Wolność religijna a nauczanie w szkole

Paweł Sobczyk

Wolność religijna a nauczanie w

szkole

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 51/1-2, 211-227

Prawo Kanoniczne 51 (2008) nr 1-2

PAWEŁ SOBCZYK

Uniwersytet Kardynała Stefana W yszyńskiego w Warszawie

W O LNOŚĆ RELIG IJN A A NAUC ZA NIE W SZKOLE 1. Zagadnienia wstępne

Zaproponow any przez Organizatorów K onferencji niezw ykle szeroki i w ieloaspektow y tem at Wolność religijna a nauczanie

w szkole oraz prośba o w prow adzający charakter przedłożenia

zobow iązują m nie do pośw ięcenia uwagi w ybranym zagadnieniom związanym z diadą w olność religijna - nauczanie w szkole1.

Ze źródeł oraz literatury praw a konstytucyjnego i w yzna­ niowego w Polsce w ynika, iż problem atyka w olności religijnej w wym iarze indyw idualnym wiąże się przede w szystkim z okre­ śleniem podstaw w olności religijnej, jej zakresu podm iotow ego, przedm iotow ego, granic w olności oraz środków jej ochrony. Wol­ ność religijna w wym iarze w spólnotow ym określa zasady rela­ cji m iędzy kościołam i i innymi zw iązkam i w yznaniow ym i a pań­ stwem. W odniesieniu do szkolnictw a i działalności oświatow o- wychow aw czej kościołów i innych zw iązków w yznaniow ych w ol­ ność religijna pozostaje w ścisłym zw iązku z nauczaniem religii w przedszkolach i szkołach publicznych, katechizacją dorosłych, praktykam i religijnym i dzieci i m łodzieży w m iejscach w ypoczyn­ ku oraz szkolnictw em wyznaniowym . Do zagadnień szczegóło­ wych zaliczyć należy przede w szystkim status praw ny nauczycieli religii, status praw ny nauczycieli i uczniów szkół wyznaniow ych oraz status religii jak o przedm iotu szkolnego2.

1 R eferat w ygłoszony 9 m aja 2007 r. podczas ogólnopolskiej konferencji naukow ej „Problem y szkolnictw a w yznaniow ego w Polsce” .

2 Por. J. K rukow ski, Polskie praw o w yznaniow e, W arszaw a 2005, s. 148-161. A. M ezglew ski, H. M isztal, P. Stanisz, Praw o w yznaniow e, W arszaw a 2006, s. 152-167.

212 P. SOBCZYK [ 2 ]

W referacie, za możliwość którego przedstawienia bardzo ser­ decznie dziękuję, zwrócę uwagę na następujące zagadnienia: pojęcie i podstawy wolności religijnej, rodzina, rodzice i dzieci jako podmio­ ty wolności religijnej, państwo jako podmiot kompetencji wobec wol­ ności religijnej oraz aktualne problemy i uwagi de lege ferenda.

2. Pojęcie i podstaw y w olności religijnej

Wolność religijna, „która jest pierwszym i niezbędnym prawem osoby ludzkiej, a nawet więcej, można powiedzieć, że w stopniu w jakim doty­ ka ona najbardziej intymnej strony ducha, podtrzymuje głęboko zakotwi­ czoną w każdej osobie rację bytu innych wolności”3. Istotą wolności reli­ gijnej jest bowiem naturalna zdolność człowieka do poznawania prawdy obiektywnej, dotyczącej sensu jego życia. Zdolność ta ma swoje źródło w naturze ludzkiej. Dlatego też wolność religijna jest zaliczana do praw człowieka tzn. takich praw, które przysługująjednostce ze względu na to, że jest człowiekiem, niezależnie od jakichkolwiek cech różnicujących, przynależności państwowej i społecznej. Tak rozumiana wolność reli­ gijna opiera się na prawie naturalnym oraz przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka, która jest źródłem wolności i praw, w tym wol­ ności sumienia i religii. Zgodnie z art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku godność człowieka jest „nienaruszal­ na, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Z przepisu tego wynika fakt, iż wolność sumienia i religii jest przyro­ dzonym prawem człowieka, które przysługuje mu niezależnie od decyzji kogokolwiek, a zwłaszcza organów władzy państwowej4.

3 Jan P aw eł II, D okum ent Stolicy A postolskiej o w olności religijnej [z 1 w rześnia 1980 r.], L’ O sservatore R om ano. W ydanie polskie, 1980, nr 10, s. 8.

4 J. M essn er w skazuje na cztery aspekty godności człow ieka: teologiczny, m etafizyczny, etyczny i ontologiczny. P o d staw ą godności człow ieka w pierw szym z nich je s t stw orzenie go na obraz i podobieństw o B oże oraz usynow ienie B oże przez odkupienie w Jezusie C hrystusie. Ta tzw. godność nadprzyrodzona nie je s t przedm iotem zainteresow ania ustrojodaw cy i ustaw odaw cy państw ow ego. G odność w pozostałych aspektach stanow i podstaw ę n ad an ia jej charakteru norm atyw nego. W olność i fakt, że człow iek je s t celem sam ym w sobie i nie m oże być traktow any przez nikogo ja k o środek, stanow i aspekt m etafizyczny godności człow ieka. Zdolność podejm ow ania w olnych decyzji i w olnego działania za które człow iek ponosi odpow iedzialność, to godność w aspekcie etycznym . W aspekcie ontologicznym natom iast godność człow ieka w ynika z faktu, iż człow iek m a św iadom ość, że różni się od zw ierząt oraz że je g o d ziałania są dziełem rozum u i w olnych decyzji a nie instynktów . Por. J. M essner, D as N aturrecht. H andbuch der G esellschaftsethik. Staatsethik und W irtschaftsethik, Innsbruck 1966, s. 1372 n.

[3] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 213

Obok godności, wartością stanowiącą podstawę wolności religijnej w Polsce jest wolność, wyrażająca się w czynieniu tego, co dana osoba uważa za słuszne, pod warunkiem, że nie narusza tym samym wolności i praw innych osób5. Art. 32 Konstytucji zawiera natomiast gwarancje trzeciej wartości, stanowiącej jednocześnie fundamentalne i generalne prawo wszystkich osób znajdujących się w zasięgu działania polskie­ go prawa, a zarazem będącej obowiązkiem Rzeczypospolitej6. Jest nią równość, niezwykle istotna w procesie korzystania z wolności religij­ nej, co znalazło m.in. potwierdzenie w art. 25 ust. 1 Konstytucji z któ­ rego wynika, że kościoły i inne związki wyznaniowe są równoupraw­ nione. W ten sposób ustrojodawca dał wyraz personalistycznej wizji wolności i praw człowieka i obywatela7.

