ające. L ekcja „Jerozolim a” jest w ty ch m iejscach k rytyczn ie pew na i pow szechnie przyjm ow ana. U zasadnienie podw ójnej f i l m y w D zie jach godne jest uw agi, nie d a się ono jednak zastosować do w szystkich m iejsc tej k s i ^ J l 9. W zbyt rygorystyczn ym stosow aniu # j zasady po pełnia R. S c h ü jl poSfiijijny błąd: po pierw sze — m i l |s g || dio których nie stosu je *ię jego reguła — bez gruntow nego uzasadnienia — odrzuica ja ko późniejszy dodatek; tak czyn i np. z 9, 26. 28; po drugie — przy i B t ty c e tekstu idzie często za llk c ją słabo u d o k u m e n tc B iią , IflSli lekcja ta odpowiada jego zasadzie. Np. w 11, 2 odrzuca « k e j ę Jeruzalem po
św iadczoną przez P45 B S A 81 1898 181 547 i przyjm ow aną pow szech
nie przez krytyków , a przyjm uje lekcję JerozoHmapipoświadczoną przez Kodeks D i niektóre tłfm a c z ę ila . L ekcję tę bow iem postuluje wprowjlj- dzona przez niego zasada rozróżniania podw ójnej n azw y Jerozolim y.
2. W S P Ó Ł C Z E S N E '!P R Ó B Y R c j ij w iĄ Z A N I A P R ÄlE M Ü
W spółcześnie spotyka się trzy sposoby tłum aczenia podw ójnej form y, u żyw anej przez Łukasza na określlihie św iętego m iasta.
P ierw szy jest kontynuacją i Ijjzw inięciem interpretacji tradycyjnych. W. Schm auch naw iązuje wf {pewnym sen sie do w yjaśn ien ia A. Harnacka, d a s s im E v a n g e liu m d e s L u k a s u r s p r ü n g lic h n u r d ie a lt e h e b r ä is c h e F o rm g e s ta n d en h a t, e n tg e g e n d en a n d e re n d re i E v a n g e lie n , d ie n u r d ie n e u e g rie c h is c h e F o rm a n g e w a n d t h a b e n [...] D ie g rie c h is c h e F o r m u n t e r f re m d e n E in flu ss e in g e d rä n g t h a t ” . T a m ż e s. 175-177.
18 „ F ü r A c t c. 8 b is S c h lu ss h a b e ic h e in fe ste s P r in z ip in W ech sel d e r N a m e n s fo rm g e fu n d e n , d a ss ich v o rw e g n e h m e n d so fo rm u lie re : D er V e rfa s s e r h a t r e g e lm ä ssig — es k o m m e n w e n ig e A u s n a h m e n v o r — d a » H iero so ly m a« g e sc h rie b en , w o e r in d e r R o lle d es C h ro n is te n B e ric h t lä s s t. R e d e n d a g eg e n s e in e G e s ta lte n a r a m ä is c h so h a t e r ih n e n b e g re iflic h e rw e is e d ie F o rm » J e ru sa le m « in d en M u n d g e le g t” . T a m ż e s. 181.
i® D lateg o te ż n a w e t s a n f f l U f t t z d i t a m i e s. 181, 186) p rz y z n a je , że są w y ją tk i o d jeg o re g u ły .
20
w.
S c h m a u c h . O rte d e r O ffe n b a r u n g u n d d e r O ffe n b a r u n g s o r t im N e u e n T e s ta m e n t. B e rlin 1956 s. 83.2 4 K S . JO Z E F K SJD ASIE W ICZ
doprowadzając je jednak do skrajności. W podw ójnym określeniu Jero zolim y wyraża się i i l j l ą ocenę św iętego miasta: Jerozolim a oznacza nie tylk o pogańskie, lecz Itakże nieśw ięte, bezbożne Jeruzalem , Jeruzalem zaś w skazuje na wybrane, św ięte m ie js c e a0. Zasada ta jednak nie da się w cale zw eryfikow ać w obydw u dziełach Łukasza bez zadawania gw ałtu tekstom ł l . Natom iast w kierunku w skazanym przez R. Schütza idzie ze w spółczesnych H. Schürmann: „A Więc w D ziejach — pisze on — w yraźnie używ a Łukasz greckiej i hebrajskiej form y, aby odróżnić m ów iących po aram ejsku i po grecku”. D odlajejiże całkiem słusznie zwrócił na to uw agę R. Schütz, sprzeciw iając się interpretacji A. Har- n a c k a 22. W yjaśnienie H. Schürm anna posiada te sam e dodatnie i ujem ne strony, co w yjaśn ien ia R. Schütza.
D rugi można by nazw ać system em syn k retyczn y m : jego typowym reprezentantem jest J. C. Young. N ie w nosi on n ® now ego w tę pro blem atykę, le'qż kom piluje w jedną całość różne elem en ty wszystkich dotychczasow ych r<S£K^ań: ŁuKasz św iadom ie używ a w obydwu dzie łach p od vfijn ej form y: Jerozolim a oznacza stolicę P alest||njJ|jako jedno zJjjNjast Im perium Rzym skiego; Jeruzalem zaś używ a w ted y, gdy chce zw rócić uw agę na aspekty judaistyczne, eklezjologiczne i eschatologicz n i! św iętego m iasta **. To rozróżnianie dw u form n ie opiera się — w e dług niego — na jednym kryterium , lecz na w ielu różnych kryteriach; używ a form y h ellen istyczn ej, gdy treść, którą przedstaw ia, w ym aga tego w sposób naturalny, np. w rozm ow ie z greckim słuchaczertv3ubE czytel nikiem ; gd y relacjonuje wydarzenia* które dokonały się w środowisku h ellen istyczn ym , lub przytacza słow a osób, m ów iących po grecku. Ana logicznie zaś form y hebrajskiej użyje w ted y, gdy będzie relacjorjlipjał fą ijfjik tó r e w yd arzyły się w środow isku żydow skim , lub mają w yraźnie żydow ski koloryt; gdy będzie przytaczał słow a osób m ów iących po ara- m e ||k u M. Ten sposób w yjaśn ien ia podjjgjójnej form y J. C. Yourfj|a nie SpffiSjt! now ych elem entów , zaw iera natom iast w sobie w sz y s|k je j;słabe I l l i S f i poprzednich irfilrpi|§;acji. 21 P rz e c iw u j ^ p u W. S c h m a u c h a w y p o w ie d z ia ł się H. S c h ü rm a n n (D ie S p r a - je l ł jj d es C h ristu s . S p r a c M jg r a B e o b a c h tu n g e n a n d e n s y n o p tis c h e n H e rr e n w o r te n . jVf: T r a d i t i o n s a e s c h i ^ i i d ^ i U n te r s u c h u n g e n z u d e n s y n o p tis c h e n E va n g e lie n . D ü s-1968 s. 86). P o d o ö jie ró w n ie ż L o h se (jw . s. 326 n.). 22 S c h ü r m a n n , jw . s. 8 5 n.
