Z agadn ien ie depresji rolnictiua ш X IV —XV шіеки ш śiuietle najnow szej literatury
4
W europejskiej mediewistyce lat ostatnich, zwłaszcza w czasopismach poświęconych problem atyce gospodarczej, częstą pozycję stanowią arty
kuły dotyczące depresji gospodarczej w Europie zachodniej XIV і XV wieku. Wielu w ybitnych uczonych poświęca uwagę tym problemom. Przew ażają wciąż jeszcze artykuły dyskusyjne w czasopismach, ale w toku znajdują się badania źródłowe, które, być może, niedługo ujrzą światło dzienne. Wówczas na miejsce licznych hipotez roboczych będą mo gły być podjęte prace syntetyczne, mające silniejsze podstawy w faktach. Niemniej już dzisiaj poglądy wygłoszone w toku dyskusji w arte są ze stawienia. Poniżej zajmiemy się tą częścią dyskusji, która dotyczy proble m atyki wiejskiej, odkładając na bok ożywioną wymianę zdań na tem at sytuacji m iast w tym okresie. O ile bowiem w dyskusji dotyczącej wsi wszyscy biorący w niej udział zgadzają się z istnieniem większej lub mniejszej depresji w tej dziedzinie życia gospodarczego, o tyle przy mia stach naw et samo istnienie objawów zahamowania rozwoju jest przez wielu uczonych kwestionowane.
Ze względu na ubóstwo materiałów źródłowych wiadomości o kryzy sie gospodarczym wsi w tym okresie (poza nielicznymi wzmiankami u kro nikarzy) czerpie'się zazwyczaj z danych pośrednich: przede wszystkim ze stru k tu ry cen i płac (choć i tu dane są bardzo szczupłe) oraz z wiadomości o opuszczaniu całych wsi i poszczególnych łanów. Szczególnie to ostatnie źródło, stw arzające bogate możliwości retrogresywnego w ykorzystyw ania znacznie późniejszych wiadomości, stanęło w centrum uwagi badaczy XIV-wiecznego kryzysu.
Zagadnienie pustek — oczywiście przede wszystkim w postaci całko wicie zanikłych wsi — zainteresowało naukę niemiecką dość dawno. Od rom antycznych dum ań nad losem osad, w których ongiś pulsowało życie, a z których dziś nie pozostało śladu poza tu i ówdzie trafiającym i się w nazwach polnych tradycjam i, przeszła nauka niemiecka do skrupulat nego rejestrow ania śladów opuszczonych wsi rękoma setek lokalnych ba daczy 1. Początkowo pustki stanowiły teren zainteresowań raczej
antropo--1 Ogólne podsumowanie w yników tej olbrzymiej literatury odnośnie średnio wiecza dał ostatnio H. P o h l e n d t , Die V erbreitung der m ittelalterlich en W ü stu n
gen in D eutschland, Göttingen 1950.
PRZEGLĄD H ISTORYCZNY T o m L I — zeszy t 2
D E P R E S J A R O L N IC T W A X IV — X V W . 263
geografów niż historyków; powstanie ich dość powszechnie wiązano z w ojną trzydziestoletnią, której spustoszenia pozostawiły niezatarte ślady w tradycji ludowej i łatwo połączyły się w niej z wiadomościami o opusz czonych wsiach. Po dokładnym źródłowym zbadaniu tego problemu, głównie zresztą dla teren u południowo-zachodnich Niemiec, okazało się jednak, że geneza większości pustek tkw i w okresie lat 1300— 1500.
W latach trzydziestych XX w. podjął badania nad pustkam i późnego średniowiecza w związku ze swą próbą nakreślenia dziejów koniunktury w rolnictwie 2 ekonomista niemiecki Wilhelm A b e l , k tó ry w ynik swych badań opublikował w ogłoszonej w 1943 r. większej p ra c y 3. Jednocześnie z nim w Anglii podjął badania nad objawami kryzysu w tam tejszym rol nictwie w XIV—XV w ieku Michael P o s t a n 4. Po ostatniej wojnie dy skusja rozgorzała z nową siłą, a doświadczenia wojenne dyskutantów nie mało przyczyniły się do oceny roli klęsk żywiołowych i rozmiarów k ata strof demograficznych w przeszłości. Szereg uczonych niemieckich zabrało na ten tem at głos na łamach „Jahrbücher fü r Nationalökonomie und Sta tistik “, które otworzył dla dyskusji w łasnym artykułem na ten tem at redaktor pisma, Friedrich L ü t g e 5. Za spraw ą Postana kryzys XIV— XV w. zajął wiele miejsca w obradach paryskiego (1950) 0 i rzymskiego (1955) 7 międzynarodowego kongresu historyków, a także wszedł do pod ręczników 8. Już od r. 1948 wkroczył również na łam y czasopism histo rycznych Związku Radzieckiego, Polski, Czechosłowacji i NRD 9, a jedno