W olność religijna jak o podm iotow e praw o człow ieka ukształto­ w ała się w wyniku w ielow iekow ego procesu, który rozpoczął się pod w pływ em chrześcijaństw a w Im perium Rom anum , a rozw i­ nął w dem okratycznych państw ach praw a w drugiej połow ie XX wieku. Obecnie przy określaniu w olności religijnej przez konsty­ tucje lub akty praw a m iędzynarodow ego m ożna spotkać najw ięk­ szy rozrzut nazw i terminów. Obok zastosow anego w Konstytucji RP z 2 kw ietnia 1997 r. „wolność sum ienia i religii” spotyka się w praw ie m iędzynarodow ym , konstytucyjnym i w yznaniow ym następujące określenia: w olność religijna w wym iarze indyw idu­ alnym , w olność sum ienia i w yznania, w olność m yśli i przekonań, w olność kultu, w olność wierzeń, wolność w yznaw ania i głoszenia

5Por. art. 31 K onstytucji RP.

6 Por. J. M ajchrow ski, P. W inczorek, Ustrój konstytucyjny Rzeczypospolitej Polskiej, W arszaw a 1998, s. 60.

7 O bszerny R ozdział 11 K onstytucji RP zaw iera, obok zasady poszanow ania godności, w olności i rów ności, kodyfikację praw a naturalnego, p oprzez fakt, iż rozróżnia w olności i praw a osobiste (art. 38-56), w olności i praw a polityczne (art. 57-63), w olności i prawa ekonom iczne, socjalne i kulturalne (art. 64-76), środki ochrony w olności i praw (art. 77-81) oraz obow iązki obyw ateli (art. 82-86). M. K ruk w yraziła to następująco: „W ten sposób państw o uznaje w yższość w olności i praw człow ieka ja k o tych, którym i nie m oże dysponow ać, chociaż i w zakresie określania praw obyw atela zw iązane je s t porządkiem dem okratycznym i norm am i m iędzynarodow ym i” . M. K ruk, K onstytucja R zeczypospolitej Polskiej z kom entarzem , W arszaw a 1997, s. 14.

214 P. SOBCZYK [4]

religijnych, areligijnych, a także antyreligijnych idei i doktryn8. Z wolności religijnej w wym iarze indywidualnym wynika w ol­ ność religijna w wym iarze wspólnotow ym , która określa zasady relacji m iędzy wspólnotam i religijnym i tzn. kościołami i innymi związkam i wyznaniowym i a państwem lub innymi wspólnotami politycznym i o charakterze ponadnarodow ym i m iędzynarodowym.

Potw ierdzenie takiego stanu rzeczy znajduje się w znaczą­ cych dokum entach dotyczących w olności religijnej: Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, Pakcie Praw O byw atelskich i Poli­ tycznych, A kcie KBW E w H elsinkach, D eklaracji o w olności reli­ gijnej światowej Rady K ościołów w A m sterdam ie, a w ostatecznej w ersji w New Delhi. G w arancje w olności religijnej m ożna także znaleźć w dokum entach K ościoła K atolickiego, przede w szyst­ kim w D eklaracji o w olności religijnej D ignitatis humanae Soboru W atykańskiego II oraz w Dokum encie Stolicy A postolskiej o w ol­ ności religijnej podpisanym przez Jana Paw ła II i przesłanym KBW E w M adrycie9.

W Polsce w olność religijna w wym iarze indyw idualnym została zagw arantow ana w art. 53 K onstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kw ietnia 1997 roku jako w olność sum ienia i religii oraz zaliczona przez ustrojodaw cę do w olności i praw osobistych. A rty­ kuł 53 K onstytucji jest wyrazem konstytucyjnego kom prom isu. Został on oparty przede w szystkim na rozw iązaniach przyjętych w art. 9 Europejskiej Konw encji Praw C złow ieka i Podstaw owych

8 Por. M . Pietrzak, Praw o w yznaniow e, W arszaw a 1999, s. 19. Z daniem T. Zielińskiego „Jest to pojęcie (w olność sum ienia i religii - przyp. PS) w polskim praw ie krajow ym now e, w zbliżonej postaci w ystępuje n atom iast w ratyfikow anych przez RP um ow ach m iędzynarodow ych. I choć niektórzy p rzedstaw iciele doktryny pojęcie „w olność sum ienia i w yznania” oraz „w olność sum ienia i relig ii” sto su ją zam iennie, to w kontekście polskim niekoniecznie oba term iny m u szą m ieć ten sam zakres znaczeniow y” . Por. T. Zieliński, K lauzule praw now yznaniow e jed n o liteg o projektu konstytucji RP (U w agi d e lege

fu n d a m e n ta le fe r e n d a ), Państw o i praw o, 2 (612), 1997 r., s. 81-98. C ytow any A utor obaw ia

się, iż p ojęcie „w olność sum ienia i relig ii” w yłączy z zakresu podm iotów tej w olności osoby areligijne. Siedząc dyskusję w K om isji K onstytucyjnej Z grom adzenia N arodow ego, p o p rzed zającą przyjęcie art. 53, należy stw ierdzić, iż takie znaczenie term inu „w olność sum ienia i re lig ii” nie było intencją członków K om isji K onstytucyjnej. P otw ierdzeniem uregulow ania w tym przepisie sw obody przejaw iania przekonań św iatopoglądow ych przez osoby religijne i areligijne je s t zaliczenie w olności sum ienia i religii do katalogu w olności i praw człow ieka, a nie do katalogu praw obyw atelskich. P onadto, na szersze rozum ienie om aw ianej w olności w skazuje określenie jej podm iotu w yrazem „każdy” .

9 Por. F. J. M azurek, Praw o człow ieka do w olności religijnej, K ościół i praw o, Tom 5, Lublin 1988, s. 96.

[5] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 215

Wolności oraz racjach politycznych członków Kom isji K onstytu­ cyjnej Zgrom adzenia Narodow ego. W przepisie tym uw zględnio­ no także niektóre postulaty Konferencji Episkopatu Polski.

Wolność religijna w wymiarze wspólnotowym tzn. instytucjonal­ nym została zagwarantowana w art. 25 Ustawy zasadniczej. Do zasad określających relacje państwo - kościół ustrójodawca zaliczył: rów­ nouprawnienie kościołów i innych związków wyznaniowych, bez­ stronność władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, autonomię i niezależność pań­ stwa i kościoła, ich współdziałanie na rzecz dobra wspólnego i dobra osoby ludzkiej oraz formy regulacji stosunków państwo-kościół.