23 „ L u k e ’s choice b e tw e e n t h e tw o n a m e s sh o w s thfflj h e biśifcblly a g re e s w ith a n d e x te n s iv e ly a p p lie s th e c r ite r ia w e o b se rv e d in P a u l ’s e jfiitle s . E o th L u k e a n d P a u l a p p a r e n tly f a it t h a t H ie ro so lv rha;! b e in g th e |p |H |m a l n a m e fo r th e c ity as c ity ; w i p e it is in b e tte r t a s te to u se j f a & a l e m w h e n th e c ity Is r e fe r r e d to on th e b a c k g ro u n d of its Je w is h , re lig io u s, e cc le sia stic al o r e sc h a to lo g ic a l a s s o c ia tio n s ”. J . C. d e Y o u n g . J e r u s a le m in th e N e w S T e s ta m e n t. T h e S ig n ific a n c e o f th e C ity Ijfiifie H is to r y o f R e d e m p tio n a n d Ml E sch a to lo g y. K a m p e n 1960 s. 16.
J E R U Z A L E M I J E R O Z O L IM A W U Ż Y C IU SW . Ł U K A S Z A 25
Trzeci sposób j|B ||jaśn ien ia, który przyjm uje w iększość filologów i egzegetów , posE da charakter sceptyczny i m inim alistyczny: kryterium , na jakim opiera s f i Łukasz w rozróżnieniu obydw u form na określenie Jerozolim y, albo nj§fj|stnieje w ogóle, albo jeśli istn ieje, to jest ono trud ne czy n a w e tĘ p iS s iiie m o ż liw e do w ykrycia 23.
3. W Ł A g E S K R Y T E R IU M R O Z R Ó Ż N IA N IA F O D W O J N E J FO RM Y
W N ow ym Testam encie tylko Łukasz i P aw eł używ ają konsekw ent n ie poBjwójnej f o r a ip Ł a o lf ||ile n ie Jerozolim y. P ilfiffp jż zaś m iędzy tym i dwom a autorami istn ieje ścisły związek filologiczny i teologiczny, dlatego też poznanie racji, które kierow ały P aw łem w użyciu podw ój nej form y, m oże rzucić dużo św iatła na tek sty Łukaszowe. Odkrycie zasady P aw iow ej jest ułatw ione m niejszą ilością wzm ianek św iętego m iasta.
W liście do G alatów (1, 17-18) m ów i Apostoł o sw ych podróżach do Jerozolim y: w . 17 — „ani n ie udałem się do Jerozolim y do tych, którzy przede m ną byli apostołam i, lecz poszedłem do Arabii, a później znowu w róciłem do D am aszku”; w. 18 — „Potem po trzech latach udałem się do Jerozolim y”. Jerozolim a w y stęp u je tu jako stolica P alestyn y i jako ■cel podróży Apostoła. K ontekst jest typow o geograficzno-historyczny (1, 21). Jerozolim a ma tu w yraźnie sens geograficzny, podobnie jak D a m aszek, Syria, C ylicja, na rów ni z którym i jest wspom niana. W tym sam yn§|znaczeniu u żyw ał P aw eł określenia Jerozolim a w Gal 2, 1: „Po tem , po czternastu lataich udałem się znow u do Jerozolim y”. Ścisłe na w iązanie do poprzedniej podróży oraz podkreślenie chronologii w skazuje w yraźnie, że i tu Jerozolim a w ystępuje w znaczeniu geograficzno-hi- sto r y c z n y m 26. Forma Jerozolim a, w ystępująca tylk o 3 razy u Paw ła,
c z y s to geograficzne.
W ty m sam ym jednak liście (4, 25), porównując |||§ a ź n ie js z e Jeru zalem ” z „górnym Jeruzalem ”, używ a spontanicznie form y hebraizujÄ cej. Jeruzalem ma tu sens teologiczny: górne Jeruzalem ma dla Paw ła
24 P o r. ta m ż e s. 18 n.
25 „ Ü b e r d e n G e b ra u c h d e n b e id e n N a m e n s fo rm e n , in d e re n A n w e n d u n g e n die H ss. s e lb s t s c h w a n k e n , lä s s t sic h n ic h ts sic h e re s e r m itte ln ” . W. B a u e r . G rie c h is c h -d e u ts c h e s W ö r te r b u c h zu d e n S c h r ifte n des N e u e n T e s ta m e n ts u n d d er ü b rig e n u r c h r is tlic h e n L ite r a tu r . B e rlin 19585 s. 737. P o d o b n ie iu sąd z i L o h se (jw . s. 326): „ E rs t v o n K ap . 8 a n g e h t d e r G e b ra u c h b e id e r N a m e n fo rm e n d u r c h e in a n d e r, o h n e d a ss e in e s ic h e r e r k e n n b a r e R eg el f ü r d iesen W ech sel f e s tg e s te llt w e rd e n k a n n ”, a ta k ż e W in te r (jw . s. 142): „No d e fin ite n o rm fo r th e p r e fe re n c e of e ith e r sp e llin g in p a r tic u la r in s ta n c e s can b e d e te cte d in th e T h ird G o sp el o r in th e A d a o f t h e A p o s te ls ” .
2 6 K S . JO Z E F j f f t a f e l E W j t e z
sens eśchatologiczno-eklezjologiczny; należy ono w praw dzie do now ego, eschatifagicznego eonu, ajge. jest rów nocześnie obecne w sw ych dzieciach, w now ym Ludzie Bożym , w K ościele. R ów nież i teraźniejsze Jeruzalem nie oznacza tylk o stolicy P alestyn y, ale. reprezentuje porządek prawa: grzechjjśm ierć i niew olę. I tu w ięc używ a form y hebraizującej, ponie waż nie m a na m yśli :mląst4^jako m iasta, lecz legalistyczn y judaizm, z którym polem izuje w sw y m liście!®7.