2 W. A b e l , A grarkrisen und A grarkon ju n ktu r in M itteleu ropa vom 13. bis zum 1Э. Jahrhundert, Berlin 1935.
3 Die W üstungen des ausgehenden M ittelalters, Jena 1943. Por. także tegoż W üstungen und P reisfall im spä tm ittela lterlich en Europa, „Jahrbücher für Natio nalökonomie und Statistik” [JNÖS] t. CLXV, 1953, s. 380—427, oraz drugie rozsze rzone w ydanie książki o pustkach, Stuttgart 1955.
4 M. P o s t a n, R evision s in Economic H istory: the F ifteenth Century, „The. Economic History R eview ” t. IX. 1939, s. 160—167; t e n ż e , Some Economic Evidence of the D eclining Population in the L ater M iddle Ages, tamże ser. 2, t. II, 1950; t e n ż e ; referat w: IX Congrès International des Sciences H istoriques t. I, Paris 1950, s. 225—241, t e n ż e , The Trade of M edieval Europe: the N orth w: The Cam bridge Economic H istory of Europe t. II, Cambridge 1952; t e n ż e , Die w irtschaftlichen G rundlagen der m ittela lterlich en G esellschaft, JNÖS, t. CLXVI, 1954, s. 180.
3 F. L ü t g e , Das 14/15. Jahrhundert in der Sozial- und W irtschaftsgeschichte, JNÖS, t. CLXII, 1950, s. 161—215; E. K e l t e r , Das deutsche W irtsch aftsleben des
14 und 15. Jahrhunderts im S ch atten der P estepidem ien, tam że t. CLXV, 1953, s. 161—207; A b e l , W üstungen und Preisfall, j. w. Por. także wym. wyżej artykuł P o s t a n a w tymże piśmie.
6 IX Congrès International des Sciences H istoriques t. I, s. 225—241, oraz dy skusja t. II, s. 110—114.
7 X Congresso Internazionale di Scienze Storiche. R elazioni t. VI, Firenze 1955, s. 825—830.
8 Np. The Cam bridge Economic H istory of Europe t. II; L ü t g e , D eutsche So zial- und W irtschaftsgeschichte, Berlin-G öttingen-H eidelberg 1952, s. 144 nn.
11 E. K o s m i n s k i , W oprosy agrarnoj istorii A n g lii w X V w iekie, „Woprosy Istorii” 1948, nr 1, s. 59—76; t e n ż e , Ewolucüja form fieodalnoj re n ty w A nglii w X I—X V w iekach, tamże 1955, nr 2, s. 44—60; M. M a ł o w i s t . Zagadnienie k r y zysu feu dalizm u w X IV і X V w . w św ietle n ajnow szych badań, „K wartalnik Hi storyczny” t. LX, 1953, nr 1, s. 86—106; t e n ż e , Z h ospodářské p ro b lem a tik y krise feudalism u ve X IV а X V století. D iskusní p říspěvek, „Československý Časopis Hi storický” t. IV, 1956, s. 85—99; F. G r a u s . Die erste K rise des Feudalismus, „Zeit schrift für G eschichtsw issenschaft” t. III, 1955, s. 552—592; t e n ż e , D ějin y v e n
cześnie przyciągnął zainteresow anie francuskiej nauki h isto ry czn ej10. Niemały wkład zawdzięcza dyskusja historykom skandynawskim, w któ rych to krajach przełom XIV w ieku zaznaczył się szczególnie ostro i sta nowił przedm iot badań już od początku bieżącego stulecia 11. Obok histo-
ryków żywy udział w dyskusji wzięli geografowie, przede wszystkim nie mieccy, niejednokrotnie umożliwiając dzięki swem u odmiennemu punk towi widzenia obserwację znanych od dawna faktów w nowym św ie tle 12. Najbardziej radykalna z w ysuniętych dotychczas hipoteza twierdzi, że pustki XIV—XV w. są bezpośrednim rezultatem w ystępujących w tym okresie wielkich epidemii dżumy, z najstraszliw szą z nich „czarną śm ier cią“ lat 1348— 50 na czele. Tak John S a l t m a r s h twierdził, że Anglia XIV w. uległa w czasie pierwszej epidemii długotrwałem u zakażeniu bakteriam i dżumy, które nie tylko powodowały pow tarzające się w nie w ielkich odstępach czasu epidemie, ale w trw ały sposób w pływ ały na
