RECENZJE 4 2 9
za n ia na k w e s tie je s z c z e n ie rozstrzy g n ięte, w y m a g a ją ce op racow an ia; w k sią ż c e K rw a w icza w sz y stk o je s t p e w n e i ja sn e.
Jak o k sią żk a p o p u la rn a je s t w ręcz szk o d liw a , too żo łn ierz p o lsk i n ie p o trzeb u je b rązow n ictw a. R zec z y w iśc ie ch lu b n e k a rty jeg o h isto rii w y sta rczą m u aż n a d to do ch w ały.
J e r z y T e o d o r c z y k
J ea n D a g e n s , B é ru lle e t le s o rig in es, d e la r e s ta u r a tio n c a th o liq u e (1575— 1611), T h èse p ou r le doctorat è s -le ttr e s , (présentée à la F a cu lté d e s L ettres de l ’U n iv e r sité d e P aris, B ru g es (dru'k) 1952, s. 475.
P ro b lem a ty k a n ad b u d o w y id eologiczn ej sch y łk o w eg o o k resu ren esa n su p o lsk ieg o i ro zw ija ją cej się w ty m c za sie z w y c ię sk ie j k on trreform acji k a to lick iej n a leży do d zied zin sto su n k o w o słab o zb ad an ych i op ra co w a n y ch P ro b lem y te ro zp a try w a n e b y ć m u szą w p o w ią za n iu z a n a lo g iczn y m i zja w isk a m i i procesam i, zach od zącym i na te ren ie całej E uropy. Id eo lo g ia grupy d zia ła czy k o n trrefo rm a cji („ d ew o tó w “), w y r a zic ie le m k tórej toył B éru lle, w y ra sta ła z ok reślon ej bazy sp ołeczn ej. N a jo g ó ln iej w ią zać ją m ożna z n o b le s se de ro b e, zd ając sobie sp ra w ę z n ie je d n o lito śc i tego odłam u u p rzy w ilejo w a n eg o w ierzch o łk a sp o łeczeń stw a fran cu sk iego, za sila n eg o w znaczn ej m ierze p rzez w zb ogacon ych p r zed sta w icieli m ieszcza ń stw a . U w a ru n k o w a n ie sp o łeczn e id eo lo g ii ok resu k o n trrefo rm a cji n ie zn a jd u je d ostateczn ego od b icia w słabo zresztą w yk o rzy sta n ej przez n a sz y c h b ad aczy za ch o d n io -eu ro p ejsk iej litera tu rze h istoryczn ej. N ie je s t on o ró w n ież d otych czas rozw ażon e w o d n iesien iu do sto su n k ó w p olsk ich . P od ob n ie brak je s t p ró b y zb ad an ia p o w ią za ń in teresu ją ceg o n a s nu rtu n a teren ie P o lsk i z ca ło k sz ta łte m sy tu a c ji w in n y ch k ra ja ch k a to lic k ic h 2. D la teg o też badacza polskiego' zająć m oże k siążk a, p o św ięco n a jed n em u z czo ło w y ch d ziałaczy k on tr refo rm a cji w e F rancji, której au tor .zam ierza p rzed e w sz y stk im , ja k p o d a je w p rzed m o w ie, p rzed sta w ić środ ow isk o in te le k tu a ln e i p o lity czn e, z ja k ie g o w y ro sła d zia ła ln o ść k ard yn ała B éru lle. „ P o d jęliśm y s ię o p isan ia h u m a n izm u w ep oce baroku i p rzed sta w ien ia eu ro p ejsk ich źró d eł tego ru ch u reiformy i resta u ra cji k a to licy zm u , którego b y ł on je d n y m z n a jw y b itn ie jsz y c h p rom otorów “ — p isz e D a g e n s. P o m y śla n a w ten sposób p raca za słu g u je n a ty m b a czn iejszą u w agę, że k ieru n ek relig ijn y , k tórem u p rzew o d ził B éru lle, o d zn aczał się ca ły m szereg iem cech sp e c y ficzn y ch . W arto w sk a za ć w ię c na c ie k a w e p o w ią za n ie ja n sen izm u w ła śn ie z grupą ludzi, sk u p io n y ch u p rzed n io w o k ó ł B é r u lle ’a, z k tó ry m u tr z y m y w a ł ró w n ież ja k że ż y w e sto su n k i m ło d y D esca rtes, k o rzy sta ją c n iejed n o k ro tn ie z p ro tek cji w p ły w o w e g o d ostojn ik a k o ścieln eg o . S p o d ziew a ć się za tem m ożna, że w ta k p o m y śla n ej k siążce, o b ejm u jącej co praw d a ty lk o ok res d zia ła ln o ści B é r u lle ’a do r. 1611, zn ajd zie s ię o m ó w ien ie ca łeg o szereg u w ę z ło w y c h p ro b lem ó w epoki. .