Poza listem do GalatŚw tytu łu Jeruzalem używ a P a w eł jeszcze w Rz 15, 19. 25. 26. 31; 1 Kor 16, 3. W Rz 15, 25. 26. 3 1 kontekst jest teolo giczny i bardzo u if|:zy sty . Jeruzalem łączy się tu ściśle ze św iętym i. P aw eł udaje się z posługą dla św iętych w Jeruzalem (15|;p6),||tórą okre śla jako posługę dla Jeruzalem (15, 31). Jeruzalem j e | | tu praw ie syno nim em jerozolim ski® w spólnoty św iętych. K ontekst jest eklezjolo giczny.
W edług Att Harnacka w Rz 15, 19 i 1 Kor 16, 3 P aw eł odstępuje od dotychczasow ej zasady: używ a form y „Jeruzalem ” w znaczeniu czysto geograficznym 2S. Zapew ne kontekst geograficzny obydw u m iejsc skło n ił A. Harnacka dto takiego ujęcia: w Rz 15, 19 w spom niana jest Iliria, a w 1 Kor 16, 3 w ystęp u je w zestaw ieniu z Galacją (16, 1) i Macedonią (16, 5). G łębsza jednak analiza tekstu w skazuje, że i w tych m iejscach Jeruzalem ma charakter teologiczny, a nie tylk o topograficzny. Paw eł przed planowaną podróżą do Rzymu spogląda w stecz na swą działalność
apostolską: „słow em i czynem , mocą znaków i cudów, mocą D u c h a29
Bożego tak, że od Jeruzalem i okolicy aż do Ilirii dokonałem w yp ełn ie nia E w angelii C hrystusa”. Z w iersza tego nie można w nosić o pracy apostolskiej P aw ła w Jerozolim ie, ponieważ D zieje, w spom inają w praw dzie o mowach /iipostola w ty m m ieście, ale zupełnie m ilczą o jego dzia łalności misyjnej,®0. N ic n ie m ów ią rów nież o działalności jego w Ilirii. 27 P o r. H . S e f t 1 i e r. D er B r ie f a n die G a la ter. L e ip z ig 19664 s. 221-224; A. O e p k e. D er B r ie f des P a u lu s a n die G a la te r (T h eo lo g isch e r H a n d k o m m , zu m N. T. T. 9). B e J J n 1964* s. 114.
28 J w . S . 73.
29 L e k c ja „m ocą D u c h a B o ż.e g o ” (0soO) z o sta ła p r z y ję ta za P « S Db P 88. 181. 326. 436. 614. 629. 1241. 1877. 1984. 1985. 2492. 2495, z a tłu m a c z e n ia m i: s y r a p e s itta , s y r a Jg jrclen sis, e th io p ic a i za O ry g e n es em (łac.), C h ry z o sto m e m , C y ry lem , E u ta liu s z e m , ijjfe d o re te m , J a n e m D a rr|§ |c e ń sk im , P s e u d o -E k u m e n iu s z e m . L e k c ję 0EOÖ z k r y t y j l l j j p rz y jm u ją : C. T is c h e n d o rf, H . v o n S o d en , H . J . V ogels, A . M e rk , J. M. B o v er. L e k c ja t a je s t b a rd z ie j u d o k u m e n to w a n a i p r a w d o p o d o b n a n iż le k c ja
67160 p o św ia c jfjo n a p rz e z A D° G, sz e re g m in u s k u łó w i k o d e k só w tłu m a c z e ń s ta r o - ła c iń sk ic h i W u lg a ty . K o d ek s B, P e l a j l i s z i W ig iliu sz m a ją sam o itv£Ótiatoę. N ie k tó rz y k ry ty c y (np. K . A la n d — M. B la c k — B. M. M etzg er — A. W ik g re n ) o ra z egzegeci tę S p i j s i e le k c ję u w a ż a ją za p ie rw o tn ą . P o r. M i c h e l , jw . s. 329.
30 „Es ich n ic h t w a rs c h e in lic h , dąas P a u lu s J e r u s a le m u n d Illy r ie n zu s e in e n M issio n sk reis g e z ä h lt h a t, se lb s t w e n n iiift in J e r u s a le m g e p re d ig t h a t ” . O. M i c h e l .
J E R U Z A L E M I J E R O Z O L IM A W U Ż Y C IU SW . Ł U K A S Z A 2 7
AJjjnjąc w spom niane Jeruzalem n ie m dltu charakteru ani h iilflreib zi|go, ani Jifagrafjifcnego, lecz teologiczny. „Jest rzeczą m ożliw ą — pisze F. J.
Leenhard — że wspóm rilenie Jerozolim y odpowiada tu intencji
teologicznej; Jeruzalem Jako św ięte m iasto ludu wybranego i mfgj- sce, w którym przebyw a Hjipciół-Matkjft’ 31. W iersz ten następrffiei zaw ie ra teologiczną f i i i i u ł ę apostolatu; Jeruzalem w y stęp u je na pierws^jkn m ie j s c || poniew aż i niej w yszła Ev?angclia, ona jest o śro ik ® |y | chflle-
ścijaństw a **. W jpszcie 1 Kor 16, 3[1wjjfŚtępuje w kontekśćfellizbierania
oftair na św iętych (16, fjjl D ary te m iały być przesłane nie dla Jerozoli m y jako mjąsta Jpiperium , lecz dla ^ljł#tgch, dla Kościoła-MatkJ. Stąd na|fvTa|fjeruzalem . KOrrtekSt jest eklezjoiogićzffiy.
PaJJeł w ięc o ł||e śle n ia Jerozolim a używ a w znaczeniu | | | | ) g l | f j J |io - -historycznjjm . Jerozolim a to nazwa m iasta jalfijp m iasta, na równi*z in- rffm i m iastam i Imperium. Jeruzalem natom iast ma w yraźni^ dla Paw ła z n a c z c ie teologffzne. T ytuł ten w yraża s z c z ||® n ie dwa a sp e k tj| 0§fcha- tologiczny i eklezjologfergfj
§ 3. S E N S Ef§CREŚLEŃ JE R U Z A L E M — JE R O Z O L IM A U Ł U K A S Z A
Na pytanie, czy Łukasz stosow ał podobne k ryteriu m ,! jęiożna będzie dopiero odpow iedzieć po dokładnej analizie j | | o dzieł. H ipotetyczne przypuszczenie uspraw iedliw iają dw ie f§fl|e: po pierw sze — zaintereso w anie Łukasza tem atem Jerozolim y w obydw-üt d zp lS ch i jego zw iązek z P aw łem ; po drugie — badania ostatläch läjj w y k azały^ że Łukasz w obydw u sw y ch dziełach jest nie tylko his&Spkiem, ale rów nież g łę bokim i oijUginalnym teologiem . Ten p o d w 4 |b j||c h a r ^ te r | | g o dzieł — M sioryeln b -teologiczn y — postulow ał iS w n ież podw ójne spojrzenie i na
Jerozolim ę, która jest w icentrum zainfpresow ihia obu ksiąg.