U szczegółowieniem przepisów konstytucyjnych w odniesieniu do wolności religijnej w wym iarze indywidualnym i w spólnoto­ wym są przede w szystkim postanow ienia Konkordatu między Stoli­ cą A postolską a R zecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 roku10, Ustawy z dnia 17 maja 1989 roku o gwarancjach wolności sumie­ nia i w yznania11, U staw y z dnia 17 maja 1989 roku o stosunku Pań­ stwa do Kościoła K atolickiego12 oraz innych tzw. ustaw indywidu­ alnych dotyczących stosunków m iędzy państw em a poszczególny­ mi kościołam i i związkam i wyznaniowym i działającym i w Polsce. Do źródeł praw a istotnych z punktu omawianej problem atyki wol­

ność religijna a nauczanie w szkole zaliczyć należy także Ustawę

z dnia 7 w rześnia 1991 roku o systemie ośw iaty13, Ustawę z dnia 26 stycznia 1982 r. - K arta N auczyciela14 oraz Rozporządzenie M ini­ stra Edukacji Narodowej z dnia 14 kw ietnia 1992 roku w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach15. Warto odnotować, iż wolność religijna była kilkakrotnie przedm iotem orzeczeń Trybunału Konstytucyjne­ go16. Zainteresow anie praw odawcy polskiego problem atyką w ol­

10Dz. U. N r 5 1 ,p o z . 318.

" Tekst jed n o lity Dz. U. z 2000 r. N r 26, poz. 319 ze zm ianam i. 12 Dz. U. N r 29, poz. 154 ze zm ianam i.

13 Tekst jed n o lity Dz. U. z 2004 r. N r 256, poz. 2572 ze zm ianam i. 14 Dz. U. z 2003 r. N r 118, poz. 1112 ze zm ianam i.

15 Dz. U. N r 36, poz. 155 ze zm ianam i.

16 Trybunał K onstytucyjny w ypow iadał się na tem at w olności religijnej w orzeczeniach z dnia 30 stycznia 1991 roku ( K .ll/9 0 ) i z dnia 20 kw ietnia 1993 roku ( U .12/92), w yrokach z dnia 5 m aja 1998 roku (K .35/97) i z dnia 16 lutego 1999 roku (SK . 11/98), w postanow ieniu z dnia 14 lipca 1993 roku (U .12/92) oraz uchw ale z dnia 2 m arca 1994 roku (W .3/93).

216 P. SOBCZYK [6] ności religijnej w ynika z szerokich gwarancji m iędzynarodowych i ponadnarodow ych oraz z doświadczeń w tej charakterystycznej dla naszego narodu dziedzinie tolerancji i wolności religijnej17.

3. R odzina, rodzice i dzieci jako podm iot w olności religijnej

Podmiotem uprawnionym do korzystania z wolności sumienia i religii jest każdy człowiek. Polski ustrojodawca w art. 53 ust. 1 określił ludzi korzystających indywidualnie lub kolektywnie z w ol­ ności religijnej wyrazem „każdy”, wskazując tym samym, że przyna­ leżność narodowa, miejsce zamieszkania i pobytu nie m ają wpływu na przysługiwanie omawianej wolności. Wolność sumienia i religii nie może być powodem dyskryminowania w życiu politycznym, spo­ łecznym lub gospodarczym, o czym stanowi fundamentalna zasada równości, odnosząca się do wszystkich wolności i praw, zagwaran­ towanych w Konstytucji18. „W szyscy są wobec prawa równi. W szy­ scy m ają prawo do równego traktowania przez władze publiczne” 19.

N a drugim m iejscu podm iotem w olności religijnej są rodzi­ ce20. „Podm iotow ość rodziny w dziedzinie wolności religijnej jest zazwyczaj uzasadniana koniecznością decydowania przez rodziców o zakresie i kierunku korzystania z tych upraw nień przez dzieci”21. Dlatego też w art. 53 ust. 3 K onstytucji zagwarantowano, że „Rodzice m ają prawo do zapew nienia dzieciom w ychow ania i nauczania m oralnego zgodnie ze swoimi przekonaniam i” . N ieostre sform ułow anie zawarte w art. 48 ust. 1 do którego odsyła w zdaniu drugim art. 53 ust. 3 nasuwa wiele trudności interpretacyjnych,

17 Z ainteresow anie K ościoła K atolickiego w o ln o śc ią religijną, w yrażone m .in. w procesie tw orzenia K onstytucji RP z 1997 roku, je s t uzasadnione przede w szystkim pow szechnym pragnieniem w olności, które pow inno znaleźć ram y praw ne w e w spólnocie politycznej.

18 Por. art. 32 ust. 2 K onstytucji RP. 19A rt. 32 ust. 1 K onstytucji RP.

20 J. K rukow ski, K ościół i Państw o. Podstaw y relacji praw nych, Lublin 2000, s. 95. W iele uw agi rodzinie, rodzicom i dzieciom jak o podm iotom w olności religijnej pośw ięca K ościół K atolicki. Szczegółow ych uregulow ań w tym zakresie należy szukać w dokum entach Soboru W atykańskiego II, przede w szystkim w D eklaracji o w olności religijnej D ignitatis humanae, D eklaracji o w ychow aniu chrześcijańskim G ravissim um educationis. P osoborow a nauka K ościoła, konkretyzująca praw a rodziny i rodziców w dziedzinie w olności religijnej, znajduje się w D okum encie Stolicy A postolskiej o w olności religijnej z 1980 r., A dhortacji apostolskiej Jana Paw ła II O zadaniach rodziny chrześcijańskiej z 1981 r., K odeksie praw a kanonicznego z 1983 r. oraz K arcie praw rodziny ogłoszonej przez S tolicę A p o sto lsk ą 24 listopada 1993 r.

[7] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 217

jak rów nież przyczynia się do osłabienia w ładzy rodzicielskiej. Art. 48 ust. 1 w brzm ieniu: „Rodzice m ają praw o do w ychow ania dzieci zgodnie z w łasnym i przekonaniam i. W ychowanie do pow in­ no uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sum ienia i w yznania oraz jego przekonania” nie rozstrzyga kolizji przekonań rodziców i dziecka22. Ponadto oba artykuły zaw ierają różne określenia w olności religijnej. Przepis art. 53 ust. 1 mówi 0 „wolności sum ienia i religii” (podkreślenie P.S.), a art. 48 ust. 1 o „wolności sum ienia i wyznania” (podkreślenie P.S.). Przepi­ sy te, w ostatniej fazie prac konstytucyjnych, w yw ołały najwięcej dyskusji, a propozycje zm ian nie zostały zaakceptow ane.

