ETAPY ROZWOJU
LITURGII SAKRAMENTU MAŁŻEŃSTWA
NA ZACHODZIE DO XII WIEKU
I . P ie r w s z e t r z y w ie k i - m a łż e ń s tw o "w P an u " C h r z e ś c i j a ń s k i e ż y c i e m a łż e ń s k ie w p ie r w s z y c h w ie k a c h d z ie jó w K o ś c i o ł a c h a r a k t e r y z u j e - n a j o g ó l n i e j r z e c z u jm u ją c - p r z e ż y w a n ie m a łż e ń s tw a p r z e z c h r z e ś c i j a n j a k o "sp ra w y d o c z e s n e j p r z e n i k n i ę t e j duchem c h r z e ś c i j a ń s k i m " ^ . W ię k s z o ś ć n a w r a c a ją c y c h s i ę na c h r z e ś c i j a ń s tw o b y ł a j u ż p o łą c z o n a w ęzłem m a łż e ń s tw a p r z e d p r z y j ę c i e m c h r z t u . W t y c h p rz y p a d k a c h i c h s t a n m a łż e ń s k i b y ł po p r o s t u a k c e p to w a n y i u ś w ię c a n y p r z e z c h r z e s t . To w ł a ś n i e c h r z e s t " s a k r a m e n t a l i z o w a ł " - j a k byśmy d z i ś p o w i e d z i e l i - i c h u p r z e d n i o z a w a r ty z w ią z e k m a łż e ń s k i i w s p ó ln o tę ż y c i a . M a łż e ń stw o w c z e ś n i e j i s t n i e j ą c e t r a k to w a n o j a k o r z e c z d o b r ą i ś w i ę t ą t a k ż e w te d y , gdy t y l k o j e d e n z m ałżonków p r z y j mował w ia r ę c h r z e ś c i j a ń s k ą . N aw rócony m a łż o n e k b y ł o d tą d z r a c j i * c h r z t u o d p o w ie d z ia ln y z a u ś w ię c e n ie i z b a w ie n ie sw ego p a r t n e r a / i K or 7 , 1 2 - 1 6 / . Gdy m a łż e ń s tw o z a w i e r a ł k t o ś j u ż o c h r z c z o n y , b y ł z o b o w ią z a n y u c z y n i ć t o "w P a n u " / i K or 7 , 3 9 / , co z n a c z y ł o , ż e w i n i e n p o ś l u b i ć c h r z e ś c i j a n i n a i p rz e ż y w a ć m a łż e ń s tw o po c h r z e ś c i j a ń s k u . T a -2 k a b y ł a r e g u ł a f u n d a m e n ta ln a . W o k r e s i e a p o s t o l s k i m samo z a w a r c i e m a łż e ń s tw a n i e b y ło p r z e d -W m iotem j a k i c h ś s z c z e g ó ln y c h d y r e k ty w z e s t r o n y w s p ó ln o t c h r z e ś c i j a ń s k i c h i i c h p r z e ł o ż o n y c h . P raw n ą i n s t a n c j ą a k t u z a ś l u b i n b y ło p a ń s tw o C h r z e ś c i j a n i e z a w i e r a j ą c m a łż e ń s tw o d o s to s o w y w a li s i ę do p r z y j ę t y c h 1 2 3 E . S c h i l l e b e e c k x , Le m a r i a g e . R e a l i t e t e r r e s t r e e t m y s te r e de s a l u t , P a r i s 1 9 6 6 , 2 1 9 . Tamże 1 4 1 -1 4 2 . Tamże 2 0 9 -2 1 8 ; G .H .J o y c e , D ie c h r i s t l i c h e E h e . E in e g e sc h ic h t* * l i c h e und d o g m a tis c h e S t u d i e , L e i p z i g 1 9 3 4 , 5 2 .
- 296
w t e j e p o c e i w danym ś r o d o w is k u z w y c z a jó w , p o s t ę p o w a l i po p r o s t u
4 ' ,
t a k , j a k w sz y scy i n n i . C h r z e ś c i j a n i e p ie r w s z y c h wieków s ta n o w ią c m n i e j s z o ś ć , c z ę s t o p r z e ś la d o w a n ą , n i e b y l i z r e s z t ą w c a le s k ł o n n i do w y r ó ż n i a n i a s i ę od in n y c h b ez pow ażnych r a c j i ; o d z n a c z a l i s i ęw n i e p r z e j e d n a n i e m i b e z k o m p ro m iso w o śc ią j e d y n i e w s y t u a c j i z e t k n i ę c i a s i ę z p o lite iz m e m o t o c z e n i a i j e g o k u l t e S t o s o w a l i t u g e n e r a l n ą z a s a d ę u p o d a b n ia n ia s i ę w s p ra w a c h c o d z ie n n y c h do s p o s o b u ż y c i a l u -** d z i z i c h ś r o d o w is k a i p e łn e g o u c z e s t n i c t w a w ż y c i u s p o łe c z n y m , p rzy Ł z a c h o w a n iu je d n a k żyw ej św ia d o m o ś c i p r z y n a l e ż e n i a j u ż do " in n e g o ś w i a t a " 5 . P ie r w o tn y K o ś c ió ł z a a k c e p to w a ł ó w c z e sn ą fo rm ę z a w i e r a n i a m ał ż e ń s tw a w r o d z i n i e , uznaw aną p r z e z w ła d z e ś w i e c k i e , i n i e u s t a l a ł d l a c h r z e ś c i j a n o k r e ś lo n y c h praw i ry tó w w tym z a k r e s i e . Żądano j e d y n i e , by t r a d y c y j n e , r o d z i n n e c e re m o n ie ś l u b n e b y ły p o z b a w io n e e l e mentów n ie z g o d n y c h z duchem c h r z e ś c i j a ń s t w a , a w ię c w ró żb i o f i a r
s k ł a d a n y c h bogom, a p r z e d e w s z y s tk im dom agano s i ę z a św .P aw łem , by m a łż e ń s tw o z a w i e r a ć "w P anu^ t z n . z o s o b ą o c h r z c z o n ą . C h r z e ś c i j a n i e m i e l i w ię c św iad o m o ść s p e c y f i k i sw ego m a łż e ń s tw a i j e g o s z c z e g ó ln y c h p o w ią z a ń z C h r y s tu s e m . P o t w i e r d z a j ą t o n i e t y l k o p ism a Ojców K o ś c io
ł a , l e c z t a k ż e z a b y t k i s z t u k i s t a r o c h r z e ś c i j a ń s k i e j / m a l o w i d ł a , p ł a s k o r z e ź b y , n a p i s y / p r z e d s t a w i a j ą c e nowożeńców p o d a ją c y c h s o b i e d ł o n i e , p o d c z a s gdy C h r y s tu s /w m i e j s c e r z y m s k i e j p r o n u b y / trz y m a nad P o r . H . P r e i s k e r , C h r i s t e n t u m und Ehe i n d e n e r s t e n d r e i J a h r - h u n d e r t e n , B e r l i n 1 9 2 7 ; A .O e p k e , G .D e l l i n g , Ehe - E h e s c h l i e s s u n g , RAC IV 6 5 0 -7 3 1 ; R . C . G e r e s t , A is d i e C h r i s t e n noch n i c h t i n d e r K ir c h e h e i r a t e t e n . G e s c h ic h te d e r e r s t e n f ł l n f h u n d e r t J a h r e , w: D ie E h e. Z u r a k t u e l l e n t h e o l o g i s c h e n D i s k u s s i o n , F r e i b u r g 1969, 1 1 -4 0 ; F .Q u e r e - J a u l m e s , Le m a r ia g e d a n s l ' E g l i s e a n c i e n n e , P a r i s 1 9 6 9 , 1 8 - 4 8 . ^*or. A t h e n a g o r a s , L e g a t i o p ro c h r i s t i a n i s 3 3 , PG 6 ,9 6 5 ; T e r t u l l i a - l u s , A p o lo g e tic u m 4 2 , CCL 1 ,5 6 - 1 5 8 , POK 2 0 ,1 7 1 - 1 7 4 ; J o a n n e s C h ry - s o s to m u s , Ad populum A n tio c h e n u m , hom. 1 6 , 2 , PG 4 9 ,1 6 4 .
297
i c h głow am i w i e n i e c .