D er B r ie f a n d ie R ö m e r. G ö ttin g e n 195711 s. 330. P o r|i|F . J. L e e rgiji a r d , L ’E p :- tr e d e Ä |in i]|P a u ffiffib R o m a in s , N e u c h ä te l 1957 s. 208.
*1 „l|~fest e n fin p o s s ib le q u e la m e n tio n de^SJeniäälern re p o n d ä u n e il s f e n t io n th e o lo g iq u e , J e r u s a le m e t a n t la V ille S a in te d u p e u p le e lu e t le lie u d e r e s id e n c e d e l ’E g l i s i l l l i i p l . T a m ż e s. 208, p rz y p . 5.
32 A . S. G eflt s e r. U n E ssa i d 'e x p lic a tio n d e R o m . X V , 19. N T S 6 (1959/60) lä®||3>9, L o h s e, jw . s. 334.
33 W in te r (jw . s. 139) p rz y p u s z c z a : „ In L u k e I I , 22 w e f in d fo r th e f i r s t tim e in t h e T h ir d G o s p e l t h e n a m e o f t l i j J e w is h c a p ita l c ity J e r u s a le m . T h e r e a d in g
m ig h t h a v e b e e n a Hijpr^ffeasily rąjjjpgnisgble f o r m f o r f e e Ę g J | | * - lis t’s G e n tile r e a d e r t h a n » J e ru s a ls lfic ” . P o d ffiin ie Y o u n g , j w. s. 16.
2 8 K S . jO Z E r -K tJ M I S I E W I C Z
1. JER O ZO LIM A
Forma „ J ip lo lim a ’’ w Ew angelii Łukasza w ystępuje 4 razy. Po raz pierw szy w Ew angelii Dziecięctwa: po dniach o c z y s||z e n ia przyniesiono Jezusa do Jerozolim y (2, 22). K ontekst tego w iersza jest religijn y i kul- tyczny, dlatego należałoby oczekiwać form y hebraizującej, jak to zresztą ma m iejsce w dalszych w ierszach E w angelii Dziecięctw a. Łukasz po raz pierw szy w sw ym dziele w prow adza określenie Jerozolim y, dlatego też ze w zględu na sw ych czytelników greckich, u ży ł form y dla nich zrozu m iała! i sw ojskiej. Takiej samej form y u żyje po raz pierw szy w D zie jach (1, 4)*». NiHtępnifiCwspomina Łukasz Jerozolim ę w 13, 22: „prze chodził przez m iasta i w sie [...] zdążając do Jerozolim y”. Lekcja ta po świadczona jest przg§| następujące kodeksy: B S L 33. 892. 579. 990 oraz przez dwa najsfw aze1;kodeksy tłum aczenia starołacińskiego (a a2). Przyj m ow ana jest ona rów nież pow szechnie przez krytyków jako autentycz na 34. Lekcja Jeflpialem pośw iadczona przez pozostałe kodeksy dlostała się zapew ne do tejcptu pod w p ływ em częstego używ ania tej właśnie form y w E w a n g e lii Łukasza 36. Jerozolim a użyta jest tu w sensie geo graficznym , kontekst Bfälviem, choć ogólny i niesprecyzow any, ma jed nak charakter topograficzny. Tę samą m yśl, w kontekście jednak bar dziej określonym , w yraża Łukasz w 19, 28: „ [...] zdążając do Jerozolimy [...] przybliżył się do B aetfage i B etanii, do góry zwanej O liw ną”. Łu kasz zachow uje tu form ę hellen istyczn ą, którą spotkał u Marka (11, 1), poniew aż Jerozolim a w ystęp u je tu w sen sie geograficznym , podobnie jak B aetfage, Betania, Góra Oliwna.
Zdaniem A. H arn ack a36 Łukasz tylk o w ted y w Ew angelii używa
nazw y Jerozolima, gdy n ie korzysta ze źródsł i w czysto geograficznym znaczeniu. O ile z drugą częścią tego tw ierdzenia można się zgodzić, to pierwsza jest nie do przyjęcia; w 2, 22 i 19, 28 Łukasz na pew no korzy stał ze źródeł. W pierw szym w ypadku ze źródeł sem ickich, w drugim z Ewangelii Marka, a jednak używ a określenia Jerozolim a.
Po raz ostatni w E w angelii używ a Łukasz określenia Jerozolima w 23, 7. W iersz ten posiada charakter relacji geograficzno-politycznej:
Jezus jest spod w ładzy Heroda. Herocttjzaś przeljmÜfl ćv 'IepoooX6(ioię.
84 T ę w ła śn ie le k c ję p r z y jm u ją : G . T iS lh e n d o rf, B. F. Ä s t c o t t , F . J. A. H o rt, H . v o n S o d en , H. J . V ogels, A. M erk , J . M. B o v e r, K. A la n d —M. B la c k —B. M. M e tz g e r—A. W ik g ren .
35 „V. 22 lies n a c h SB L » H ierosolym a« s t a tt »Jerusalem «" das a ls das h ä u fig e re b ei L u k . v o n d en E m e n d a to re n o ft e in g e b ra c h t i s t” . B. W e i s s . K r itis c h - e x e g e tisc h e s H | | | | | | | ü b e r die E v a n g e lie n d es M a r k u s u n d S p i s . (K ritis c h -e x e g e ti- s c h e r K o m m e n ta r ü b e r d as N e u e T e s ta m e n t v o n H . A. W. M e y e r I, 2). G ö ttin g e n 1895 s. 48 n.
.7E R U Z A L E M I JE R O Z O L IM A W U Ż Y C IU ŚW . ł.U K A S Z .A 29
N ajb liższy kontekst uprzedni jest! Ir^Mlież g e o g r a f illly (23, 6). Sens w ięc geograficzn p Jerozolim y jest tiijjoczywisty. W ew angelii Łukasza, podobnie jak w listach P a w ło w y ® form a „ J e r o z o ||m || ma w ięc sens geograficzn o-p olityczn y; w skazuje na Jerozolim ę jako na gfdno z miast P alestyn y.