Realizacji praw a i obowiązku rodziców do religijnego i m oralne­ go w ychow ania dzieci ma służyć wolność w w yborze szkół, która może realizow ać się poprzez prawo zakładania w łasnych szkół lub posyłania dzieci do szkół publicznych i niepublicznych, oraz prawo w yrażania własnej woli w kwestii pobierania przez dzieci nauki religii w szkołach publicznych na zasadzie dobrow olności23.

W zw iązku z w olnością w yboru szkół, nie m ożna nakładać na rodziców bezpośrednio i pośrednio żadnych niespraw iedliw ych ciężarów. Przejaw em poszanow ania w olności religijnej rodziców jest także pow strzym anie się władzy publicznej przed zm uszaniem dzieci do uczęszczania na zajęcia szkolne, które nie odpow iada­ j ą przekonaniom religijnym rodziców. Do działań niezgodnych z ideą poszanow ania w olności religijnej om aw ianego podm io­ tu należy zaliczyć sytuację, gdy rodzinie i rodzicom narzuca się jeden m odel w ychow ania, w ykluczający całkow icie form ację reli­ gijną24. Z praw em rodziców do religijnego i m oralnego w ychow a­ nia dzieci wiąże się zatem obow iązek w ładz publicznych uznania i respektow ania w olności oraz nieutrudniania korzystania z niego przez nakładanie niespraw iedliw ych ciężarów 25.

22 U znać należy zatem , iż zdaniem ustrojodaw cy, konflikt m iędzy rodzicam i i dziećm i dotyczący w olności sum ienia i religii, pow inien zostać rozstrzygnięty „w d om u” . W przypadku braku takiego porozum ienia o w olności religijnej dziecka i jej granicach rozstrzyga sąd.

23 Por. Sobór W atykański II, D eklaracja o w ychow aniu chrześcijańskim G ravissim um

educationis, n r 6, 7.

24Por. Sobór W atykański II, D eklaracja o w olności religijnej D ignitatis hum anae, n r 5. 25 Por. P. Pavan, Praw o do w olności religijnej w D eklaracji soborow ej, tłum . L. Bieńkow ski, Concilum . M iędzynarodow y Przegląd Teologiczny. W ybór artykułów 1-10 1966/7, Poznań -W a rs z a w a 1969, s. 414.

218 P. SOBCZYK [ 8 ]

Warto zaznaczyć, iż w zakresie realizacji upraw nień rodziców wynikających z w olności religijnej zrów nane z nimi są osoby, które zastępują rodziców niezdolnych do w ychow ania swoich dzieci26. Rodzice m ogą zostać pozbaw ieni praw a do w ychow a­ nia swoich dzieci lub ograniczeni w praw ach tylko na podstaw ie wyroku sądowego wydanego na podstaw ie ustaw y27.

Dzieciom przysługuje prawo do w ychow ania, które powinno być w pierw szej kolejności zabezpieczone przez rodziców 28. Nikt tego praw a obecnie nie kwestionuje. R ozbieżności pojaw iają się w przypadku, om ówionym powyżej, przyznania m ałoletnim w ol­ ności sum ienia i religii29.

Podm iotem w olności sum ienia i religii w zakresie nauczania religii w szkole jest kościół lub inny zw iązek wyznaniowy. Pod­ m iotowość kościołów i innych zw iązków wyznaniow ych w tym zakresie jest konsekw encją podm iotow ości rodziców i dzieci. Z art. 53 ust. 4 K onstytucji wynika, iż „religia kościoła lub inne­ go zw iązku wyznaniow ego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedm iotem nauczania w szkole, przy czym nie m oże być naruszona w olność sum ienia i religii innych osób” . Postanow ie­ nia K onstytucji RP, w tym zakresie, są potw ierdzeniem przepisów Ustawy z dnia 7 w rześnia 1991 roku o system ie oświaty, z których wynika, iż „Publiczne przedszkola, szkoły podstaw owe i gim na­ zja organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szko­ ły ponadgim nazjalne na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniow ie” . A zatem rodzice lub sami uczniow ie decy­ dują czy i w lekcjach religii jakiego zw iązku wyznaniow ego chcą uczestniczyć. Rozw iązanie to wskazuje, iż w Polsce nauczanie

26Por. J. K rukow ski, K ościół..., s. 95-96. 27 Por. art. 48 ust. 2 K onstytucji RP. 28Por. J. K rukow ski, K ościół..., s. 94-96.

2,Por. M. Pietrzak, Praw o..., s. 33. W spółczesne regulacje konstytucyjne dem okratycznych państw praw a p rzen o sz ą upraw nienia do korzystania z tego praw a na rodziców lub opiekunów , albo p rzy zn ają osobom m ałoletnim w w ieku od 10 do 18 roku życia upraw nienia do sam odzielnego korzystania z w olności sum ienia i religii. K onstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ogranicza praw o rodziców w zakresie w ychow ania religijnego i m oralnego sw oich dzieci w w ym iarze w ew nętrznym (np. rodzina) oraz zew nętrznym (np. szkoła) na rzecz m ałoletnich. C zyni to je d n a k w sposób nieostry, który m oże być źródłem w ielu nieporozum ień i konfliktów , przede w szystkim w przypadku różnicy poglądów pom iędzy rodzicam i lub opiekunam i a dziećm i.

[9] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 2 1 9

religii m a charakter fakultatywny. „Fakultatyw na form a nauczania religii - pisze K. W archałowski - charakteryzuje się tym, że pobie­ ranie nauki religii przez uczniów uzależnione jest od pozytyw ne­ go ośw iadczenia woli rodziców ”30. N a podstaw ie wykładni syste­ m owej, m ożna stw ierdzić, iż religia tych kościołów i związków wyznaniow ych może być przedm iotem nauczania, których sytuacja praw na została uregulow ana w form ie um owy m iędzynarodow ej, ja k ą jest konkordat, lub ustaw y zw ykłej31. Gw arancje te są kon­

kretyzacją konstytucyjnej zasady w spółpracy m iędzy państw em i związkam i w yznaniow ym i w zakresie nauczania i w ychow ania32.

Podm iotow ość kościołów i innych zw iązków w yznaniow ych jako osób praw nych w yraża się w praw ie zakładania i prow adze­

nia szkół i placów ek publicznych albo niepublicznych, zgodnie z postanow ieniam i art. 5 ust. 2 pkt 3 U staw y o system ie oświaty.