T r o s k a , by m a łż e ń s tw o z a w ie r a n o "w P a n u " , sp o czy w a p o c z ą t k o
wo t y l k o na o j c u r o d z i n y . On j e s t o d p o w ie d z ia ln y z a c h r z e ś c i j a ń s k i e ż y c i e w s z y s t k i c h domowników, a z a te m z a w ła ś c iw y w ybór w s p ó łm a łż o n k a - c h r z e ś c i j a n i n a d l a c ó r k i b ąd ź s y n a . Z t e j r a c j i i n t e r w e n c j a k l e r u j e s t z b ę d n a . O d p o w ie d z ia ln o ś ć j a k o ś ć c h r z e ś c i j a ń s k i e g o ż y c i a r o d z in n e g o s k ł a d a ł b is k u p na b a r k i o j c a r o d z i n y , a w ię c n a l e g a ł t e ż na t o , by on j a k o k a p ł a n o g n is k a r o d z in n e g o w y b ra ł d l a s w o ic h d z i e c i w s p ó ł m a ł ż o n k a - c h r z e ś c i j a n i n a . Z czasem j e d n a k t ę o d p o w i e d z i a l n o ś ć p o d e jm u je b is k u p sam o s o b i ś c i e . J u ż pod k o n i e c I w. b is k u p Ig n a c y A n t i o c h e ń s k i p i s a ł : "B y ło b y d o b r z e , gdyby c i , k t ó r z y z a b i e r a j ą s i ę do s t a n u m a łż e ń s k ie g o , p r z e d z a w a rc ie m z w ią z k u z a s i ę g a l i r a d y b i s k u p a , bo m a łż e ń s tw o ma s i ę o p i e r a ć n a w o li B o ż e j, a n i e n a n a m i ę t n o ś c i " ? . Celem te g o z a l e c e n i a n i e b y ło je d n a k u s t a l e n i e d l a c h r z e ś c i j a n j a -t * k i e j ś o d r ę b n e j p r o c e d u r y z a w a r c i a m a łż e ń s tw a . B isk u p o w i A n t i o c h i i c h o d z i ł o r a c z e j o d u s z p a s t e r s k ą o p ie k ę n ad m a łż e ń stw e m i o c h r z e ś c i j a ń s k ą duchow ość ż y c i a m a ł ż e ń s k i e g o . I n t e r w e n c j i b i s k u p a n i e n a l e ż y w ię c t r a k t o w a ć j a k o a k t u j u r y s d y k c j i . Tego je d n a k ż y c z e n i a św . I g n a c e g o n i e r e a l i z o w a l i z r e s z t ą w sz y sc y c h r z e ś c i j a n i e . S ta n o w i t o sym ptom , że b i s k u p i W schodu w I I w. z a c z ę l i p o s z e r z a ć z a k r e s s w o je j
o d p o w i e d z i a l n o ś c i p a s t o r a l n e j n a m a łż e ń s tw o c h r z e ś c i j a n i że uwa ż a l i s i ę p o n ie k ą d z a " k y r i o i " m ło d y ch c h r z e ś c i j a n e k , p ra w d o p o d o b n ie z r a c j i sw ego " o j c o s t w a d u c h o w e g o ", p ły n ą c e g o z s z a f a r s t w a c h r z t u .
Na
Z a c h o d z ie k o n i e c z n o ś ć zg o d y b i s k u p a do z a w a r c i a m a łż e ń s tw a p o s t u l o w a ł T e r t u l i a n / + o k . 2 2 0 / . N a r z e c z e n i w in n i p r o s i ć b i s k u p a / k a p ł a n a , d i a k o n a / o z g o d ę na m a łż e ń s tw o , a on i c h " w ią ż e w K o ś c i e - 9 l e - D z ie w ic y p o ś l u b i o n e j je d y n e m u C h r y s tu s o w i" . Na o g ó ł p r a k t y k ę w y ra ż o n ą w tym t e k ś c i e z a c i e ś n i a s i ę do k r ę g u m o n ta n is tó w , p o n ie w a ż n i e ma in n y c h ś w ia d e c tw , że w p ie r w s z y c h t r z e c h w ie k a c h s to s o w a n o 6 7 P o r . H . L e c l e r c ą , i d a r i a g e , DACL X 1 9 2 4 . Ad P o ly c a rp u m 5 , 2 , SCh 1 0 ,1 7 6 , POK 1 ,2 4 5 - 2 4 6 . J .M o i n g t , Le m a r ia g e d e s c h r e t i e n s . A u to n o m ie e t m i s s i o n , " R e c h e r - c h e s de S c ie n c e t e l i g i e u s c " 6 2 / 1 9 7 4 / 8 6 . De m onogam ia p o r . J.K O hne 1 1 ,2 , CCL 2 ,1 2 4 4 ; p o r . De p u d i c i t i a 4 , 4 , CCL 2 ,1 2 8 7 ; D ie k i r c h l i c h e L h e s c h l i e s s u n g i n d e r Z e i t T e r t u l l i a n s ,- 298
j ą g d z i e i n d z i e j ^ ^ . In n e g o z d a n i a j e s t J .M o in g t^ ^ u w a ż a ją c y , że wy p o w ied ź T e r t u l i a n a w s k a z u je na a u t o r y t e t K o ś c i o ł a , k t ó r y w y ra ż a
zg o d ę na m a łż e ń s tw o w a k c i e c e l e b r a c j i r e l i g i j n e j . Ta z g o d a j e s t k o n i e c z n a do w a ż n o ś c i m a łż e ń s tw a . T e k s ty T e r t u l i a n a uw aża on z a
n i e p o d l e g a j ą c y d y s k u s j i , n i e z b i t y dowód obow iązkow ego m a łż e ń s tw a r e l i g i j n e g o w K o ś c i e l e a f r y k a ń s k im w I I I w. i u z n a je z a s to s o w n e p o s z e r z y ć t o ś w ia d e c tw o t a k ż e na K o ś c i ó ł w Rzymie / K o ś c i ó ł w A fry c e u z n a w a ł bowiem j e g o a u t o r y t e t d o k t r y n a l n y i d y s c y p l i n a r n y / o r a z p r z e s u n ą ć j e a ż do p o ł . I I w ie k u . M o in g t o d r z u c a p o g lą d S c h i l l e b e e c k x a , z a c i e ś n i a j ą c y t e n z w y c z a j do w s p ó ln o t m o n t a n i s t y c z n y c h . T a k ie z a c i e ś n i e n i e M o in g t uw aża z a b e z p o d s ta w n e , g d y ż T e r t u l i a n mówi w y r a ź n ie o k l e r z e o f i c j a l n e g o K o ś c i o ł a . Z r e s z t ą m o n t a n i ś c i p r z e ś l a d o w a n i p r z e z h i e r a r c h i ę , j a k o p i e r w s i t e o r e t y c y k a p ł a ń s t w a l a i k a t u , w c a le n i e b y l i s k ł o n n i do p o s z e r z a n i a p r e r o g a ty w k l e r u , ś w ia d e c tw o T e r t u l i a n a ma w ię c - z d a n ie m M o in g ta - tym w ię k s z e z n a c z e n i e . P ro b le m t u po
r u s z o n y dom aga s i ę d a l s z y c h b a d a ń .
O g ó ln a t r o s k a p a s t e r s k a b i s k u p a o z a w i e r a n i e m a łż e ń s tw a p r z y b i e r a z cz ase m c o r a z w y r a ź n i e j s z e k s z t a ł t y . Z g o r l i w o ś c i d u s z p a s t e r s k i e j w y n ik a u d z i a ł b i s k u p a lu b k a p ł a n a w domowej u r o c z y s t o ś c i z a ś l u b i n . Duchowny j e s t j a k gdyby ś w ia d k ie m z e s t r o n y K o ś c i o ł a , odmawia
m o d litw y , ś p ie w a p s a lm y , p ó ź n i e j u d z i e l a t a k ż e b ł o g o s ł a w i e ń s t w a / p r z e z n a ł o ż e n i e r ą k ? / , a z n a j ą c s z t u k ę p i s a n i a , s p o r z ą d z a t a k ż e dokum ent
z a w a r c i a m a łż e ń s tw a . Być m oże, że k a p ł a n ł ą c z y ł t a k ż e r ę c e nowożeńców i n a k ł a d a ł w e lo n . Ś w .G rz e g o rz z N a z ja n z u /+ 3 9 0 / , n i e m ogąc o s o b i ś c i e u c z e s t n i c z y ć w z a ś l u b i n a c h O l i m p i i , p i s a ł do j e j o p ie k u n a : " J e s te m o b e c n y p r a g n i e n i e m , c e l e b r u j ę z w am i; ł ą c z ę praw e d ł o n i e m ło d y ch i z d ł o n i ą B o g a "i2 * t o ś w i ę t o ra z e m i c h d ł o n i e ł ą c z ę
Św.Am broży z a ś s t w i e r d z a ł : " M a ł ż e ń s t w o n a l e ż y u ś w i ę c i ć w elonem k a - 13
p ła ń s k im i b ło g o s ła w ie ń s tw e m " .