N ajlep szym potwierdzeniigh-i takiego w łaśn ie sensu określenia Jero zolim a jest użycie tej form y w jpziejach. Łukasz jest konsekw entny: w drugim sw ym dziele używ a form y Jerozolim a rów nież zaw sze w zna czeniu geograficzno-politycznym . W rozdz. 1— 7 określenie to w ystęp u je tylk o jeden raz: „nakazał im nie oddalać się z Jerozolim y” (ótcó 'Ispocio-
Xü(icov 1, 4). Forma h ellenistyczna została tu użyta z podwójnej racji:
autor ma na uw adze konkretne geograficzne m iejsce, którego nie w olno A postołom opuszczać, Jerozolim a w w ierszu ty m w ystajjuje w D ziejach p ierw szy raz 37.
N ajliczniejszą grupę tekstów , w których w ystęp u je Jerozolim a, sta n ow ią m iejsca zaw ierające kronikarskie relacje autora. Jerozolim a w y stępuje tu zaw sze w kontekście z innym i m iastam i Imperiium. Charakter geograficzny jest oczyw isty. W fi! 1 ev 'Ispoao?.uii(jóli| w ystęp u je w kontekście geograficznym : po okoHjflich Judei i Sam arii. Sens i kontekst geograficzny w yraźn y jest rów nież w 8, 14 i 8, 25; w (pierw szym w y padku w skazuje na to wzm ianka Samarii, w drugim zaś w spom nienie
w iosek sam arytańskich. R elacja autora „przybyli z Jerozolim y do
A n tioch ii” (11, 27) nie tylko sam a w sobie ma sens dabgrai'iezny, lecz w y stęp u je rów nież w kontekście geograficznym (11, 19. £§. 22. 25. 26. 29). Podobne znaczenie ma wzm ianka o powrocie Jana do J Ä z o lim y (pSjillS Jerozolim a ma tu znaczenie geograficzne jak Pafos i Perge w ym ienione w ty m sam ym wierszu. W opisie podróży na Sobór Jerozolim ski Łukasz zaznacza: „po przybyciu do Jerozolim y” (15, 4). W w ilfc z u poprzednim zaś inform uje, że szli przez Feniejjjt i Samarię. K on tek S jest w ięc geo graficzny. Szereg jednak kodeksów ma lekcję „ J e r u z a fin ”: S C D E H L P. C. Tischendorf, polegając zbytnio na kodeksie S, tę w łaśnie lekcję przyjął za pierw otną i autentyczną; z k rytyk ów w spółczesnych tą samą drogą poszli K. A land — M. B lack — B. M. M e tz g e lj— A. W ikgren. Lekcja „Jerozolim a” poświadczona jest przez B A 326. 1775. 88. 915. 623. 5. 1837. 218 i przez niektóre tłum lfczenia starołacińskie. Z krytyków zaś przyjm ują ją B. F. W estcott — F. J. Hort, H. von Soden, H. J. V ogels, A. Merk, J. M. Bover; jest ona bardziej prawdopodobna. „Jeruzalem ”
37 P o r. ta m ż e ; Y o u n g , jw . s. 17. W z d a n iu ty m n S tęży w id zieć r e la c ję a u to r a , a n ie b e z p o ś re d n ie z d a n ie P a n a . P o r. T. Z a h n . D ie A p o ste lg e s c h ic h te d e s L u c a s. T. I. L e ip z ig 1919* s. 35 p rz y p . 64; W a i t z, jw . Sfl349; S c h ü t z , jw . s. 180. P rz e c iw n e g o z d a n ia je s t E. H a e n c h e n (Die A p o s te lg e s c h ic h te . ( K r itis c h - e x e g e tis c h e r K o m m e n ta r ü b e r d as N e u en T e s ta m e n t. T. 3). G ö ttin g e n 1956 s. 110).
3 0 » K S . j oIs f i u u A s i E Ü i p z
dostałdf-aię do tek stu pod w p ływ em 15, 2 38. Ten sam charakter k r o n i karskiej relacji w sen sie geograficzno-historycznym spotyk am y w 16, 4: śv 'lepoaoA-ónoię. K ontekst bezpośredni — D erbe i Listra (16, 1), jak rów nież d a ls z y * « Frygia, Galacja, Azja, M yzja, B itynia, Troada, M ace
donia (16, 6 n), m ają charakter geograficzny. Łukasz referując w reszcie
na sposób kronikarski m isyjn e p lan y P aw ła pisze: „Postanow ił P aw eł w D uchu przez M acedonię i A chaję udać się do Jerozolim y, potem... jnuszę i R zym zobaczyć” (19, 21). Jerozolim a podobnie jak R zym w y stępuje tu jako jedno z m iast Imperium . Podróż do M iletu opisuje Łu kasz jako w spółuczestnik P aw ła. Jerozolim ę w ym ienia jako jedno z m iast Imperium: Assos, M itylena (20, 14), M ilet (20, 15), Efez i Jero zolim a (20, 16). Lekcja „Jerozolim a” poświadczona przez B C D i liczne n u iilijjjiły przyjmowań®? ^ e p ^ p r z e fittę k sll^ -w sjp ó łd z e si^ c h -kfjHfyljcjSiw jako a u ten tjgzh k ?9. K ontekst 'geograflfcżny w spiera ten w|§jbór. Taki sam ch arak tef m a p o d Ä do F e r ^ ji: Uwjtlądowali wj§fi§|§p, gdzie n ie
którzy u czn iow ie'öd fäd zali PfewłdWt, aby nie' do Jerozolim y. Pa
w eł, w b rev \|||)rz esfifo ^ iiji|H H |B zy ł do 3erazöL*ny3 a gdy p iij|> y ł do fflBöiillim y, zo std iS H y ję lB przez braci” (21, 4. 15pl7). I tu jest w yraźny kontekst geograficzno-historyczny. I w reszcie w relacji Łukaszowej, w zestaw ieniu z innym i m iastam i Imperium, w ystęp u je Jerozolim a w 25, 1. 7: „Festus udał się do Jerozolim y”. Żydzi natom iast odbyli od w rotną drogę: z Jerozolim y 4#.