4. Państwo jako podmiot kompetencji wobec wolności religijnej

Szczególne znaczenie dla podejm ow anych przez nas rozw ażań posiada określenie państw a jako podm iotu kom petencji wobec w olności religijnej, a co się z tym wiąże - zadań i upraw nień pań­ stw a wobec człow ieka ze w zględu na w olność religijną. Analizę tego zagadnienia należy zatem przeprow adzić w oparciu o nastę­ pujące założenia33.

Przede w szystkim - ja k podkreśla J. Krukowski - „Państw o jako struktura polityczna z natury swej nie je s t podm iotem zdolnym do spełniania aktów religijnych, gdyż jeg o kom petencje dotyczą porządku rzeczyw istości doczesnej”34. W zw iązku z tym państwo

30 K. W archałowski, Praw o do w olności m yśli, sum ienia i religii w Europejskiej Konw encji Praw Człow ieka i Podstaw ow ych W olności, Lublin 2004, s. 213. Fakultatyw na form a nauczania religii w szkołach publicznych w ystępuje w w ielu państw ach europejskich, m .in. w Hiszpanii, Portugalii, Szw ecji i we W łoszech. O bligatoryjna form a nauczania religii w szkołach publicznych, która w ystępuje m .in. w Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Holandii, Irlandii, N iem czech, N orw egii i W ielkiej Brytanii polega na tym , że religia je st przedm iotem edukacji w szkole, który obow iązuje w szystkich uczniów, z w yjątkiem tych, których rodzice (lub oni sam i) zło żą ośw iadczenie, że nie życzą sobie, aby ich dzieci uczęszczały na lekcje religii.

31 Por. J. K rukow ski, K. W archałow ski, Polskie praw o w yznaniow e, W arszawa 2000, s. 76. 32Por. J. K rukow ski, P o lsk ie ... s. 149.

33 Szerzej na tem at państw a ja k o podm iotu kom petencji w obec w olności religijnej w: P. Sobczyk, K ościół a w spólnoty polityczne, W arszaw a 2005.

220 P. SOBCZYK [10] nie je st rów nież zdolne do w zbudzania aktu wiary, a zatem akcep­ tacji praw dy objaw ionej - w przeciw ieństw ie do osoby ludzkiej. A zatem za podstaw ę rozw ażań na tem at stosunku państw a do w ol­ ności religijnej przyjm uje się rozróżnienie dwóch porządków - doczesnego i nadprzyrodzonego oraz dwóch społeczności - św ie­ ckiej i religijnej. Trzeba uw zględnić także - na co zw rócił uwagę F. J. M azurek - iż „przy określaniu i interpretacji stosunku w ła­ dzy państw owej do spraw religijnych i w spólnot religijnych (K oś­ cioła) należy kierow ać się podw ójnym kryterium : naturą samej religii i n aturą praw człow ieka”35. Państw o nie je s t kom petentne odnośnie do treści religii i kultu, poniew aż to człow iek akceptuje praw dy w iary36. W tym znaczeniu mówi się, iż religia jest spraw ą pryw atną, a państw o pow inno zachow ać sw ą neutralność wobec treści religii, kultu i w ew nętrznych przeżyć. N ie oznacza to je d ­ nak, iż państw o nie oddziaływ uje w żaden sposób na religię37. B io­ rąc natom iast pod uwagę kryterium praw człow ieka należy stw ier­ dzić, iż państw o nie m oże pozostać obojętne, tzn. neutralne wobec spraw wyznaniow ych. Prawo do w olności religijnej nie może zostać w yłączone z całego system u praw człow ieka, poniew aż stanowi jed en z jeg o istotnych elem entów .' Przedm iotem prawa, o którym m owa, je s t zatem wolność w yznaw ania religii pryw atnie lub publicznie a nie treść religii38.

Po drugie - państw o nie jest kom petentne do stosow ania przy-35F. J. M azurek, Praw o człow ieka..., s. 103.

36 Praw ie czterdzieści lat po Soborze W atykańskim II K ongregacja N auki W iary przypom niała, że „w szyscy w ierzący są w pełni św iadom i, że spraw y ściśle religijne (w yznaw anie w iary, akty kultu i spraw ow anie sakram entów , upraw ianie nauk teologicznych, w zajem ne relacje m iędzy w ładzam i kościelnym i i w iernym i itp.) nie leżą w gestii państw a, które nie m oże w nie ingerow ać, nie w olno m u też w żaden sposób ich nakazyw ać lub zakazyw ać, chyba że ze w zględu na uzasadnione w ym ogi po rząd k u publicznego” . K ongregacja N auki W iary, N ota doktrynalna o niektórych aspektach działalności i postępow ania katolików w życiu politycznym , L’ O sservatore R om ano. W ydanie p olskie 2 (250) 2003, s. 49-54.

37 „R eligia je s t sp raw ą p ry w atn ą” - to określenie w prow adzone w celu zm arginalizow ania spraw religii przez praw ników w yznających ateistyczny św iatopogląd. N ależy je d n a k mieć na uw adze, iż w ew nętrzne przekonania są uzew nętrzniane indyw idualnie i w spólnotow o. W tedy też p o d leg ają ochronie państw a. F. J. M azurek w celu w yjaśnienia tego zagadnienia posłużył się przykładem zaw arcia m ałżeństw a i założenia rodziny, które są w praw dzie spraw am i pryw atnym i, ale także publicznym i i ja k o takie p o d leg ają ochronie cyw ilnej: „Państw o popiera i chroni m ałżeństw o oraz rodzinę, m im o iż są one spraw ą pryw atną” . Por. F. J. M azurek, Praw o człow ieka., s. 104.

38 Por. L. Vischer, E kum eniczna Rada K ościołów a w olność religijna, M iędzynarodow y Przegląd T eologiczny C oncilium 1-10 1966/1967, s. 425.

[11] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 221 m usu w spraw ach w iary i jej w yznaw ania39. W ynika to z faktu „autonom ii osoby, niezależnie od tego, jakie argum enty podałoby się na uzasadnienie tej autonom ii: godność osoby, uznanie czło­ w ieka za podm iot porządku m oralnego, w olność sum ienia, natu­ rę aktu wiary, szczególny charakter stosunku człow ieka do Boga czy Pismo św.”40 A rgum entem przem aw iającym za niekom peten­ cją w ładzy publicznej w om awianej kw estii je s t rów nież spra­ wow anie jej przez organy kolegialne, które decydują przew ażnie w iększością głosów. Taki sposób działania organów władzy pub­ licznej, zw iązany z jej naturą, je st zdaniem P. Pavana „całkowicie nieodpow iedni w odniesieniu do bezpośredniego wypow iadania się o w artościach duchow ych”41.