" T h e o lo g ie und G la u b e " 2 3 / 1 9 3 1 / 6 4 5 - 6 5 4 . 10 P o r . S c h i l l e b e e c k x 2 2 0 ; K . R i t z e r , Le m a r ia g e d a n s l e s Ś g l i s e s c h r e t i e n n e s du 1 ^ ^ s i e c l e , P a r i s 1 9 7 0 , 8 5 - 9 0 . , 11 M o in g t, a r t . c y t . , 8 6 - 3 7 . 12 E p i s t o ł a 1 9 3 , PG 3 7 ,3 1 6 , p o r . POK 1 5 ,2 3 0 . 13 E p i s t o ł a 1 9 ,7 ^Ad Y i g i l i u m j , PL 1 6 ,1 0 2 6 .
299
T ru d n o j e s t u s t a l i ć d o k ła d n y o b r a z c e r e m o n ii ś l u b n e j w p i e r w s z y c h t r z e c h w ie k a c h c h r z e ś c i j a ń s t w a . Z achow ane d o k u m en ty , w sk a z u
j ą j e d y n i e n a p o w s ta w a n ie pew nych z w y c z a jó w , k t ó r e d o p r o w a d z iły s t o pniow o do u fo rm o w a n ia s i ę s t a ł e g o r y t u . Z p ism T e r t u l i a n a w iem y, że w c h r z e ś c i j a ń s k i m o b r z ę d z i e z a w a r c i a m a łż e ń s tw a zachow yw ano t a k i e
r z y m s k ie z w y c z a j e ,j a k w r ę c z e n ie z ł o t e g o p i e r ś c i o n k a / a n u l u s p r o n u -
, 1 4
b u s / , p o c a łu n e k , p o d a n ie p raw y ch d ł o n i , n a k r y w a n ie o b l u b i e n i c y
1.5 jL 6
w elonem o r a z p ise m n y a k t umowy m a ł ż e ń s k i e j / t a b u l a e n u p t i a l e s / . P o c z ą tk o w o c h r z e ś c i j a n i e t a k na Z a c h o d z ie , j a k na W s c h o d z ie , p r z e c i w s t a w i a l i s i ę n a k ł a d a n i u w ie ń c a ś lu b n e g o z k w ia tó w . P ie r w o tn e z n a c z e n i e t e g o z w y c z a ju n i e j e s t c a łk ie m j a s n e ; b y ć może c h o d z i t u 17 o r y t k o n s e k r a c j i . O p o z y c ja u s t a ł a pod k o n i e c I I I w ., a p ó ź n i e j 1 O n a d a n o tem u r y t o w i s e n s c h r z e ś c i j a ń s k i . A n a l i z u j ą c d z i e j e o b rzęd ó w m a łż e ń s tw a w p ie r w s z y c h t r z e c h w ie k a c h , n i e możemy p o m in ąć w tym m i e j s c u j e s z c z e je d n e g o w a ż n e g o , c h o ć \ k o n t r o w e r s y j n e g o , t e k s t u T e r t u l i a n a z p ism a "Ad u x o re m " : "Unde s u f f i c i a m u s ad e n a rra n d a m f e l i c i t a t e m e i u s m a t r i m o n i i , quod e c c l e s i a c o n c i l i a t e t c o n f i r m a t o b l a t i o e t o b s i g n a t b e n e d i c t i o , a n g e l i r e n u n t i a n t , P a t e r r a t o h a b e t ? Nam n ec i n t e r r i s f i l i i s i n e c o n s e n s u p a tru m r i t e e t i u r e n u b u n t" 1 9 . 14 15 n i e z a ś t y c h , k t ó r e mi t y l k o n a t o m oja w inny s i ę z a s ł a n i a ć De i d o l o l a t r i a 1 6 , CCL 2 , 11 1 7 : " C i r c a o f f i c i a v e r o p r i v a t a r u m e t communium s o l l e m n i t a t u m u t t o g a e p u r a e , u t s p o n s a l i u m , u t
n u p t i a l i u m , u t n o m in a liu m , n u llu m p u tem p e r i c u l u m o b s e r v a r i de f l a t u i d o l o l a t r i a e , quae i n t e r v e n i t . C a u sa e enim s u n t c o n s i d e - r a n d a e , q u ib u s p r a e s t a t u r o f f i c i u m . E as m undas e s s e o p i n o r p e r
s e m e t i p s a s , q u i a n eq u e v e s t i t u s v i r i l i s n e q u e a n u l u s a u t c o n i u n c -
t i o m a r i t a l i s de a l i c u i u s i d o l i h o n o r e d e s c e n d i t . . . N u p tia s q u o q u e c e l e b r a r l non m a g is Deus p r o h i b e t quam nomen im p o n i" ; A p o lo g e -
tic u m 6 , 4 , CCL 1 ,9 7 , POK 2 0 ,3 0 : " . . . k i e d y t o ż a d n a k o b i e t a n i e
z n a ł a z ł o t a o p ró c z t e g o , co n a je d n y m jed y n y m p a l c u , k t ó r y m a łż e ń sk im p i e r ś c i e n i e m b r a ł n a r z e c z o n y w z a d a t e k " .
De o r a t i o n e 2 2 ,1 0 , CCL 1 ,2 7 1 , t ł u m . W .K an ia /K w in tu s S e p ty m iu s z
F l o r e n s T e r t u l i a n , Wybór p is m , W arszaw a 1970 /P S P 5 ,1 2 9 : "O d n o ś- s ą o b i e c a n e o b lu b ie ń c o m , mogę s ta n o w c z o - i l e m a ło ś ć p o z w a la - z a p e w n ić i o ś w ia d c z y ć , że
od d n i a , w k tó ry m po r a z p ie r w s z y z a d r ż a ł y p r z e d c i a ł e m k i " . ę ż c z y z n y , c z y p r z y p o c a łu n k u , c z y p r z y p o d a n iu r ę -16 17 18 19 Ad ujcorem 2 , 3 , 1 CCL 1 ,3 8 7 .
P o r . K .B a u s , D er K ran z im A n tik e und J o a n n e s C h r y s o s to m u s , I n e p i s t o l a m I C h r i s t e n t u m ad T im o th e u W u Bonn 1 9 4 0 . 9 , 2 , PG 6 2 ,5 4 6 .
300
T e k s t p o w s ta ł w o k r e s i e p r a w o w ie r n o ś c i T e r t u l i a n a , j e s z c z e
p r z e d j e g o p r z y s t ą p ie n ie m do m o n ta n ts tó w , i zd an iem n ie k t ó r y c h d o
w o d zi i s t n i e n i a b a rd zo w c z e ś n ie u s t a l o n e j l i t u r g i i z a w a r c ia m a łż e ń -
20
s t w a . O s t a t n io z ta k ą t e z ą w y s t ą p i ł M oingt
. T e o lo g t e n po gruntow
n e j a n a l i z i e s to s o w a n y c h p r z e z T e r t u l i a n a w y r a ż e ń , w k t ó r y c h d o s t r z e
g a p o w ią z a n ie z op isan ym r ó w n ie ż p r z e z T e r t u l i a n a ry tem c h r z t u ,
s t w i e r d z a , że m a łż e ń stw o w cytowanym t e k ś c i e j e s t ro zu m ia n e ja k o
sa k ra m en t / c h o ć samo sło w o n i e z o s t a ł o j e s z c z e u ż y t e / , że mamy tu
do c z y n i e n i a z c e r e m o n ią r e l i g i j n ą o w a lo r z e ś w ię t e g o zn a k u , na
k t ó r y s k ła d a s i ę k o n s e n s m a łż e ń s k i o r a z k a p ła ń s k a m o d litw a l i t u r
g i c z n a . J e s t t o znak s k u t e c z n y : p r z y r z e c z e n i e ma moc w ią ż ą c ą wobec
Boga i g w a r a n tu je o p ie k ę B o ż ą , d a j ą c ł a s k ę u ś w ię c a j ą c ą Ducha Ś w ię
t e g o , k t ó r y u d z i e l a małżonkom d a ru w ia r y , n a d z i e i i m i ł o ś c i , c z y l i
d aru j e d n o ś c i .
o l
22
I n n i t e o l o g o w i e , ja k K .R i t z e r
, E . S c h i l l e b e e c k x
i H .Schm idt
o d r z u c a j ą t e g o r o d z a j u i n t e r p r e t a c j ę , a p o s z c z e g ó ln e z w r o ty T e r t u l
ia n a w y j a ś n i a j ą i n a c z e j .