O kreślenie „Jerozolim a” w ystęp u je n ie tylko w relacjach autora, ale rów nież w niektórych m owach. Racje, jakie kierow ały Łukaszem , w w y - w yborze tej form y są następujące: są to m ow y osób, m ów iących po grecku, albo skierow ane do adresata, rozum iejącego i m ówiącego po grecku, a następnie Jerozolim a w ustach tych ludizi m a sens geograficz- no-adm inistracyjny, a nie sakralny. Prokurator F estu s m ów iąc po grec ku w sposóbj-naluralny posługuje się form ą h ellen istyczn ą (25, 9. 15. 20. 24). Ifjo k ü lito r rzym ski m ów i o Jerozolim ie językiem adm inistra- cyjno-politycznym a nie religijnym . R ów nież i P aw eł zwracając się do osób m ów iących po grecku użyje ich form y na określenie Jerozolim y. KbSkM| trudność stanow i jednak 28, 17; P aw eł w rzym skiej m ow ie do Żydów|juży^ją.iiorHąy_:hellenistycznej. B yć może, iż w p łyn ął na to kon tek st geograficznym Syrakuzy (28, 12), Regium P u teoli (28, 13), Rzym (28, 14), Forum A pii i Tres Tabernae^(28, 15). N ie są w ykluczone jed
38 P o r. S c h ü t z , jw . s. 184.
39 K s ię ż ą jjdo n ich : B. F .t(-jfe s te 0 ń łp rF . J . A H o r t^ B . w'ęiśśj_; II. J.
M erk , K. A l a ą m ||a . B l a c k - S . M. M e t ii e iä l ^ . \ i l g g i i g j C. T is e h e n d o rf, n a to m ia s t H ; vor. S o d en i J. M. B o v e r — id ąc za k o d e k sa m i S A Q E 33 — p r z y jm u ją le k c ję „JeF ilzajem ”.
J E R U Z A L E M I JE R O Z O L IM A W U 2YG ÜU SW Ł U K A S Z A 3 f
nak IlinjBS racje: do !gfdów w diasporzej|n<jił m ów ić po greck u ; u żyw a jąc tej fo rm y zam ierzał podkreślić, że Jerozolim a z w łasn ej w in y stra ciła już sw e znaczenie relig ijn e przez w yd an ie P aw ła w ręoe R zym ian. Dobra N ow in a przeniesiona została ze sto licy judaizm u do sto licy Imn perium .
Można w ięc pow iedzieć, że w D ziejach, podobnie jak w E w an gelii!
Jerozolim a używ ana jepj jw ' S p a c ż ^ u ' Xppf e -
w ażnie w zestaw ien iu z innym i m iastam i Imperium.
2. JE R U Z A L E M
W. M. Ram say i A. Harnack pijjżMjmują, że określenie Jeruzalem w E w angelii Łukasza ma charakter iikralnygg hieratyczny i hebraizują- c y 41. N ie precyzują jednak dokładnie, jakie treści teologiczne niesie ze sobą to określenie. U zasadnienie użycia tej form y tym , że w E w angelii jeg||wszygEKp wznkjgłe i św ięte, stanow i zw yk ły ogólnik 42. J. C. Young zaś użycie tej form y w yjaśn ia w iernością Łukasza żydow skiem u tłu E w a n g e lii43. Żadne i | | | c h w yjaśnień n ie oddaje bogactw a skojarzeń |f f l e |||k n y c h , które Łukasz łączy z Jeruzalem . Dopiero analiza w szy st kich m iejsc m oże rzucić św iatło na teologiczny sen s tego tytułu.
P ierw szą grupę tekstów , ściśle ze sobą zw iązanych, w których w y stęp u je Jeruzalem , stanow i Ew angelia D ziecięctw a (2, 25; 2, 38; 2, 41; 2, 43; 3, 45). W e w szystk ich tych m iejscach jest id en tyczn y kontekst: religijn y, liturgiczny, sta ro testa m en to w y 44. Sp raw ied liw y i bogobojny Sym eon w Jeruzalem oczekuje „pociechy Izraela” (2, 25). W kantyku sw oim n a w ią zu jl! do tek stów Izajasza, pośw ięconych w łaśn ie Jerozoli m ie (Iz 50, 2 n.). Anna prorokini zaś zwracała się do tych, którzy w y czekiw ali „odkupienia Jeruzalem ”. Jeruzalem reprezentuje tu cały na ród izraelski, oczekujący odkupienia m esjańskiego. I w reszcie rodzice Jezusa co roku odbyw ali zw yczajow ą pielgrzym kę religijną do Jerozo lim y na św ięto P aschy. „W stąpić do Jeruzalem ” — ma dla Łukasza sen s teologiczn y (18, 31). C elem podróży nie była Jerozolim a jako sto lica Im perium , ale jako św ię te m iasto Izraela,., w kt<f>rpr| |^ngjjduje się św ią ty n ia Jahw e. Do tej grupy tek|f!>w trzeba rów nież zaliczyć Łk 24,
41 R a m s a y , j w. s. 110 n., H a r n a c k , j w. s. 74.
4* „'IepouCTaXfin i s t ih m a lso d as h e ilig e re u n d , w e il in dev e v a n g e lis c h e n E r z ä h lu n g f a s t a lle s e r h a b e n u n d h e ilig i Ä j d a s e ig e n tlic h g e lä u fig e W o rt”. H a r n a c k , j w. s. 74. « J w . s. 16 n . 44 P o r. J . W i n a n d y. L a p r o p h e O t d e S y m e o n (L c II, 34-35). R B 72 (1965> 3 2 2 n .; R. L a u r e n t i n . S tr u c tu r e e t th eo lo g ie d e L u c I - I I . P a r is 1957 s. 103; t e n ż e . J e s u s e n T e m p le . M y s te r e d e P&ques e t fo i d e M arie e n L u c 2, 48-50. P a r is 1966 s. 95-98.
32 K S . J O Z E F K U D A S IE W IC Z
52-53. Jest paralelizm m iędzy 2, 'Sjä-35 a 24, 52-53: S y m < ||i „przybył do św ią ty n i”, Apostołowi® zaś „byli w św iątyn i”. Sym eon „błogosław ił Boga”, A postołow ie „błogosław ili B oga”. We w szystkich tych tekstach „Jeruzalem ” ma charakter teologiczny: Jeruzalem to m ie S c e św iątyni, k iÄ a j modlitwy^ religijn ych pielgrzym ek. Z tekstów ty c h przebija jesz cze starotestlpijentowe ziläczenie św iętego miasta.