M on ografia p o d zielo n a je s t na cztery k się g i, p r zed sta w ia ją ce szersze zagad n ien ia ep ok i w ch ro n o lo g iczn y m zw ią zk u z ro zw o jem d zia ła ln o ści sp o łeczn o -p o lity czn ej
1 Por. .uwagi, na ten tem a t u J. T a z b i r a , S p o łe c z n a fu n k c ja k u ltu I z y d o r a „ O ra cza “ w P o lsce X V I I w ie k u , „P rzegląd H isto ry cz n y “ t. X L V I, n r 3, s. 402-1.
a F orm aln ą i p o w ierzch o w n ą p rób ę p rzep row ad zen ia tego rodzaju a n a lo g ii d a je k sią żk a A . B e r g a, U n p r é d ic a te u r de la C ou r de P o lo g n e so u s Š ig ism o n d III — P ie rr e S k a rg a (1536— 1612). E lu d e su r la P o lo g n e du X V I e siècle e t le p r o te s ta n tis m e p o lo n a is, P a ry ż 1916. W iele in teresu ją cy ch , lecz za ry so w a n y ch je d y n ie szk ico w o m y ś li w o m a w ia n y m za k resie rzu cił S. C z a r n o w s k i , R e a k c ja k a to lic k a w P o lsc e w k oń cu X V I i n a p o c z ą tk u X V I I w ie k u , D zie ła t. II, W arszaw a 1956, z w ł. s. 164-165.
i p isarsk iej B é r u lle ’a. P ie r w sz a p o św ięco n a jes;t o m ó w ien iu fo rm o w a n ia się id eo lo g ii Béruûle’a n a tle odrodzenia „ducha c h r z eścija ń sk ieg o “ zarów no w e F rancji, ja k i w in n y c h k rajach E uropy Z achodniej. D ruga o m aw ia p oczątk i reform y k a to lick iej, a na ty m tle m ło d zień cze d zieła ap o lo g ety ezn e p rzyszłego kard yn ała. W k sięd ze trzeciej zn a jd u jem y z a ry so w a n ie p o lity k i relig ijn ej H en ryk a IV oraz p ierw szy ch sze r sz y c h p o su n ięć B é r u lle ’a n a teren ie k o ścio ła fra n cu sk ieg o . O statnia om aw ia teo rety czn e, n o w a to rsk ie stro n y p o g lą d ó w r e lig ijn y c h działacza k on trreform acji. Z a p o zn a n ie s ię z treścią p o zw a la stw ierd zić duży zak res zagad n ień , p o ru sza n y ch przez au tora m on ografii. W k się d z e p ierw szej np. w celu p rzed sta w ien ia odbicia w p o g lą d a ch B é r u lle ’a h a se ł h u m an izm u i sp osob ów p ogod zen ia ich ze sch o la sty k ą autor k r e śli w czterech rozd ziałach rozw ój p o d sta w o w y ch d zied zin m y śli filozoficzn ej i relig ijn ej u sc h y łk u w ie k u X V I, od w o łu ją c się często jeszcze do pop rzed n iego ok resu . P od ob n ie w d a lszy m ciągu p racy — om aw iając np. sp ra w ę w y stą p ie n ia B é r u lle ’a w g ło śn y m pod ów czas w y p a d k u „ o p ęta n ej“ M arty B rossier 3, D a g en s przed sta w ia in teresu ją co stan p o g lą d ó w czo ło w y ch m y ś lic ie li okresu O drodzenia n a z a g a d n ien ie czarów i opętania. O pisując d ziałaln ość B é r u lle ’a w zak on ie k arm elitan ek , autor ry su je zn ó w d zieje teg o zgrom ad zen ia d u ch o w n eg o i jego stan w om a w ia n y m o k resie zarów n o w e F ran cji, ja k i w są sied n ich k rajach k atolick ich . N a p od ob n ie szerok im tle ó w c z e sn y c h n u rtó w filo zo ficzn y ch ro zp atryw an e są ró w n ież p ogląd y p rzy szłeg o k a rd y n a ła fra n cu sk ieg o n a za g a d n ien ia w e w n ętrzn eg o życia relig ijn eg o .