U w a ża ją , ż e s ło w a " e c c l e s i a c o n c i l i a t " o z n a c z a j ą n i e t o , że
K o ś c i ó ł r e p r e z e n to w a n y p r z e z b is k u p a w ią ż e m ałżonków św ięty m węzłem
ja k t w i e r d z i M o in g t, l e c z f a k t , że c a ł a lo k a ln a w s p ó ln o t a c h r z e ś c i
j a n a p r o b u je m a łż e ń stw o z a w a r te j u ż w sp o s ó b c y w iln o - r o d z in n y .
W sfo r m u ło w a n iu " o b s ig n a t b e n e d i c t i o " n i e c h o d z i o b ł o g o s ł a
w ie ń s tw o ś lu b n e , l e c z o w s p ó ln ą m o d litw ę o b o jg a m ałżon k ów . T rzeba
m ie ć na uwadze f a k t , że w d z i e ł k u "Ad uxorem" T e r t u l i a n z a jm u je s i ę
m ałżeń stw em wdowy, a w ię c c h o d z i o d r u g ie z k o l e i m a łż e ń s tw o . Otóż
w tym o k r e s r e , i j e s z c z e d łu g o po T e r t u l i a n i e , b ło g o s ła w ie ń s t w o
ś l u b n e , j e ś l i ma m i e j s c e , j e s t u d z i e l a n e t y l k o p r z y z a w ie r a n iu
p ie r w s z e g o m a łż e ń s tw a . Owa " p i e c z ę ć b ło g o s ła w ie ń s t w a " m usi w ię c
m a łż e ń s tw a , k t ó r e w ią ż e K o ś c i ó ł , o f i a r a e u c h a r y s t y c z n a um acnia,
a b ło g o s ła w ie ń s t w o p ie c z ę t u j O t a n i o ł o w i e o g ł a s z a j ą , a O j c ie c
p o tw ie r d z a " ? / t ł u m , w ł a s n e / . N ie k t ó r e r ę k o p is y o p u s z c z a j ą s ł o
wo " b e n e d i c t i o " , w sk u tek c z e g o t e k s t b r z m i: "quod . . . obsignatum
a n g e l i r e n u n t i a n t " .
20
21
22
23
M o in g t, a r t . c y t
R i t z e r , d z . c y t .
S c h i l l e b e e c k x ,
, 8 7 - 9 0 .
1 1 0 - 1 2 0 .
d z . c y t . , 2 2 5 - 2 2 7 .
H .S c h m id t, R i t u e l e t s a c r a m e n t a l i t e
" Q u e s tio n s L i t u r g i ą u e s " 5 6 / 1 9 7 5 / 14
du m a ria g e c h r e t i e n ,
301
m ie ć in n e z n a c z e n i e . S c h m id t p r z e z " o b s i g n a t b e n e d i c t i o " ro z u m ie 24
b ło g o s ła w ie ń s tw o c h r z e ś c i j a ń s k i e j r o d z i n y . K o n te k s t w s k a z u je
j e d n a k , że c h o d z i t u po p r o s t u o w s p ó ln ą m o d litw ę o b o jg a m ałżonków . W innym m i e j s c u bowiem T e r t u l i a n p i s z e , że w m a łż e ń s tw ie m ieszanym
n ie m o ż liw a j e s t " d i v i n a b e n e d i c t i o " , c z y l i c h w a le n ie Boga we w s p ó l - 25
n e j m o d litw ie " p r z e z śp ie w psalm ów i hymnów" . M o d litw a w r o d z i n i e n i e j a k o u g r u n to w u je i u m a c n ia c h r z e ś c i j a ń s k o ś ć m a łż e ń s tw a .
Ten sam e f e k t p r z y n o s i u c z e s t n i c t w o m ałżonków w l i t u r g i c z n y m k u l c i e w s p ó ln o ty , a z w ła s z c z a w c e l e b r a c j i e u c h a r y s t y c z n e j . W y raże n i e " c o n f i r m a t o b l a t i o " n i e o z n a c z a w ię c mszy ś l u b n e j , k t ó r a w p ro w ad zo n a z o s t a n i e z n a c z n i e p ó ź n i e j , l e c z r e g u l a r n e , w s p ó ln e u c z e s t n ic tw o m ałżonków w c e l e b r a c j i e u c h a r y s t y c z n e j d a n e j gm iny c h r z e ś c i j a ń s k i e j . w W spom nienie a n io łó w - " a n g e l l r e n u n t i a n t " - n i e d o ty c z y c e r e m o n ii ś l u b n e j j a k o t a k i e j , l e c z p rz y p o m in a p ra w d ę , że a n i o ł o w i e s ą św iad k a m i i s t r ó ż a m i s z c z ę ś c i a m ałżonków ; i n a c z e j bowiem ma s i ę w e d łu g T e r t u l i a n a s p ra w a z m ałżeń stw em p o g an lu b c h r z e ś c i j a n i n a 26 z p o g a n in e m , bo t a k i z w ią z e k o t a c z a j ą "demony lu b z ł e d u c h y " . Z a n a l i z y p o s z c z e g ó ln y c h w y ra ż e ń w y n ik a w ię c , że t e k s t T e r t u l i a n a n i e mówi o c h r z e ś c i j a ń s k i e j l i t u r g i i m a ł ż e ń s k i e j z ł o ż o n e j z b ł o g o s ł a w i e ń s t w a ś lu b n e g o u d z i e l a n e g o p r z e z k a p ł a n a i mszy ś l u b n e j , l e c z g łó w n ie c h o d z i w nim o " c h r z e ś c i j a ń s k i s p o s ó b p r z e ż y w a n ia m a łż e ń s tw a " p r z e z w y zn aw an ie t e j sa m e j w i a r y , w sp ó ln y u d z i a ł w E u ch a r y s t i i l o k a l n e j w s p ó ln o ty , w s p ó ln ą m o d litw ę w domu ro d z in n y m i p r a k - 2 7 ty k ę c h r z e ś c i j a ń s k i e j C a r i t a s . S c h m id t s w o je a n a l i z y t e k s t u T e r t u l i a n a r e a s u m u je w t e n s p o s ó b : n i e c h o d z i t u o m a łż e ń s tw o z a w ie r a n e w k o ś c i e l e z c e re m o n ia m i i b ło g o s ła w ie ń s tw e m k a p ł a ń s k i l e c z o zwy
c z a j n ą rz y m sk ą fo rm ę z a w i e r a n i a m a łż e ń s tw a u s y tu o w a n ą w ś r o d o w is k u c h r z e ś c i j a ń s k i m , o m a łż e ń s tw o p o tw ie r d z a n e n i e p r z e z o f i a r y s k ł a d a n e bóstw om L a r o m , l e c z p r z e z e u c h a r y s t y c z n ą c e l e b r a c j ę w domu lu b 24 Tam że. 25 P o r . Ad uxorem 2 , CCL 1 ,3 9 4 . 26 P o r . Ad uxorem 2 , 4 ; 2 , 8 , 27 R i t z e r , d z . c y t . , 1 1 9 -1 2 0 . CCL 1 ,3 394
302
-w k o ś c i e l e . Z k o l e i S c h i l l e b e e c k x , p a r a f r a z u j ą c t e k s t T e r t u l i a n a , o d n a j d u j e w nim t a k i s e n s : "M ałż eń stw o o c h r z c z o n y c h na mocy samego c h r z t u j e s t m ałżeń stw em k o ś c ie ln y m / e c c l e s i a c o n c i l i a t / ; je g o c h a r a k t e r c h r z e ś c i j a ń s k i i e k l e z j a l n y z o s t a j e p o g łę b io n y p r z e z f a k t ,
że o b o je now ożeńcy u c z e s t n i c z ą w l i t u r g i c z n e j c e l e b r a c j i c h r z e ś c i j a ń s k i e j w s p ó ln o ty i m o d lą s i ę razem w domu. A n io ło w ie Boży s ą
św iad k a m i i s t r ó ż a m i te g o c h r z e ś c i j a ń s k i e g o ż y c i a m a łż e ń s k ie g o ,