Po trzecie - m ów iąc o zadaniach państw a wobec w olności reli­ gijnej, opieram y się na przesłance, iż je s t ono w spólnotą obyw ate­ li, którym przysługują w ynikające z godności osoby ludzkiej w ol­ ności i praw a, w tym w olność religijna. Do obow iązków każdej w ładzy politycznej - stw ierdza Vaticanium II - należy „przestrze­ ganie i popieranie nienaruszalnych praw człow ieka”42, w zw iąz­ ku z czym istotnym obow iązkiem państw a je s t troska o dobro

39 F. J. M azurek rozróżnia obow iązki w ładzy państw ow ej w stosunku do w olności religijnej w aspekcie pozytyw nym i negatyw nym , przy czym istnieje rów nież ten drugi, „poniew aż w ładza państw ow a nie m oże nikogo zm uszać do w yznaw ania lub nie przekonań religijnych” . F. J. M azurek, Praw o człow ieka..., s. 105.

40 Por. P. H uizing, Z agadnienie w olności religijnej w e w spółczesnych publikacjach, tłum . P. H em perek, C oncilium . M iędzynarodow y Przegląd Teologiczny. W ybór artykułów 1-10 / 1966/7, Poznań - W arszaw a 1969, s. 435.

41 Por. P. H uizing, Z agadnienie., s. 435. P. H uizing podaje ponadto argum ent D e B roglie, iż „stosunek człow ieka do Boga nie pozostaje na usługach p ań stw a” .

42 DW R 6. O aspekcie pozytywnym obowiązku w ładzy państwowej w obec wolności religijnej F. J. M azurek pisze, że istnieje aspekt „pozytywny, poniew aż m a (w ładza państwowa - P. S.) obowiązek chronić to prawo i je popierać. Sprzyjać rozwojowi tego prawa, tworzyć takie warunki społeczne, które ułatw iają zarów no korzystanie z tego prawa dotyczącego w olności religijnej, ja k i wypełniania obowiązków religijnych” . F. J. Mazurek, Prawo człowieka..., s. 105.

222 P. SOBCZYK [12] wspólne jeg o obyw ateli43. Warto zwrócić w tym kontekście uwagę na treść pream buły do Ustawy o system ie oświaty, w której zapi­ sano, iż „O św iata w Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wspólne dobro całego społeczeństw a” oraz że „Szkoła w inna zapewnić każdem u uczniow i warunki niezbędne do jeg o rozw oju, przygo­ tować go do w ypełniania obowiązków rodzinnych i obyw atelskich w oparciu o zasady solidarności, dem okracji, tolerancji, spraw ied­ liwości i w olności” .

Po czw arte - poprzez określenie zadań państw a wobec w olno­ ści religijnej ujaw nia się „doniosłość aspektów „politycznych” tej w olności”44. Polega ona na tym, iż „praw o osoby ludzkiej należy tak uw zględnić w praw nym porządku społecznym , by stało się ono praw em państw ow ym ”45. Trzeba jedn ak podkreślić, iż aspekty polityczne korzystania z w olności religijnej nie w iążą się jedynie z ingerencją w ładzy politycznej w przypadku nadużycia wolności religijnej. Państw o, poprzez szkołę w spom aga, zgodnie z art. 1 pkt 2 U staw y o system ie oświaty, w ychow aw czą rolę rodziny.

Po piąte - określając stosunek państw a do wolności religijnej zgodnie z ko ncepcją jury d y czn ą państw a, zauważam y, iż prze­ strzenią działania państw a w tym zakresie je st zagw arantow anie i um ożliw ienie „w szystkim obyw atelom działającym pojedynczo i zbiorowo korzystania z przysługującego im praw a do w olno­ ści religijnej w godziw ym zakresie, tj. z zachow aniem porządku publicznego”46. O znacza to, iż niesłuszna je s t koncepcja, w edług której państw o pozostaje całkow icie niekom petentne w sprawach religijnych, nie może ono bowiem pozostać obojętne wobec spraw w olności religijnej. Z założenia tego w ynikają konkretne obow iąz­

43O jcow ie Soboru w w ażnych kw estiach zw iązanych z obow iązkam i w spólnoty politycznej w obec dobra w spólnego o d w ołują się w nr 6 D eklaracji o w olności religijnej do Encykliki Jana X X III M ater et M agistra z 15 m aja 1961 r.: „P oniew aż dobro w spólne społeczeństw a, którym je s t całość tych w arunków życia społecznego, dzięki którym ludzie m o g ą pełniej i sw obodniej osiągnąć doskonałość, polega zw łaszcza na zachow aniu praw i obow iązków osoby ludzkiej, dlatego troska o praw o do w olności religijnej spoczyw a tak na obyw atelach, ja k i na grupach społecznych oraz na w ładzach państw ow ych i na K ościele oraz na innych w spólnotach religijnych, byle działo się to w sposób każdem u w łaściw y, odpow iednio do je g o obow iązków w obec dobra w spólnego”

44 Por. Z. Perz, W olność religijna w duchu Soboru (w ) K ościół w św ietle Soboru, red. H. Bogacki, S. M oysa, Poznań 1968, s. 352.

*5D W R 2.

[13] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 223

ki i upraw nienia państw a, w tym oczyw iście dotyczące nauczania religii w szkole. Zgodnie z O rzeczeniem Trybunału K onstytucyj­ nego z dnia 30 stycznia 1991 roku (K. 11/90) „Skoro bowiem dobrowolne nauczanie religii, jako w ew nętrzna spraw a kościołów, prow adzone je s t w edług program ów przez te kościoły ustalonych i przez katechetów delegow anych przez w ładze kościelne, a pań­ stwowe program y nauczania nie są nasycone treściam i religijny­ mi, to nie m ożna m ówić o naruszaniu zasady św ieckości szkoły czy świeckości i neutralności Państw a”47.