J e d n o cześn ie jed n a k autor ogranicza sw e rozw ażan ia nad tłe m h isto ry czn y m dzia ła ln o ści B é r u lle ’a w y łą c z n ie do p rzed sta w ien ia różn orak ich n u rtó w id eo lo g icz n ych , w y stę p u ją c y c h w o w y m ok resie w za ch o d n io -eu ro p ejsk iej m y śli filo zo ficzn ej i relig ijn ej. W ty m szeroko p o m y śla n y m z a ry sie zabrakło m ie jsc a n a próbę g łę b s z e go za n a lizo w a n ia p odłoża sp ołeczn ego, z ja k ieg o w y r a sta ł zarów n o ru ch k o n trrefo r m a cji w E uropie, ja k i z w ią za n e z n im d zieło k a rd y n a ła fran cu sk iego. Z agad n ien ie to je s t szczeg ó ln ie c ie k a w e ze w zg lęd u n a w sk a za n e ju ż na w stę p ie zw ią zk i „beru- liz-mu“ zarów no z ja n sen izm em , ja k i m y ślą K artezju sza. Z a n a lizo w a n ie ty ch p ro b lem ó w , w p o łą czen iu z w y ra źn y m i k o n tro w ersja m i m ięd zy p ew n y m i k o n cep cjam i r e lig ijn y m i B é r u lle ’a, a op a n o w u ją cy m i coraz b ardziej k a to lick ie k raje E uropy u ję cia m i d ok tryn y jezu ick iej, p o zw o lić by m ogło na ciek a w e za ry so w a n ie różnorakich n u r tó w ściera ją cy ch s ię w ło n ie k o n trrefo rm a cji k atolick iej i n a p o w ią za n ie ich z różn olitym i siła m i sp ołeczn ym i, k tóre z g ło siły sw ój ak ces do om a w ia n eg o ruchu. N ie ste ty , id ea listy czn a m on ografia D agen sa w y k a z u je do tych zagad n ień a n a lo g icz n y stosu n ek , co p rzed sta w io n a w niej m y śl filo zo ficzn o -teo lo g iczn a k on trreform acji do sp u ścizn y sta ro ży tn ej, dążąc do sztu czn ego u jed n o licen ia w ie lu p r z eciw sta w n y ch n a w e t sob ie n u r tó w w c elu zary so w a n ia obrazu ja k ieg o ś „h arm on ijn ego“ rozw oju. B jr ż u a z y jn y o b ie k ty w iz m autora k aże m u w p ra w d zie rzu cić k ilk a u w a g o a ry sto k ra ty czn y m ch arak terze ru chu k on trreform acji fran cu sk iej (np. s. 182, 193-4) — ale p ro b lem y głęb szej a n a lizy n ie je d n o lite g o p rzecież p odłoża sp o łeczn eg o teg o ru chu p ozostają n a jw y ra źn iej poza sferą jeg o za in tereso w a ń .
A utor ż y w i w sto su n k u do o p isyw an ej p o sta ci w yraźn ą sy m p a tię — stara się u sp r a w ie d liw ia ć w sz e lk ie „ ziem sk ie“ środ k i sto so w a n e przez B é r u lle ’a w w a lc e ze
3 O u trzy m u ją cy m się d łu g o trw a le w śród d u ch o w ień stw a fra n cu sk ieg o p ogląd zie B é r u lle ’a na „o p ęta n ie“, w y ra żo n y m w o p u b lik o w a n y m w zw ią zk u z o m aw ian ą sp ra w ą „T raité des é n e rg u m én es“ (1599) zob. P h . S a g n a c , L a fo r m a tio n de la so c ié té fra n ç a ise m o d e r n e t. I, P a ry ż 1945, s. 19. Z a p a try w a n ia t e u za sa d n ia ły w y ta c z a n ie p r o c e só w n a p o d sta w ie o sk a rżeń o czary i u s p r a w ie d liw ia ły w y d a w a n e w nicih ok ru tn e w yrok i.