k tó re m u O jc ie c N i e b i e s k i u d z i e l a sw ej a p r o b a t y i b ło g o s ła w ie ń s tw a " S c h i l l e b e e c k x uważa t e k s t T e r t u l i a n a z a b a r d z o ważny z dogm atyczne go p u n k tu w i d z e n i a , g d y ż s ta n o w i on p o ś r e d n i e s ta d iu m pom iędzy po
j ę c i a m i b i b l i j n y m i , j e s z c z e n i e d o ś ć w y r a ź n ie z r ó ż n ic o w a n y m i, a póź-' 30 n ie js z y m p o tw ie r d z e n ie m s a k r a m e n t a l n o ś c i m a łż e ń s tw a c h r z e ś c i j a n . D o ty c h c z a so w e a n a l i z y p ro w a d z ą do w n io s k u , że w p ie r w s z y c h t r z e c h wj c h r z e ś c i j a n i e n i e z n a j ą i n n e j l i t u r g i i m a łż e ń s tw a j a k r y t y s p e ł n i a n e w domu ro d z in n y m , n i e i s t n i e j e j e s z c z e o b o w ią z u j ą c y s p e c j a l n y c h r z e ś c i j a ń s k i o b r z ę d m a łż e ń s tw a . D ość w c z e ś n ie , b y ć może j u ż od I I w. - t a k n a W s c h o d z ie , j a k na Z a c h o d z ie , b is k u p lu b k a p ł a n u d a je s i ę do domu r o d z i n n e g o , by u c z e s t n i c z y ć w cerem o n i a c h i " u d z i e l i ć m ałżonkom sw ego b ł o g o s ł a w i e ń s t w a , b y ć może z n a
ło ż e n ie m r ą k " 31 J e s t b a r d z o p ra w d o p o d o b n e , że j u ż w ted y z a w a r c iu
m a łż e ń s tw a t o w a r z y s z y ł a s p o r a d y c z n i e e u c h a r y s t i a domowa. W t e n sp o s ó b , p r z e z ś c i ś l e j s z e z w ią z a n ie m a łż e ń s tw a z o f i c j a l n y m r e p r e z e n ta n te m K o ś c i o ł a , p o w s t a j ą r ó ż n e e le m e n ty l i t u r g i i m a łż e ń s tw a . Nie u p o w a ż n ia t o je d n a k do w n io s k u , że z a w a r c ie m a łż e ń s tw a s t a ł o s i ę fo rm aln y m ak tem k o ś c ie ln y m . R e a s u m u ją c , w p ie r w s z y c h w ie k a c h c h r z e ś c i j a ń s t w a z a w i e r a n i e m a łż e ń s tw a "w obec K o ś c i o ł a " / i n f a c i e E c c l e s i a e / b y ło w z a s a d z i e n ie z n a n e z w y ją tk ie m n i e k t ó r y c h ś r o d o w is k n i e k a t o l i c k i c h / m o n t a n i ś c i / , n i e l i c z ą c o c z y w iś c ie w y iz o lo w a n e g o ż y c z e n ia * ś w .I g n a c e g o A n t i o c h e ń s k i e g o , k t ó r e p o z o s t a ł o b ez w ię k s z e g o wpływu o r a z i n t e r w e n c j i k l e r u w pew nych p r z y p a d k a c h s z c z e g ó ło w y c h /m a łż e ń stw o s i e r o t i n ie w o ln ik ó w /. W t r z e c h p ie r w s z y c h w ie k a c h n i e i s t n i e j e z a te m i n s t y t u c j a , k t ó r ą m ożna by o k r e ś l i ć j a k o " m i n i s t e r i a l n ą l i t u r g i ę 32 m a łż e ń s tw a k o ś c i e l n e g o " . 28 29 30 31 32 S c h m id t, a r t . c y t . , 1 4 . S c h i l l e b e e c k x , d z . c y t . , T am że. R i t z e r , d z . c y t . , 1 0 6 . S c h m id t, a r t . c y t . , 1 2 . 227
303
I I . Rozwój obrzędów l i t u r g i c z n y c h od IV do X II w ieku
E w o lu c ję , j a k a d o k o n u je s i ę w r y c i e z a w i e r a n i a m a łż e ń stw a po
cząw szy od IV w ., można o k r e ś l i ć ja k o p r z e j ś c i e od m a łż e ń stw a " c y
w iln e g o " c h r z e ś c i j a n w domu ro d z in n y m do c h r z e ś c i j a ń s k i e g o m a łż e ń
s tw a w k o ś c i e l e 3 3 .
Celem z a a k c e n to w a n ia e k l e z j a l n e g o c h a r a k t e r u m a łż e ń stw a i p o d
k r e ś l e n i a j e ^ o ja w n o ś c i, z a w a r c ie m a łż e ń stw a o t a c z a s i ę ce rem o n ia m i
l i t u r g i c z n y m i , w z w ią z k u z czym c o r a z w ię k s z e z n a c z e n ie z y s k u je
k a p ł a n . Aż do XI w. o b rz ę d y z a ś l u b i n spraw ow ane s ą w dwóch e t a p a c h .
I s t o t n y a k t , c z y l i samo w y ra ż e n ie k o n s e n s u , ma m ie js c e w domu r o d z i n
nym n a r z e c z o n e j
w ed łu g m ie jsc o w y c h
zw y czajó w . W ty c h c e re m o n ia c h
u c z e s t n i c z y ta k ż e k a p ł a n . N a s tę p n ie now ożeńcy w raz z r o d z i n ą u d a ją
s i ę do ś w i ą t y n i , g d z ie p o d c z a s e u c h a r y s t i i s k ł a d a j ą d a ry c h le b a
i w in a , o tr z y m u ją s p e c j a l n e b ło g o s ła w ie ń s tw o ś l u b n e , p r z e k a z u j ą s o
b i e p o c a łu n e k p o k o ju i p r z y jm u ją Komunię św.
N a js ta r s z y m obrzędem l i t u r g i c z n y m j e s t n a ł o ż e n i e w elo n u ś l u b
nego i b ło g o s ła w ie ń s tw o k a p ł a n a . Tu i ów dzie p o ja w ia s i ę on j u ż w p o ł
IV w ie k u . P ie rw s z e św ia d e c tw o te g o r y t u z n a jd u je m y w d z i e l e n i e z n a
nego nam b l i ż e j A m b r o z ja s tr a , ż y ją c e g o z a p o n t y f i k a t u Damazego / 3 6 6
-3 8 4 /, g d z ie z n a j d u j e s i ę w zm ianka, że b ło g o s ła w ie ń s tw o t o p o c h o d z i
3 4
od Boga i u d z i e l a s i ę go t y l k o p rz y p ierw szy m z a w a rc iu m a łż e ń s tw a
.
Pod k o n ie c IV w. ró w n ie ż p a p ie ż S y r y c ju s z / 3 8 4 - 3 9 9 / , w l i ś c i e do
W i g i l i u s z a b is k u p a T a rra g o n y , w spom ina o u ś w ię c e n iu m a łż e ń s tw a p r z e z
Ił 5
b ło g o s ła w ie ń s tw o i o n a ł o ż e n i u w elo n u k a p ła ń s k ie g o
. W innym m ie js c u
33
S c h m id t, a r t . c y t . , 18.
A m b r o s ia s te r , C om m entarius i n e p i s t o l a m I ad C o r i n t h i o s 7 , PL 17,
238: "Quamquam a Deo p rim a e n u p t i a e s i n t , se c u n d a e v e ro p e r r n is -
s a e s u n t . D enique p rim ae n u p t i a e su b b e n e d i c t i o n e Del c e l e b r a n t u r
s u b l i m i t e r : s e c u n d a e autem e tia m i n p r a e s e n t i c a r e n t g l o r i a ,
c o n c e s s a e s u n t au tem p r o p t e r i n c o n t i n e n t i a m " .