Drjiga grupa tekstów , w której Łukasz u żyw a konsekw entnie okre ślenia „Jeruzalem ”, przedstawia ;i§wi|pi miasto jako m iejsce podstaw o w ych w y d a rz ® historii zbawienia: męki i śm ierci Jezusa, zm artw ych w stania i u ł& yjlian ia się uczniom (9, 31. 51, 53; 13, 33; 18, 31 n.; 19, 10-11; 24, 13. 20. 33). Śm ierć Jegusa w Jerozolim ie jest w yrazem w oli Bożej, dlatego całą drogę Jego do te§o m iasta ustaw ia Łukasz pod zna
kiem Set (13~j33): „muszę iść”. Nąjgzczególną uw agę zasługuje 18, 31:
Łukasz jest tu paralelny z M arkiem (10, 33); zm ienia jednak „Jerozoli m a” na ,,Jeruzalem ”, ponieważ wj ikontekście m owa jest w łaśn ie o Męce. Do tych tekgjpw należy również zaliczyć 4, 9. Łukasz trzecią pokusę
um ieszcza w J e f t o lim ie . Użycie! fo rm y tłum aczy się być
m oże tym , że H jkasz łączy ściśle kuszenie z Mj^jpCj©,' 3). Czas Męki jest czasem nowej pokusy45. U kazywania się Zm artw ychw stałego loka lizuje Łukasz idifczej niż pozostali synoptycy, w Jerozolim ie lub w jej pobliżu (24, 6; ||j , 13; 23, 36) 46.
Trzeci ew lm dllista używ a określenia Jeruzalem również w ted y, gdy m ów i o w inie i karze stolicy judaizm u (13, 4; 13, 34; 21, 20-24; 28, 28). Charakter teologiczny jest oczyw isty: Jeruzalem jest tu bow iem uoso bieniem całego ludu izraelskiego wraz z jego przywódcam i. Oni są w inni i zasługują na karę, a nie m iasto jako takie. Potw ierdza to Ł u kasz w 13, 4, g iz ie spotykam y w yrażenie: „m ieszkańcy Jeruzalem ”. Formuła ta zastała dlosłownie przejęta przez Łukasza z L X X (1 Krn 11, 4; 20, 15; 32|.p6; Ps 125,1; 135, 1; Sof 1, 4; Zch 12, 5; 12, 8; 12, 10; Jr 11, 9; 25, 2; f f f 3; Bar 1, 15; Ez 11, 15; D n 9, 7 ) « .
45 P o r. H. C o n z e l m a n n . D ie M itte d er Z e it. T ü b in g e n 19645 s. 22; J . B 1 i n z 1 e r. Die lite ra risc h e E ig en a rt d es s o g e n a n n te n R e is e b e r ic h t im L u k a s - e v a n g e liu m . W : SjjM bptische S tu d ie n . F e s ts c h r ift A . W ik e n h a u s e r. M ü n c h e n 1953 s. 20-52; J. S c h n e i d e r . Z u r A n a ly s e des lu k a n is c h e n R eise b e r ic h te s . M ü n c h e n 1953 s. 207-229; W. G r u n d m a n n . F ra g en d e r K o m p o s itio n d es lu k a n is c h e n „R ezseb ertch ts” | | | p | | i p:|||50 (1959) 252-270; E. L o h s e . M issio n a risch es H a n d e ln J e su nach d e m E v a n g e liu m d es L u k a s. T h Z 10 (1954) 1-13; J. S t a r c k y. O b firm a - v it fa c ie m s u a m u t ire t J e r u sa le m . „R ech. Sc. R e l.” 39 (1951/52) 197-202.
46 P o r. E. L o h m e y e r . G alilea u n d J e r u sa le m . (FR L A N T 34). G ö ttin g e n 1936 s. 5 n .; P. G g M d e n k i r c h e n . P ra e ce d a m vo s in G a lile a m (M k 14, 18; p a rał.). VD 46 (1906)ł 193—223; E. B. A l l o . L e lieu d es a p p a ritio n s d u C h rist: J u d e e ou G alilee? W : |B |l a n g e s de P o dechard. L y o n 1945 s. 1-9; A. D e s c a m p s. L a s tru c tu re des r e c m e v a n g e liq u e s de la R e s u rre c tio n . „B ib lica ” 40 (1959) 723-741.
-J E R U Z A L E M I -J E R O Z O L IM A W U Ż Y C IU SW . Ł U K A S Z A
33-O kreślenia Jeruzalem używ a rów nież trzeci ew angelista w tekstach 0 zabarw ieniu eklezjologicznym , jiz<-&ęgólnie w ted y gdy Jezus słow am i lub iczynami o charakterze typologicznym zapowiada przyszłą działał-! ność K ościoła; BÜB to już podprow adzenp pod d if p ie d ifeło Łukasza — D zieje A postolskie. N ajw yraźniej aspekt ten w y liż ą w 24, 47. Jeru zalem , zgodnie z zapow iedzią PisrrÄ ma być punktem w ljś c ia Dobrej N ow in y — „począw szy od J e r u z a lÄ ”, a Apostołowije będjjftego św iad kam i 48. D zięki tem u w łaśn ie rola i znaczenie Jerozolim y przedłuży się
na czas K ościoła. D o tej grupy tdjfetów należy rów nież zaliczyć Łk 6,
17: „w ielki tłum ludu z całej Judei i Jeruzalem i z w ybrzeża Tyru i S y donu...”. W iersz ten w zięty w izoljacji od kontekstu w yd aje się mieć charakter geograficzny i dlatego należałoby w yczekiw ać form y h ellen i
stycznej, jak to zresztą ma Marek w m iejscu paralelnym (Mk 3, 8). Uży-j
cie przez Łukasza Jeruzalem jest pod w p ływ em kontekstu, który jest teologiczny. Jezus w stąpił na górę, aby się m odlić (6, 12); w zyw a do siebie uczniów i pow ołuje D w ® a stifi]j|tó ry ch nazyw a Apostołam i (6, 13). Z rozm ow y z Bogiem , podobnie jak M ojżesz, zstępuje z góry do uczniów 1 do ludu. W okół Jezusa gępm adją się A postołow ie, uczniow ie i lud.
On jest pośrodku. Od Niegcjlpvyc||bdzi moc (6, 19). Te sam ejlrzy grupy
tworzą K ościół pierw otny w D ziejach. Jest to w ięc obraz Kościoła. Twórcą jego i ośrodki^fgL jest | l | | { J e z u s 49. To w łaśnie zdecydow ało o 'ffjjHjjp o k r S le n ia Jjlruzalem 50.
Jeruzalem w E w angelii Łukasza ma w yraźnie charakter teologiczny. A spekty teologiczne zw iązane z tym ok rölleäiem są o w iele bogatsze, niż to przypuszczali ci, którzy uznaw ali sakralność tego wyrażenia. Łukasz ustaw ia Jeruzalem w perspektyw ie historii zbawienia.
W życiu Jezusa Jeruzalem stanie się w idow nią w ydarzeń zbawczych: śm ierci i zm artw ychw stania. Ona będzie celem podróży Jezusa na św ię to Paschy. Podróż ta będzie pod znakiem M ęki. Za zabicie i odrzucenie C hrystusa, Jeruzalem zostaje ukarane.