RECENZJE 4 3 1
sw y m i p rzeciw n ik am i — łą czn ie z le ttr e s de ca c h e t (s. 182), tak sam o ja k zarzu cen ie p rzezeń w a lk i z „h erezją“ za p om ocą d y sp u t i p rzek o n y w a n ia „zb łąk an ych “ n a k o rzyść g w a łto w n y c h i rad y k a ln y ch p rzed sięw zięć p a ń stw o w y c h (s. 245 i .poprz.). P o d o b n ie też, p recy zu ją c p e w n e o g ó ln iejsze pojęcia, sk ło n n y b ęd zie w ią za ć d zieło B é r u lle ’a raczej z p o ję c ie m „reform y k a to lic k ie j“ n iż k on trreform acji. D agen s w y w o d zi b o w iem k o n cep cje „reform y“ z c z a só w p op rzed zających refo rm a cję — dopiero z ch w ilą ro zw o ju tej o sta tn iej, n u r t refo rm y k a to lick iej z k o n ieczn o ści przyb rać m ia ł n a sta w ie n ie k o n trrefo rm a cy jn e (s. 72).
T en d en cji sw y ch , zw ią za n y ch z w y ra źn y m p ro k a to lick im sta n o w isk ie m (n a w ia so w o m ożna dodać, że k sią żk a b y ła d ru k ow an a p rzez „ S o c ié té -S a in t-A u g u stin “), au tor n ie p o su w a jed n a k do w y ra źn eg o so lid a ry zo w a n ia się z o tw a rcie a p o lo g ety czn y m sta n o w isk ie m czę śc i h isto rio g ra fii k a to lic k ie j. U ję c ie ży cia i d z ia ła ln o śc i jed n ej z czo ło w y c h p o sta ci ru ch u k on trreform acyjn ego, b lisk iej w sp ó łp ra co w n iczk i B é r u lle ’a, M adam e A carie, p rzed sta w io n e w k siążce k a rm elita ń sk ieg o za k o n n ik a O. B r u n o , b u d zi u n aszego autora zd ecy d o w a n y p rotest. W szeroko rozb u d ow an ej n ocie, u m iesz czonej w p rzy p isa ch (s. 411—14), D agen s k r y ty k u je n ieu za sa d n io n e h isto ry czn ie k o n cep cje w y b itn e g o w sp ó łp ra co w n ik a „É tudes C a rm elita in e s“ zarzu cając m u m. in. „ in ten cje a p o sto lsk ie“, n ied o p u szcza ln e w rze c z y w iśc ie n a u k o w ej m o n o g ra fii h isto ryczn ej. W tej w y p o w ie d z i p o lem iczn ej zn a leźć też m ożna in teresu ją ce sfo rm u ło w a n ie założeń n a u k o w y ch , ja k im i k ie r o w a ł s ię au tor w cią g u d łu g o letn ich stu d ió w nad za g a d n ien ia m i h isto rii r e lig ii 4. K orzystając z b ib lio tek i a r ch iw ó w różn ych za k o n ów relig ijn y ch , badając n iejed n o k ro tn ie k w e stie d ra żliw e i d elik a tn e, u ciek a ją c s ię przy ty m ró w n ież do u w a g i k o n su lta cji w sp ó łczesn y ch d zia ła czy n a ty m polu , n ie ■miał on n ig d y d o p u ścić do w p ły w u tycih c z y n n ik ó w na fo rm o w a n ie się jeg o n ie z a le ż
nego p o g lą d u o d n o śn ie do in te r e su ją c y c h go zagad n ień . J e d y n y m cz y n n ik ie m ogra n icza ją cy m go — p isz e d a lej D agen s — b y ła ch ęć n ie o ż y w ia n ia p rzez z ło śliw o ść łu b n iezręczn ość zam arłych ju ż w aśn i. „ H istoryk w in ie n u trzy m y w a ć p r z y z w o ite s t o su n k i z p o sta cia m i p rzeszło ści ja k i ze sw y m i tera źn iejszy m i w sp ó łk o leg a m i. To n ie szkodzi w c a le h isto r ii“ — k o n k lu d u je autor.