S i r i c i u s , E p i s t u l a 7 , 3 , PL 13, 1171: "Nam cum ipsum c o n ju g iu m
v e la m in e s a c e r d o t a l i e t b e n e d i c t i o n e s a n c t i f i c a r e o p o r t e a t ,
quomodo p o t e s t c o n ju g iu m d i c i , u b i non e s t f i d e i C o n c o rd ia ? "
34
304 z a z n a c z a , że n a r u s z e n i e t e g o b ł o g o s ł a w i e ń s t w a p r z e z j a k i e k o l w i e k * w y k r o c z e n ie u c h o d z i w o c z a c h w ie r n y c h z a pew nego r o d z a j u ś w i ę t o - 3 6 k r a d z tw o ^ . R ów nież św .A m broży p i s z e o b ł o g o s ł a w i e ń s t w i e k a p ł a n a 37 i n a ł o ż e n i u n a o b o je now ożeńców w e lo n u . D osc d ł u g o u w a ż a n o , że t e n o b r z ę d j e s t s p u ś c i z n ą r z y m s k ie g o z w y c z a ju n a k ł a d a n i a p o d c z a s z a ś l u b i n w e lo n u ś lu b n e g o / v e l a m e n r u
b ru m , flam m eu m / n a g ło w ę o b l u b i e n i c y . M ie lib y ś m y w ię c t u do c z y n i e n i a z c h r y s t i a n i z a c j ą j e d n e g o z e le m e n tó w ś l u b u r z y m s k ie g o i p r z e - 38 n i e s i e n i e m go do ś w i ą t y n i p o d c z a s m sz y . N ied aw n o J . P . de J o n g 39 i S c h i l l e b e e c k x w y s t ą p i l i z i n n ą i n t e r p r e t a c j ą t w i e r d z ą c , że w tym r y c i e n i e c h o d z i o p o d j ę c i e w p e r s p e k t y w i e c h r z e ś c i j a ń s k i e j r z y m s k ie g o z w y c z a ju o k r y w a n ia w elonem m ło d e j p a n n y , a l e o o k r y c i e w sp ó ln y m w elo n em o b o jg a m a łżo n k ó w , i ż e mamy t u do c z y n i e n i a z j e d
n e j s t r o n y z p r z e n i e s i e n i e m d o l i t u r g i i m a łż e ń s tw a o b r z ę d u k o n s e k r a c j i d z i e w i c / v e l a t i o v i r g i n u m / , a z d r u g i e j z wpływem z w y c z a jó w g e r m a ń s k ic h . P o w ią z a n ie z o b rz ę d e m k o n s e k r a c j i d z i e w i c d o p r o w a d z iło do z a r e z e r w o w a n ia t y l k o d l a żony b ł o g o s ł a w i e ń s t w a i n a ł o ż e n i a w e lo n u , k t ó r e t o o b r z ę d y p i e r w o t n i e b y ł y p r z e z n a c z o n e d l a o b o j g a m a łż o n k ó w ^ O b rz ę d b ł o g o s ł a w i e ń s t w a m ia ł m i e j s c e w k o ś c i e l e . O j c i e c p r z y
p r o w a d z a ł do o ł t a r z a z a ś l u b i o n y c h w domu now ożeńców i t u b i s k u p o - k r y w a j ą c o b o je w elonem b ł o g o s ł a w i ł z w ią z e k m a ł ż e ń s k i , o d m a w ia ją c im
p ro w iz o w a n ą m o d l i t w ę . W elon o k ry w a ł g ło w ę k o b i e t y i ra m io n a m ę ż c z y z
-36 E p i s t o ł a 1 ,4 /A d H im e riu m / PL 1 3 , 1 1 3 6 -1 1 3 7 : " I l i a b e n e d i c t i o ,
quam n u p t u r a e s a c e r d o s i m p o n i t , a p u d f i d e l e s c u iu s d a m s a c r i l e g i i i n s t a r e s t , s i u l l a t r a n s g r e s s i o n e v i o l e t u r " .
H ex am ero n V 7 , 1 8 , CSEL 3 2 , 1 , 1 5 3 , t ł u m . W .S z o ł d r s k i /św .A m b ro ż y , H e x a m e ro n , tY arszaw a 1 9 6 9 / PSP 4 ,1 4 9 : "To sam o ja r z m o b ł o g o s ł a
w ie ń s tw a ł ą c z y s z y j e o b o jg a i t a k , c h o ć b y j e d n a s t r o n a o d d a l i ł a s i ę n a d ł u g i c z a s i u d a ł a s i ę w d a l e k i e s t r o n y , g d y ż ja r z m o ł a s k i p r z y j ę l i , n i e na s z y j e sw ego c i a ł a , a l e d u c h a " ; p o r . E p i s t o ł a 1 9 , 7 , PL 1 6 , 1 0 2 6 . J . P . de J o n g , B r a u t s e g e n und J u n g f r a u e n w e i h e n . E in e R e k o n s tr u k tio n d e s a l t r O m i s c h e n T r a u u n g s r i t u s a i s B a s i s fMr t h e o l o g i s c h e B e s in - n u n g , " Z e i t s c h r i f t f ł i r k a t h o l i s c h e T h e o l o g i e " 8 4 / 1 9 6 2 / 3 0 0 - 3 2 2 . S c h i l l e b e e c k x , d z . c y t . , 2 6 7 - 2 7 3 ; k i t z e r , d z . c y t . , 2 2 5 . 40 P o r . M o in g t, a r t . c y t . , 8 5 - 8 6 ; S c h m id t, a r t . c y t . , 2 2 .
305
n y , a lb o b ył trzym any p rzez u s łu g u ją c y c h nad głowami nowożeńców.
Opis te g o r y tu zaw dzięczam y św .P a u lin o w i z N o li /+ 4 31 /, k tó r y b ył uczniem św .Am brożego. W jednym z poematów o p i s u j e , ja k Memor, b i s
kup B en even tu , p rzy p ro w a d ził swego syn a J u l i a n a / p ó ź n ie js z e g o b isk u pa E k la n y / wraz z có rk ą E m ila , b isk u p a K a p u i, do o ł t a r z a , g d z ie
b isk u p Em il z b l i ż y ł ic h gło w y, n a ło ż y ł w elon i odmówił m o d litw ę .
Św. P a u lin k r e ś l i id e a ł r e li g i jn o - m o r a ln y m ałżeństw a i ta k zwraca s i ę do nowożeńców:
"Zgodne dusze wasze n ie c h s i ę p o łą c z ą c z y s t ą m i ł o ś c i ą . C h ło p ie c c z y s t y n a le ż ą c y do C h r y s tu s a i d zie w czy n a -
d z ie w ic a n a le ż ą c a do B oga. C h r y s t u s ie B o ż e ,wiedź do
Swego S e r c a parę gołąbków , w łóż im na p o słu szn e s z y je le k k ie ja r z m o . S łu ż b a T obie j e s t ła tw a , gdy s i ę j ą
c h ę t n ie i z m ił o ś c ią p r z y jm u je . D la opornych św ię te brzem ię c z y s t o ś c i j e s t c i ę ż k i e . / . . . / N ie ch k r z y ż
b ę d z ie d la was czcigodnym jarzmem / . . . / s p i e s z c i e
do C h r y s tu s a - w aszego B r a t a . B ą d źcie jednym c ia łe m w ieczn ego C i a ł a . N ie c h was p o łą c z y t a m ił o ś ć , k tó r a K o ś c ió ł łą c z y z Chrystusem i k tó r ą C h r y s tu s o ta c z a
swój K o ś c ió ł / . . . / C h r y s t e , w y słu ch a j kapłanów ,
w y słu ch a j w s z y s tk ic h b ł a g a ją c y c h , p r z y c h y l s i ę do pobożnych ż y c z e ń i ś w ię ty c h p r ó ś b , n a p e łn ij nowo
żeńców so b ą , n ie c h ic h dom b ę d z ie Twoim m ie szk a niem "^^.
ś w .P a u lin n ie wspomina o mszy ś l u b n e j . P ierw sze o n i e j św iadectw o znajdujem y w anonimowym d z i e l e " P r a e d e s t in a t u s " z okresu p o n t y fik a tu S y k s tu s a I I I /4 3 2 -4 4 0 /. V/ odpow iedzi p elagian om na ic h błędn ą
naukę o m ałżeń stw ie je g o a u to r p i s a ł :
"P o p ra w ia cie zasady K o ś c i o ł a . P o t ę p ia c ie t o , co b y ło rozpow szechnione ' ś w ię c ie : kapłanów u d z ie la ją c y c h b ło g o sła w ie ń stw a uw ierającym zw iązek m a łż e ń s k i,
p o ś w ię c a ją c y c h i łą c z ą c y c h l u d z i w c z a s i e sprawowa n ia ta je m n ic B o ży ch "4 2 .
Form ularze mszy ś lu b n e j wraz z błogosław ieństw em odnajdujem y
d o p ie ro w n a js t a r s z y c h sak ram en tarzach z V II i V I I I w .: w sakram en- ta r z u z Werony zw. le o n ia ń s k im , w g e la z ja ń s k im i g r e g o r ia ń sk im H
a-41 Carmen XXV, 1 -8 , 192-198, 2 2 9 -2 3 2 , CSEL 30, 238, 2 4 4 -2 4 5 . Tekst p o ls k i będący p a r a fr a z ą c y t u ję z a : C z .D r ą ż e k , M ałżeństw o we
w sp ó ln o cie K o ś c i o ł a , w: M i ł o ś ć , m ałżeń stw o, r o d z in a , Kraków 1978, 9 6 -9 7 .