Po szóste - określając obowiązki państw a wobec w olności reli­ gijnej, dotyka się delikatnej kw estii ustaw odaw stw a państw ow e­ go. Chodzi o to, aby w ustaw odaw stw ie sprecyzow ane zostało, na czym polega dobro w spólne. Jeżeli bow iem przyjm iem y dobro w spólne jak o obow iązek państw a, staje się jasn e, iż władza pub­ liczna, posługując się term inem dobro wspólne, musi w iedzieć, co się z nim wiąże. W ładza publiczna, realizując swoje obowiązki wobec w olności religijnej, pow inna bow iem kierow ać się gene­ ralną zasadą: „człow iekow i należy przyznać jak najw ięcej w ol­ ności, a ograniczać j ą tylko w tedy i tylko w takim stopniu, jak to jest konieczne”48. Dlatego też ustaw odaw stw o państwowe pow inno być w zgodzie z m iędzynarodow ym i gw arancjam i doty­ czącym i nauczania religii w szkołach. „Państw o nie może więc - stw ierdził Trybunał K onstytucyjny - uchylać się od obowiązku zapew nienia takiego w ychow ania religijnego i w takim miejscu, aby odpow iadało to w oli rodziców. Z obow iązku tego Państwo nie jest zw olnione nawet wtedy, gdy na skutek jeg o zaniedbań w ycho­ w anie religijne - z braku innych m ożliw ości - zastępczo zaczyna organizować na w łasnym terenie instytucja kościelna”49. Trybunał przypom niał zobow iązania Polski w ynikające z D okum entu K oń­ cowego Spotkania W iedeńskiego przedstaw icieli państw uczestni­ 47 O rzeczenie Trybunału K onstytucyjnego z dnia 30 stycznia 1991 roku (K.. 11/90). W dalszej części O rzeczenia Trybunał uzasadniał: „C o w ięcej - to w łaśnie ow a św ieckość i neutralność nie tylko nie m oże być po d staw ą do w prow adzenia obow iązku n auczania religii w- szkołach państw ow ych, ale także nie m oże oznaczać zakazu takiego nauczania, je śli ży czą sobie tego zainteresow ani obyw atele. N a tym w łaśnie polega św ieckość i neutralność państw a. Inne rozum ienie tych pojęć oznaczałoby nie neutralność, a ingerencję państw a w w olność sum ienia i w yznania obyw ateli” .

48 Por. A. B ardecki, W olność religijna, T ygodnik P ow szechny 12 (895), Kraków, 20 m arca 1955 r., s. 2.

224 P. SOBCZYK [14] czących w KBW E z dnia 19 stycznia 1989 roku. W ynika z niego, iż Państw o Polskie zobow iązało się w pkt. 13f m .in. „zachęcać do podejm ow ania w szkołach i innych instytucjach oświatow ych zagadnień dotyczących rozw ijania ochrony praw człow ieka i pod­ stawowych w olności”50.

5. Problem y i uwagi de lege feren d a

Temat referatu Wolność religijna a nauczanie w szkole zobo­ w iązuje do zw rócenia uwagi na w ybrane sprawy, które w procesie stosow ania obow iązujących w Polsce przepisów dotyczących w ol­ ności religijnej budzą wątpliwości.

Pierw szą kw estią jest um ieszczanie przy ocenie z religii na św ia­ dectw ie szkolnym inform acji w zajęciach z religii jakiego kościoła lub innego zw iązku wyznaniow ego uczeń uczestniczył. Zgodnie z obow iązującym i w Polsce przepisam i Rozporządzenia M ini­ stra Edukacji N arodowej z dnia 14 kw ietnia 1992 roku w sprawie warunków i sposobu organizow ania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach „w celu w yelim inow ania ew entualnych przejaw ów nietolerancji nie należy zam ieszczać danych, z których wynikałoby, na zajęcia z jakiej religii (bądź etyki) uczeń uczęsz­ czał” . Brak uw zględnienia na św iadectw ie szkolnym inform acji dotyczącej religii na ja k ą uczeń uczęszczał, w przypadku jego woli, niektórzy autorzy uznają za sprzeczne z art. 54 ust. 1 K onsty­ tucji R zeczypospolitej Polskiej, który gw arantuje każdem u prawo do w yrażania swoich przekonań religijnych51. Zdaniem prelegenta istniejący stan praw ny uznać jednak należy za zgodny z konstytu­ cyjnym i ustaw ow ym prawem do m ilczenia.

K w estią drugą, zw iązaną z oceną z religii, jest jej nie w licza­ nie do średniej ocen na św iadectw ie szkolnym . Ratio legis tego przepisu stanow i fakt, iż religia jest przedm iotem nadobow iązko­ wym, a oceny z przedm iotów nadobow iązkow ych nie m ają w pły­ wu na prom ocję do następnej klasy i nie są w liczane do tzw. śred­ niej ocen. Problem powstaje jed n ak na płaszczyźnie praktycznej uczestnictw a uczniów w zajęciach religii. W ielu nauczycieli reli­ gii inform uje, iż status religii jako przedm iotu nadobow iązkow ego

50O rzeczenie Trybunału K onstytucyjnego z dnia 30 stycznia 1991 roku (K .l 1/90). 51 Por. m .in. A. M ezglew ski, H. M isztal, P. Stanisz, P ra w o ... s. 156-157.

[15] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 225 i wiążące się z tym konsekw encje w pływ ają na to, iż w lekcjach uczestniczą osoby nie zainteresow ane przedm iotem , które utrud­ n iają prow adzenia zajęć w charakterze w łaściw ym dla powagi i znaczenia m aterii. Podzielić należy zatem pogląd, iż w liczanie oceny z religii do średniej ocen na św iadectw ie szkolnym byłoby czymś pozytyw nym i że zm iana przyw oływ anego Rozporządzenia w tym zakresie byłaby słuszna.

Spraw ą niezw ykle ważną, a pom ijaną niestety w polskiej lite­ raturze przedm iotu, je s t rozróżnienie nauczania religii w w ym ia­ rze w ew nętrznym i zew nętrznym . W olność religijna je s t podstaw ą do nauczania nie tylko w postaci przedm iotu, który nazyw a się religia (w ym iar w ew nętrzny), ale także uw zględnienia wolności religijnej w przedm iotach hum anistycznych nauczanych w szko­ łach (w ym iar zew nętrzny). Z w olnością religijną wiąże się bowiem pojęcie nauczania, które m oże być realizow ane w dwóch płaszczy­ znach: wew nętrznej a d intra oraz zewnętrznej ad extra52.

N auczanie w zakresie wew nętrznym obejm uje pogłębianie i rozwój w iary oraz posiadanych przekonań członków w spólno­ ty religijnej. N auczanie w tej płaszczyźnie może odbywać się w różny sposób i w różnych m iejscach w tym oczyw iście w szko­ le, w postaci przedm iotu, który nazyw a się religia.