T rudno w ram ach k rótk iej recen zji u sto su n k o w a ć s ię szczeg ó ło w o d o w y w o d ó w om aw ian ej pracy, z w ią za n y ch z ta k szerok ą tem atyk ą, k o n stru o w a n y ch dość o g ó ln i kow o n a p o d sta w ie rozległej litera tu r y , ob ejm u jącej b lisk o 600 p o zy cji i zrefero w a n ej w om al d z ie w ię ć d z ie się c io -str o n ic o w y m dod atk u b ib lio g ra ficzn y m i k rytyczn ym . Z e sta w ie n ie to sta n o w ić m oże p ierw szo rzęd n ą pom oc dla badaczy, in teresu ją cy ch s ię p ro b lem a ty k ą n ad b u d o w y id eologiczn ej o w ego okresu, a czk o lw iek i ono, p od ob n ie ja k i cała k siążk a, ogran icza s ię do p o zy cji i zagad n ień , z w ią za n y ch b ezp o śred n io z za g a d n ien ia m i p ew n eg o ty lk o jej w y c in k a — k w e stii filo z o fic z ń o -r e lig ijn y c h .
R easu m u jąc — w m o n o g ra fii D agen sa zn a leźć m ożn a w ie le in teresu ją ceg o m a teriału, zw ią za n eg o z p ro b lem a ty k ą filo zo ficzn ą i relig ijn ą oraz częścio w o p o lity c z n ą p rzełom u w ie k u szesn a steg o na sied em n a sty . P rzed sta w io n e za g a d n ien ia w y ło żo n e są jed n a k w sposób e ru d y cy jn o -fo rm a ln y , in fo rm a cy jn y , z p r z e d sta w ie n ie m tylko- p e w n y c h zew n ętrzn y ch p o w ią za ń o p ra co w y w a n y ch n u rtów , b ez p rób y się g n ię c ia choćby do ich p od łoża sp o łeczn eg o . Id ea listy czn a m eto d a połączon a je s t z b u r ż u a - zy jn y m o b iek ty w izm em n a u k o w y m , n ie p o zw a la ją cy m m im o siln eg o n ie w ą tp liw ie
4 M. in. w ok resie p rzed w o jen n y m w y d a ł k o resp o n d en cję kard. B é r u lle (P a r y ż - · L o u vain 1937—1939, 3 vol.). P on ad to r ó w n o leg le z recen zo w a n ą tu p racą uk azała s i ę zred agow an a p rzezeń B ib lio g ra p h ie ch ro n o lo g iq u e d e la litté r a tu r e de s p ir itu a lité e t de ses so u rces (1501— 1610), 1952, s. 210.
n a c is k u id e o lo g ii k a to lick iej n a p o g lą d y autora n a ca łk o w icie a p o lo g ety czn e trak to w a n ie op isan ych zagad n ień . D la teg o też k sią żk a D a gen sa, opatrzon a b o g a ty m w y - k a z e m b ib liograficzn ym , m oże oddać p e w n e u słu g i rów n ież i b ad aczow i w n a szy m k ra ju .
R y s z a r d W o ło szy ń s k i
S ta n isła w K ostk a P o t o c k i , P o d ró ż do C ie m n o g ro d u i Ś w is te k k r y ty c z n y . W y b ó r. O p racow ał E m il K i p a , W rocław 1955, „B ib liotek a N a ro d o w a “, seria I, nr 154, s. CX, 469.