42 P r a e d e s t i ...'u s I I I 31, PL 53, 670A.
3 0 6
-d r i a n a I I . Wia-domo j e -d n a k , że k s i ę g i t e p r z e k a z u j ą w c z e ś n i e j s z e
t r a d y c j e l i t u r g i i r z y m s k i e j z V i VI w ie k u . V e l a t i o n u p t i a l i s o b o jg a m ałżo n k ó w l u b żony d o k o n y w a ło s i ę w ra m a c h c e l e b r a c j i e u c h a r y s t y c z
n e j p r z e d K om unią św . / p o " O jc z e n a s z " / , S a k r a m e n t a r z e p o d a j ą t e ż m o d litw y k a p ł a n a z e mszy ś l u b n e j / o r a c j e , p r e f a c j e , Hanc i g i t u r / . A ni t e k s t y , a n i r y t y n i e b y ł y o b o w ią z k o w e , l e c z j e d y n i e u s i l n i e
z a l e c a n e . W o ln o ś ć , s p o n t a n i c z n o ś ć i t w ó r c z o ś ć s t a n o w i ł y r e g u ł ę ż y
c i a l i t u r g i c z n e g o k a ż d e j w s p ó l n o t y , p r z y w i ą z a n e j mocno do ro d z im y c h z w y c z a jó w . B ło g o s ł a w ie ń s tw o ś l u b n e t e ż n i e b y ł o o b o w ią zk o w e i odma w ia n o g o ty m , k t ó r z y p r o w a d z i l i n a g a n n e ż y c i e lu b z a w i e r a l i p o w tó r
-A Q
n e m a łż e ń s tw o . O bow iązkow e b y ło j e d y n i e p r z y z a w i e r a n i u m a łż e ń stw a 44
p r z e z d u ch o w n y ch . T ra k to w a n o j e j a k o z a s z c z y t , p r z y w i l e j , obow iązek m o r a ln y , a l e n ig d y j a k o o b o w ią z e k p ra w n y . J e s z c z e w IX w. p a p i e ż Mi- k o ł a j I / 8 5 6 - 8 6 7 / , w l i ś c i e s k ie ro w a n y m w 8 6 6 r . do B u łg a ró w /w k tó
rym o p i s u j e t a k ż e c e r e m o n ię z a ś l u b i n w K o ś c i e l e rz y m s k im w sp o m in a j ą c b ł o g o s ł a w i e ń s t w o k a p ł a n a i n a ł o ż e n i e w e l o n u / , u z n a j e w a ż n o ś ć z w ią z k u m a ł ż e ń s k i e g o z a w a r t e g o p r z e z p r o s t e w y r a ż e n i e z g o d y m a łż e ń s k i e j , n a w e t j e ż e l i b r a k j a k i c h k o l w i e k c e r e m o n i i r e l i g i j n y c h i k o ś c i e l n y c h . T r z e b a t e ż t u w sp o m n ie ć o p r a k ty k o w a n e j c o n a j m n i e j od VI w. w H i s z p a n i i i G a l i i l i t u r g i c z n e j c e r e m o n i i b ł o g o s ł a w i e ń s t w a m a łż o n ków w k o m n a c ie ś l u b n e j o r a z b ł o g o s ł a w i e ń s t w a k o m n a ty m a ł ż e ń s k i e j 4 6 i ł o ż a ^ . W G a l i i u d z i e l a n o m ałżonkom b ł o g o s ł a w i e ń s t w a w m om encie w e j ś c i a d o p o k o ju m a ł ż e ń s k i e g o / b e n e d i c t i o i n t h a l a m o / , bo w ty c h r e g i o n a c h t o w y d a r z e n i e t r a k t o w a n o j a k o s z c z y to w y moment z a ś l u b i n . N a j s t a r s z y m i ś w ia d k a m i t e g o z w y c z a ju s ą S t e f a n A f e r i A v i t u s z Vienne / o k . 4 9 4 - 5 1 8 / , k t ó r z y p r z y r ó w n u j ą b ł o g o s ł a w i e ń s t w o żo n y w p o k o ju m a łż e ń s k im do b ł o g o s ł a w i e ń s t w a , k t ó r e w o b r z ę d z i e k o n s e k r a c j i d z i e - 47 w ic a o t r z y m u je u s t o p n i o ł t a r z a . W H i s z p a n i i c e r e m o n ia t a p o l e g a -43 P o r . I n n o c e n t i u s I , E p i s t o ł a 2 , 6 /A d V i c t r i c i u m / , PL 2 0 , 4 7 5 . 44 P ie r w s z e ś w ia d e c tw o p o r . S i r i c i u s , E p i s t o ł a 1 ,9 /A d d im e r iu m / PL 1 3 , 1 1 4 2 . 45 N i c o l a u s I p a p a , E p i s t o ł a 9 7 ,2 / R c s p c n s a ad c o n s u l t a B u lg a ro ru m /, PL 1 1 9 , 9 7 9 . 46 R i t z e r , d z . c y t . , 2 7 3 - 2 7 6 , 2 9 8 - 3 0 0 . 47 S te p h a n u s A f e r , V i t a S .A m a t o r i s i A v i t a s , E p i s t o ł a 5 5 ; S c h i l l e - b e e c k x , d z . c y t . , 2 3 4 .
307
ł a p rz e d e w s z y s tk im aa b ł o g o s ł a w i e n i u kom naty ś l u b n e j i ł o ż a / b e n e -
io t h a l a m i / .
O w uetapow ość c e r e m o n ii z a ś l u b i n /w domu i w ś w i ą t y n i / p r z e
k s z t a ł c i ł a s i ę z czasem w j e d e n c i ą g ł y o b r z ę d . Gdy w sk u te k r o z l u ź
n i e n i a o b y czajó w i n a d u ż y ć w z a k r e s i e d o b ro w o ln o ś c i k o n s e n s u / p o
ry w a n ie k o b i e t / w y ł o n i ł a s i ę p o t r z e b a w ię k s z e j k o n t r o l i nad m a ł
żeństw em ze s t r o n y w ład z y k o ś c i e l n e j , d o s z ł o s to p n io w o do p o ł ą
c z e n i a w je d n ą c a ł o ś ć t y c h dwóch d o tą d o d d z ie ln y c h momentów o b r z ę -
48
du z a ś l u b i n . N a s t ą p i ł o t o o k o ło IX w iek u
. P ro c e s t e n dokonyw ał
s i ę e ta p a m i. P oczątkow o samo z a w a r c ie m a łż e ń s tw a p r z e n i e s i o n o z d o
mu r o d z in n e g o p rz e d bram ę k o ś c i o ł a . I s t o t n y o b rz ę d m ia ł m ie js c e
p r z e d głównym w e jś c ie m do ś w i ą t y n i a l b o p rz y tz w . b ra m ie ś l u b n e j ,
o z d o b io n e j f i g u r ą Boga O jca b ło g o s ła w ią c e g o Adama i Ewę lu b motywem
e w a n g e lic z n y c h p a n ie n , o c z e k u ją c y c h na p r z y j ś c i e O b lu b ie ń c a . N a s tę p
n ie c e re m o n ie t e p r z e s u n i ę t o do p r z e d s i o n k a k o ś c i o ł a , a w k o ń cu
*
p rz e d sam o ł t a r z . K a p ła n u c z e s t n i c z y w c e re m o n ia c h z a w a r c ia m a łż e ń
s tw a , a n a s t ę p n i e d o p e ł n i a j e c e l e b r a c j ą e u c h a r y s t y c z n ą , p o d c z a s
k t ó r e j u d z i e l a b ło g o s ła w ie ń s tw a . T rz e b a je d n a k z a z n a c z y ć , że sam
o b rz ę d z a w a r c ia m a łż e ń stw a p rz e d bram ą k o ś c i o ł a n i e b y ł j e s z c z e r y
tem ś c i ś l e k o ś c ie ln y m . M ałżeń stw o z a w ie ra n o "wobec K o ś c i o ł a " / i n
f a c i e E c c l e s i a e / , a l e sam r y t m ia ł n a d a l c h a r a k t e r o b rz ę d u r o d z i n
n e g o , mimo że n ie odbyw ał s i ę w domu. W ię k sz o ść c e r e m o n ii b y ł a s p e ł
n ia n a p r z e z czło n k ó w r o d z i n y w ed łu g lo k a ln y c h zw y czajó w . S praw dzano
dokum ent o z a w a r te j u p r z e d n io umowie m a ją tk o w e j. O jc ie c lu b o p ie k u n
oddaw ał d z ie w c z y n ę n a rz e c z o n e m u , o b o je w y p o w ia d a li fo rm u łę ś lu b o w a
n i a , n a k ła d a n o o b r ą c z k i ś l u b n e . W szy stk o d z i a ł o s i ę "pod okiem K oś
c i o ł a " , t z n . w o b e c n o ś c i k a p ł a n a . K a p ła n ja k o św iad ek z e s t r o n y
K o ś c io ła m ia ł j e d y n i e o b o w iązek z a r e j e s t r o w a ć z a w a r te m a łż e ń s tw o .