Ś w ięte m iasto w historii K ościoła odegra rów nież sw oją rolę. Tę
r u s a le m s . N T 6 (1963) 120-127; W. G a s t o n . N o H p i e o n iMHBIBBBi jftiid ieśH n th e S ig n ific a n c e o f th e F a ll o f J e r u s a le m in th eĘ ffiĘ & ptic G ospels. L e id e n 1970 sl:I|365- -369; A. S a l a s . D isc u rso E sch a to lo g ico P relu ca n o . E stu d io d e L c X X I , 20-3:;. M a d rid 1967.
48 P o r. R. Z e h n 1 e. P e te r ’s P e n te c o s t IÜ scourse. R o m a 1968 s. 10 n. <9 P o r. A . S t ö g e r . D as E v a n g e liu m .n a ch L u k a s . T. 1. L eip zig 1963 s. 171; W. G r u n d m a n n . D as E v a n g e liu m re a c h |;:4 tÄ g | B e rlin 1964* s. 137 n.
so O k re ś le n ia J e r u z a le m u ż y w a je s z c z e fjL u Ä s z w 10, 20: „p ew ie n c z łily ie k szed ł z J e r u z a le m d o J e r y c h a ” . J e s t to w s tę p ą® p rz y p o w ie śc i o d o b ry m S a m a r y ta n in ie . U ży cie h e lle n is ty c z n e j fo rm y tłu m a g ly się ty m , że Ł u k a s z n ie r e la c jo n u je tu w y d a rz e n ia h isto ry c z n e g o , lecz p o d a je p fg ig o w ie ś ć d la z ilu s tro w a n ia g łęb o k ie j' n a u k i teo lo g iczn ej.
3 4 K S . JłS Z E F K U D A S IE W IC Z
jednak rolę Łukasz tylko l® k o zarysow uje w sw ej Efffangelii —jf|>na będzie punktem w yjścia dla głoszenia naw rócenia i odpuszczenia grze
ch ó w w szystk im narodom. W drugim sw oim dziele, podobnie jak
w pierw szym , używ a Łukasz nazw y Jeruzalem w sen sie teologicznym . N ajliczniejsza gm pa :|ekstów , w których Łukasz u żyw a form y Jeru zalem , m ów i o tym m ieście jako o m iejscu cierpienia, prześladowań i ś m ie ||i. Poszerza | | ę Jednak perspektyw a: w E w angelii Jeruzalem b y ła m iejscem m ęki i śm ierci Jezusa, w D ziejach rów nież A postołów i K o ścioła pierw otnego. Jeruzalem m iejsce cierpienia i śm ierci Jezusa (10, 39; 13, 27): m ieszkańcy Jeruzalem n ie poznali Go i skazując na śmierć w y p ełn ili słow a prorokótw (13, 27; por. Łk 13, 33). Jeruzalem m iejscem prześladowań, cierpienia i śm ierci A postołów i uczniów Jezusa: S zcze pana (7, 58), Piotra (11, 2), P aw ła (20, 22-23; 21, 11-13). W m ow ie Szcze pana i opisie uw ięzienia P aw ła (21, 27-40) jest aluzja do procesu Jezu sa 51. Jeruzalem fest rów nież terenem prześladow ań pierw szych chrze ścijan (8, 1; 9, 13; 9, 21; 22, 5).
Druga grupa tekstów , w których Łukasz używ a form y hebrajskiej na określen ie|Jerozolim y, przedstaw ia św ięte miasto jako punjst w yjścia św iadectw a o Jezusie, jako m iejsce głoszenia Dobrej N ow iny i slibwa Bożego, m iejsce ngnaków i cudów. W Ew angelii b yła zapowiedź J^jfljS (24, 47). W D ziejach w ykazuje Łukasz realizację tej zapowiedzi: „Bę dziecie m i św iadkam i w Jeruzalem ” (1, 8). Chociaż Jeruzalem w y stęp u je tu w kontekście geograficznym wraz z Judeą .i Samarią, to jednak Ł ukasz z racjil "teologicznych używ a form y hebrajskiej. M yśl tę jasno w yrażają następujące teksty: 5, 28; 6, 7; 9, 28; 10, 39. Jeruzalem jednak m im o Snaków i cudów (2, 43) — nie chce przyjąć św iadectw a o Jezusie ijje g o n a u k i - 28; 22, 18). „W yjdź szybko z Jeruzalem , poniew aż nie przyjm ą twegof-jświajJectwa o m nie” (22, 18). Za odrzucenie św iadectw a Jeruzalem zostanie ukarane: Dobra N ow ina przejdzie z Jeruzalem do Rzym u. Przeniesienia tego dokona P aw eł (23, l l ) 52.
Jeruzalem w Dziejach A postolskich jest m iejscem zs§|p|j$iia Ducha Sw. i m iejscem chrystofanii. W m ieście kazał Chrystus czekać A posto
51 P o r. L. C e r f a u x , J. D u p o n t . L e s A c te s d e s A p ö t r m P a r is 19582 s. 75 n., 181; G. S t ä h 1 i n . D ie A p o ste lg e s c h ic h te . G ö ttin g e n 1962 s. 69; J . C. O ’ N e i l l . T h e T p tg jo g y of A c ts in I ts H isto ric a l S e ttin g . L o n ddrt 1961 r - 73 n.; R. P e s c h . D ie V is io n 'd e s S te p h a n u s . (SBS 12). S t u t tg a r t 1966 s.! 45 n.
52 P o r. W. C. R o b i n s o n . D er W eg d es H e rrn . S t u d i e n j ż u r G e sc h ich te u n d E schatologie in L u k a s -E v a n g e liu m . H a m b u rg 1969 s. 39-43; H . M e n o u d. L e p la n d es A c te s des A p ö tr e s . N T S 1 (1954'55) 44-51; J. D u p o n j j Ü L e s a lu t des g e n tile s e t la sig n ific a tio n th eo lo g iq u e d u liv r e d es A c te s . W; E tu d e s , s u r les A c te s • d es A p ö tr e s . (L ectio d iv in a 45). P a r is 1967 s. 343-419; F . V. P i 1 s o n. T h e Journey
M o tif in L u k e - A c ts . W : A p o sto lic H isto ry a n d th e G ospel. B ib lic a l a n d H isto ric a l E ssays P re se n te d to F. F. B ruce. T h e P a te r n o s te r P re s s 1970 s. 68-77.