W y d a n ie w r. 1955 w yb oru d zieł P o t o c k i e g o zb iegło się szc z ę śliw ie z d w ó ch setleciem jeg o urodzin, bo w y d a w cá prof. K i p a u sta lił, że P o to ck i u ro d z ił s ię n ie w rok u 1752 an i 1757, ja k dotąd 'Sądzono, lecz w listo p a d zie 1755. J e st rzeczą ch a ra k tery sty czn ą dla p o lsk iej h isto rio g ra fii w ie k u X I X i m ięd zy w o jen n ej, ż e ten sły n n y d ziałacz na polu o św ia ty i w y b itn y m in iste r w y z n a ń r e lig ijn y c h n ie d o czek a ł się n ie ty lk o porządnej., n a u k o w ej m on ografii, ale że n a w e t d w ie n a jw a ż n ie js z e bodaj d zied zin y jeg o pracy, szk o ln ictw o i p o lity k a w y zn a n io w a , n ie zo sta ły dotąd n au k ow o opracow ane. P isa n o sporo o lu d zia ch m n iejszej w a g i, zajęto się n a w e t n astęp cą P o to ck ieg o na sta n o w isk u m in istra. P o to ck ieg o jed n a k ty lk o w sp o m i n an o, p o d ziw ia n o lu b k ry ty k o w a n o , a le w ła śc iw ie obchodzono z d alek a. I chyba n ie t y le tru d n ość d otarcia do a rch iw u m P o to ck ich sta n ę ła tu n a p rzeszk od zie, ile ra czej ob aw a przed tem atem , ob aw a p isa n ia o n o to ry czn y m w o ln o m u terzu i p r a w d z iw y m czy rzek o m y m „w rogu “ k ościoła. W ła śc iw ie dopiero w w aru n k ach , ja k ie w y tw o rzy ła P o lsk a L udow a, p o w sta ła m o ż liw o ść 'bezstronnego i sp ok ojn ego p isa n ia 0 P otock im . W stęp prof. K ip y do w yd an ej przez O ssolin eu m „Podróży do C iem no g ro d u “ je s t w ła ś c iw ie p ierw szą m o n o g ra fią całej d zia ła ln o ści P o to ck ieg o . A u tor o p a rł się n ie ty lk o na m a teria le d ru k ow an ym , ale i na w ła sn y c h b a d a n ia ch arch i w a ln y c h . P o d k r e ślił w p raw d zie, że n ie daje jeszcze dok ład n ej b iografii, ale m im o to d a ł całość, która m a, śc iśle biorąc, ch arak ter n a u k o w y i b ez k tó rej o d a lszy ch b a d a n ia ch nad P o to ck im n ie m oże b y ć m ow y. C en n ym jej u z u p e łn ie n ie m s ą ponadto w y d a n e ró w n ież p rzez prof. K ip ę „M ateriały d o d ziejó w o rgan izacji k o ścio ła k a to lic k ie g o w K r ó le stw ie P o lsk im 1815—1820. D y m isja S ta n isła w a P o to ck ieg o “ 1. R zecz ja sn a , że ram y w y d a w n ic tw a z m u siły autora w stę p u do d an ia ty lk o zarysu ży cia 1 d zia ła ln o ści P o to ck ieg o , ż e n iek tó re sp ra w y z o sta ły tu o m ó w io n e tylk o szk icow o. T a k np. za m ało autor p o w ie d z ia ł o d zia ła ln o ści P o to ck ieg o jako dyrek tora Izb y E d u k acyjn ej i m in istra o św ia ty . P ra w d a , ż e m a teria ły a rch iw a ln e do tej sp ra w y w lw iej części p rzep ad ły, a le m im o to n a w e t na p o d sta w ie o ca la ły ch resztek i na p o d sta w ie rzeczy d ru k o w a n y ch n a leża ło p o w ie d z ie ć c z y teln ik o w i w ięcej o czło w ie k u , k tóry b ył p rzecież „p ierw szy m p ra w d ziw y m i r z e c z y w isty m m in istr e m p o lsk ieg o o ś w ie c e n ia “. D ru g ie d e b e t om a w ia n eg o w stę p u prof. K ip y to zb a g a telizo w a n ie roli P o to ck ieg o w w o ln o m u la r stw ie p olsk im , choć to n ie b y ła w c a le rzecz obojętna z tego ch oćb y w zględ u , że w id zi s ię ją w całej jego d zia ła ln o ści i że w p e w n y m stop n iu sta ła się isto tn ą przyczyn ą jeg o zguby. P o to ck i b y ł n ie w ą tp liw ie czło w ie k iem O św iecen ia , tj. id eo lo g ii przede w sz y stk im b u rżu azyjn ej; w o ln o m u la rstw o sta n o w iło te n czyn n ik , k tó ry u ła tw ia ł w s w y c h lo ża ch zb liżen ie b u rżu azji i części szlach ty, a ponadto b y ł k o n se k w e n tn y m p io n ierem id eo lo g ii O św iecen ia. Obóz k o n se r w a ty w n y, z w o len n icy feu d alizm u , n ie za w sze m ie li o d w a g ę w a lczy ć w p ro st z h a sła m i
1 „T eki A r c h iw a ln e “ t. II, W arszaw a 1954, s. 165— 257. Por. recen zję S. K i e n i e w i c z a w „ P rzegląd zie H isto ry cz n y m “ t. X LV I, nr 4.