D o p ie ro z p o c z ą tk ie m XI w. k a p ła n p r z e jm u je p r z e w o d n ic z e n ie nad c a -
49
ł o ś c i ą o b rzę d ó w , a w końcu nad samvm ry te m k o n s e n s u m a łż e ń s k ie g o
48
S .C z e r w ik , G eneza i t e o l o g i a o d n o w io n e j l i t u r g i i s a k ra m e n tu
m a łż e ń s tw a , w: Odnowiona l i t u r g i a m a łż e ń s tw a . P o k u ta c h r z e ś c i
j a ń s k a / r e d . W .W o jd e c k i/, W arszaw a 1980, 2 0 ; z o b . P . J o u n e l ,
La l i t u r g i e ro m a in du m a r ia g e . Ć ta p e s de so n e l a b o r a t i o n , "La
M a is o n -D ie u " 5 0 /1 9 5 7 / 3 0 -5 7 ; J .H u a r d , La l i t u r g i e n u p t i a l e d a n s
l 'Ć g l i s e ro m a in e . Les g r a n d e s e t a p e s de s a f o r m a t i o n , "Les
Q u e s tio n s L i t u r g i ą u e s e t P a r o i s s i a l e s " 3 8 /1 9 5 7 / 1 9 7 -2 0 5 .
49
S c h m id t, a r t . c y t . , 1 9 -2 0 .
308 -Do XI w. n i e ma z a te m ś c i s ł e g o o b o w ią z k u z a w i e r a n i a m a łż e ń s tw a 30 w e d łu g ś c i ś l e o k r e ś l o n e j l i t u r g i i k o ś c i e l n e j i w c z e ś n i e j s z y c h s t a r a ń o l i t u r g i c z n e u k s z t a ł t o w a n i e o b r z ę d u ś lu b n e g o n i e n a l e ż y u jm o wać j a k o form y j u r y s d y k c j i w s e n s i e ś c i s ł y m . N ie m n ie j j e d n a k t r z e b a p r z y z n a ć , że j u ż od V II w. K o ś c i ó ł b i e r z e s to p n io w o w swą o p ie k ę p raw o d aw stw o m a ł ż e ń s k i e na s k u t e k p r o g r e s y w n e g o w y c o fy w a n ia s i ę p a ń s tw a z t e g o z a k r e s u . Ta i n t e r w e n c j a K o ś c i o ł a c o r a z b a r d z i e j p o s z e r z a n a d o p ro w a d z i d o u c z y n i e n i a z m a łż e ń s tw a s p ra w y k o ś c i e l n e j . W XI w. d o k o n u je s i ę w d z i e j a c h m a łż e ń s tw a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o nowy z w r o t - p r z e c h o d z i c a ł k o w i c i e pod j u r y s d y k c j ę K o ś c i o ł a . W n i e k t ó r y c h r e g i o n a c h w ła d z a c y w i l n a s p e ł n i a ł a s w o ją j u r y s d y k c j ę a ż do X I I I w ie k P r o c e s p r z e k a z y w a n ia K o ś c io ło w i k o m p e t e n c j i w s p ra w a c h m a łż e ń s tw y ł uw arunkow any l o k a l n ą s y t u a c j ą w s f e r z e s to s u n k ó w 5 i
m ię d z y K o ś c io łe m a p ań stw em . N a le ż y z a z n a c z y ć ^ że w z i ę c i e m a łż e ń s tw a pod p ra w n ą o p ie k ę K o ś c i o ł a n i e b y ł o w p ie rw s z y m r z ę d z i e r e z u l t a t e m u ś w ia d o m ie n ia s o b i e p r z e z K o ś c i ó ł s a k r a m e n t a l n e g o w y m iaru m a łż e ń s tw a , l e c z r a c z e j k o n s e k w e n c ją s to p n io w e g o w y c o fy w a n ia s i ę p a ń s tw a z o d p o w i e d z i a l n o ś c i w t e j d z i e d z i n i e . D o p ie ro p ó ź n i e j wy k r y s t a l i z o w a n a i t e o l o g i c z n i e s p r e c y z o w a n a św ia d o m o ść s a k r a m e n t a l n o ś c i m a łż e ń s tw a u z a s a d n i t e o l o g i c z n i e s t a n f a k t y c z n y . K s . J e r z y G rz e ś k o w ia k - L u b l i n L'ĆVOLUTION DE LA LITURGIE
DE MARIAGE EN OCCIDENT JUSQU' AU X I I SI&CLE /R e s u m e / L 'e x p r e s s i o n d e s a i n t P a u l : " s e m a r i e r d a n s l e S e i g n e u r " ^ 1 C or 7 , 3 9 / s i g n i f i e e n t o u t p r e m i e r l i e u q u ' u n b a p t i s e ne p e u t e p o u s e r q u ', u n a u t r e b a p t i s e , e t que s a i n t P a u l c o n s i d e r e l e m a ria g e comme u n e r e a l i t e , qu* i l f a u t a s s u m e r d a n s l a f o i e t v i v r e c h r e t i e n n e m e n t. D ans l e s p r e m i e r s s i e c l e s l e m a r ia g e c h r e t i e n on c o n t r a c t e a l a m a is o n f a m i l i a l e s e l o n l e s r e g l e s c i v i l e s e t f a m i l i a l e s e n v ig e u r 50 S c h i l l e b e e c k x , d z . c y t . , 2 3 3 . 51 H i s t o r i a t e g o p r o c e s u - z o b . S c h i l l e b e e c k x , d z . c y t . . 2 2 8 -2 4 7
309
-pere et par le f a i t meme i l e s t un "m ariage devant l ' Ć g l i s e " . Le
d ir ig e t o u t e la ceremonie du consentem ent m utuel. 11 y a v a it une
coutume, que le pretre^ ou mieux encore l'e v e q u e , v e n a it f e l i c i t e r la f a m ilie ou l 'o n c e le b r a it un m ariage. Tout n atu rellem en t i l
p ro n o n ęait des p r ie r e s ou des b e n e d ic tio n s . La c e le b r a t io n devant l a communaute / in f a c i e E c c le s ia e / e t a i t inconnue a c e t t e epoque, s a u f dans le s m ilie u x non c a th o liq u e s de l 'h e r e s i e m on tan iste / le s te x te s de T e r t u l l i e n / , compte non tenu evidemment du d e s ir is o le et
sans e f f e t p ra tiq u e d 'Ig n a c e d^A ntioche / v o ir E .S c h ille b e e c k x ,
K .R i t z e r , H .S c h m id t/ . M ais J.M o in g t s'a p p u y a n t sur le s t e x t e s de
T e r t u llie n e s t c o n v a in cu , que dej)ł en I I I s i e c l e e x is t e une l i t u r g i e e c c le s ia s t iq u e du m ariage. Ce probleme e x ig e des r e c h e r c h e s .
En I V -I X s i e c l e s le m ariage se c o n tr a c te a la maison f a m i l i a l e avec l a presence du p r e t r e . E n s u ite to u te l a fa m ilie se rend a
l * e g l i s e , ou on ce le b re l 'E u c h a r i s t i e e t le s m ariees sont b en iees par le p retre / l'im p o s it io n du v o i l e , la b e n e d ic tio n n u p t ia le / .
Au IX s i e c l e on v o it n a ttr e une tendence n ie ś f a m ili a le s de l ' e d i f i c e de l ' ^ g l i s e
longue le s usage p o p u la ire s deviennent a f f a i r e d 'e g l i s e e t u sage l i t u r g i q u e . Le mariage se c o n tr a c te desorm ais in f a c i e e c c l e s i a e ,
devant le p o r t a i l de l ' e g l i s c e t p lu s ta rd - devant l ' a u t e l e t sous la d ir e c t io n du p r e t r e , D iv e rs elem ents c u l t u r e ls des cerem onies
p rofan es a n te r ie u r s son t r e p r is dans une c e le b r a t io n lit u r g iq u e des m y ste re s. Ju s q u 'a u debut du X I s i e c l e ,^ c e t t e l i t u r g i e e c c le s ia s t iq u e
r e s te absolument f a c u l t a t i v e . Au XI s i e c l e le m ariage passe sous le pouvoir j u r i d i c t i o n n e l de l ' Ć g l i s e .
a rapprocher ces cerem o- de t e l l e s o r te qu" a l a