Nauczanie w zakresie zew nętrznym wiąże się z propagow aniem wiary i jej kierow aniem do osób innego w yznania i w m iejscach gdzie przebyw ają osoby różnych wyznań. N a takie rozróżnienie i rozum ienie art. 53 ust. 2 K onstytucji w skazuje interpretacja art. 9 Europejskiej Konw encji Praw Człow ieka i Podstaw ow ych W olno­ ści na którym zostały oparte gw arancje w olności sum ienia i religii w Polsce. N ie osłabia tej interpretacji fakt, iż nauczaniu w zna­ czeniu edukacji w szkole pośw ięcony je st art. 2 Pierw szego Pro­ tokołu D odatkow ego do Konw encji z Paryża 20 m arca 1952 roku. Na interpretację nauczania religii w szkole w wym iarze w ew nętrz­ nym i zew nętrznym pozw ala w ykładnia przepisu art. 13 ust. 1 ustaw y o system ie oświaty: „Szkoła i placów ka publiczna um oż­ liwia uczniom podtrzym yw anie poczucia tożsam ości narodow ej, etnicznej, językow ej i relig ijn e j (podkreślenie P.S.) a w szcze­ gólności naukę języ k a oraz własnej historii i kultury” . Nauczanie to pow inno odbywać się zgodnie z zasadam i rów ności i tolerancji

226 P. SOBCZYK [16]

oraz uw zględniać specyfikę w yznaniow ą społeczności lokalnej. Przepis par. 12 Rozporządzenia M inistra Edukacji Narodowej z dnia 14 kw ietnia 1992 roku w sprawie w arunków i sposobu orga­ nizow ania nauki religii w szkołach publicznych dopuszcza um iesz­ czanie krzyża i odm aw ianie m odlitw y przed i po zajęciach. W ska­ zując jednocześnie, iż „O dm awianie m odlitw y w szkole powinno być wyrazem w spólnego dążenia uczniów oraz taktu i delikatności ze strony nauczycieli i w ychow aw ców ” . Trybunał K onstytucyj­ ny w O rzeczeniu z dnia 20 kw ietnia 1993 roku (U. 12/92) stw ier­ dził, iż par. 12 Rozporządzenia „wskazuje jedynie na m ożliw ość, a nie na obow iązek um ieszczania krzyża i odm aw iania m odlitw y”53. Ponadto Trybunał w yjaśnił, iż um ieszczenie w R ozporządzeniu przepisu „znajduje swoje uzasadnienie w kontekście pream bu­ ły ustaw y o system ie oświaty, a także w art. 13 nakładającym na szkołę obow iązek um ożliw ienia uczniom m .in. podtrzym yw a­ nia tożsam ości religijnej. Ustęp 3 tego artykułu nakłada na M ini­ stra Edukacji N arodowej obow iązek uregulow ania, w drodze rozporządzenia, warunków i sposobu w ykonyw ania przez szkoły pow yższego zadania”54. Pomimo O rzeczenia Trybunału K onstytu­ cyjnego kw estia um ieszczania symboli religijnych budzi w Polsce nadal liczne w ątpliw ości, odnoszące się m .in. do kwestii um iesz­ czania sym boli innych jak krzyż.

6. Zam iast zakończenia

Rekapitulując, nauczanie religii w szkole je s t wynikiem długie­ go i złożonego procesu, który uznać należy za państw ow ą legi­ tym izację wolności religijnej55. Legitym izacja ta nie ogranicza się do nauczania przedm iotu o nazwie religia, chociaż dla w ielu jest i tak ju ż przesadą. Poszanow anie w olności religijnej w dem o­ kratycznym państw ie praw nym powinno znaleźć potw ierdzenie w uw zględnieniu zasad dotyczących w olności religii w naucza­ niu przedm iotów hum anistycznych oraz w procesie wychow ania, w którym szkoła w spółuczestniczy. Trudno bowiem wyobrazić

53 O rzeczenie Trybunału K onstytucyjnego z dnia 20 k w ietnia 1993 roku (U. 12/92). 54 O rzeczenie Trybunału K onstytucyjnego z dnia 20 k w ietnia 1993 roku (U. 12/92). ss Por. M. Brenner, Wolność religijna i wychowanie w Europie Zachodnie, Kultura i prawo. Religia i wolność religijna w Unii Europejskiej, red. J. Krukowski. O. Theisen, Lublin 2003, s. 80.

[17] WOLNOŚĆ RELIGIJNA A NAUCZANIE W SZKOLE 227

sobie sytuację w której szkoła nie kształtuje w m łodym człow ieku, na różnych etapach jeg o rozw oju, poczucia tożsam ości patriotycz­ nej i religijnej oraz szacunku dla osób o odm iennych przekona­ niach religijnych i św iatopoglądow ych.

Spójnik a w tem acie referatu zw rócił uwagę na dwie części om awianej problem atyki oraz uw ydatnił ich związki treściow e. W olność religijna znajduje bowiem potw ierdzenie i rozw inięcie w nauczaniu w szkole, które je s t realizacją w olności religijnej w w ym iarze indyw idualnym i wspólnotow ym .

R elig io u s F reed om and S ch ool E d u cation

In its in d iv id u a l a n d c o lle c tiv e d im e n s io n s , r e lig io u s fre e d o m is a c o n s titu tio n a l m a tte r. It is o n e o f th e f u n d a m e n ta l h u m a n r ig h ts , a n d d e f in e s th e p r in c ip le s o f th e r e la tio n s h ip b e tw e e n th e s ta te a n d c h u r c h e s a n d o th e r r e lig io u s o r g a n is a tio n s .

R e lig io u s fre e d o m r e m a in s c lo s e ly c o n n e c te d w ith th e c o n c e p t o f s c h o o l e d u c a ­ tio n , th e te a c h in g o f re lig io n in k in d e r g a rte n s a n d p u b lic s c h o o ls , th e r e lig io u s e d u ­ c a tio n o f a d u lts , r e lig io u s p r a c tic e s o f c h ild r e n a n d y o u n g p e o p le w h e n o n h o lid a y s , a n d r e lig io u s s c h o o ls . A m o n g th e s p e c ific iss u e s a re , a b o v e a ll, th e le g a l s ta tu s o f r e lig io n te a c h e r s , th e le g a l s ta tu s o f r e lig io u s s c h o o l te a c h e r s a n d s tu d e n ts , a n d th e s ta tu s o f re lig io n a s a s c h o o l s u b je c t.

In h is stu d y , th e a u th o r d is c u s s e s th e fo llo w in g is s u e s: th e c o n c e p t a n d b a s is o f r e lig io u s fre e d o m , th e fa m ily , p a r e n ts , a n d c h ild re n as s u b je c ts o f re lig io u s fre e d o m , th e s ta te as a c o m p e te n c e s u b je c t w ith r e g a r d to r e lig io u s fre e d o m , a n d th e p r e s e n t p r o b le m s a n d r e m a rk s d e le g e f e r e n d a .