zdrowie i odporność ludzi, dając w rezultacie ogromny spadek zaludnie nia i opuszczenie wielkiej liczby w s i13. W Niemczech Friedrich Lütge uznał epidemie XIV w. za p u n k t zw rotny w dziejach, proponując uznać lata 1348/50 za koniec średniowiecza, ponieważ rzekomo przeryw a on wszelkie rozpoczęte poprzednio linie rozwoju i zmienia całkowicie losy ś w ia ta 14. K atastrofalny spadek zaludnienia w latach 1348—50 naruszył równowagę ekonomiczną, zmieniając liczbę konsumentów przy pozosta wionej bez zmian ilości dóbr konsumpcyjnych. Dotychczasowe pomory —
które w średniowieczu były wszak częstym zjawiskiem — występow ały wraz z drożyzną żywności i były często jej rezultatem ; natom iast epide mia 1348—50 zastała rzekomo ludność Europy „przy pełnych spichrzach“ i stąd jej szczególnie doniosłe znaczenie 15. W rezultacie na skutek kata
kovskéh o lidu v Čechách t. II, Praha 1957, s. 75—76, 486—490. Jeżeli chodzi o ba dania nad pustkami na terenie Polski, to można zanotować tylko jeden artykuł S. M i e l c z a r s k i e g o i J. S z a f l i k a , Z agadnienie łan ów pu stych w Polsce w X V i X V I w. „Studia i M ateriały do D ziejów W ielkopolski i Pomorza” t. I, 1956, z. 2, s. 55—103. Autorzy ci dom inujące znaczenie w powstaw aniu pustek przypisują zniszczeniom wojennym , na drugim m iejscu staw iają zbiegostw o chłopów. Poprzed nio F. B u j a k , Z d zie jó w w s i p o lsk iej (Studia h istoryczne w ydan e ku czci W. Z a krzew skiego, Kraków 1908, s. 342) opowiadał się raczej za warunkami ekonom icz nym i jako przyczyną powstaw ania pustek w Polsce.
10 Y. R e n o u a r d, C onséquences e t in té rê t dém ographiques de la P este Noire de 1348, „Population” t. III, 1948, s. 459—466; E. P e r r o y , A l’origine d ’une écono m ie contractée: les crises de X IV e siècle, „Annales, É conom ies-Societés-C ivilisations”
t. IV, 1949, s. 167 nn.
11 Por. O. J o h n s e n , N orw egische W irtchaftsgeschichte, Jena 1939, s. 132 пп., gdzie zreferowano daw niejsze badania. J. S c h r e i n e r , P est од P risfall i S en m id- delalderen , Oslo 1948; t e n ż e , W ages and Prices in England in the L ater M iddle Ages, „The Scandinavian Economic History R eview ” t. II, 1954.
12 G łów ne zasługi położyli tu H. M o r t e n s e n і K. S c h a r l a u ; z licznych prac pierwszego można tu w ym ienić podsumowujący artykuł Die m ittelalterlich e deutsche K u ltu rlan dsch aft und ihr V erh ältn is zur G egenw art, „Vierteljahrschrift für Sozial- und W irtschaftsgeschichte” t. XLV, 1958, s. 17—36; z prac K. S c h a r l a u por. N eue P roblem e der W üstungsforschung, „Berichte zur deutschen Landeskunde” t. XVI, 1956.
13 J. S a l t m a r s h , Plague and Economic D ecline in England in the L ater M iddle Ages, „Cambridge Historical Journal” t. VII, 1941—1943, s. 23— i l , zw łasz cza 30 nn.
14 L ü t g e , Das 14f15 Jahrhundert, s. 213. 15 Tamże, s. 166—170.
D E P R E S J A R O L N IC T W A X IV —X V W . 265
strofalnego spadku zapotrzebowania na zboże i inne płody rolne przy utrzym aniu się, a naw et wzroście, cen produktów rzemiosła w ytw orzyły się „nożyce cen“ rujnujące chłopów, a szczególnie ich panów feudalnych, którym Lütge nie szczędzi wyrazów w spółczucialß. Wiele gospodarstw opuszczono; ci ich mieszkańcy, którzy nie w ym arli w czasie epidemii, prze chodzili do miast, aby szukać lepszego zarobku w rzemiośle, albo zarabiali na życie jako wszędzie poszukiwani i dobrze płatni robotnicy n a je m n i17. Tak jak teoria Saltm arsha jest absolutnie niespraw dzalna i trudno z nią w ogóle dyskutować, tak pogląd Lütgego jest — w przeciw ieństw ie do innych, nieraz bardzo cennych dzieł tegoż autora — oparty praw ie wyłącznie na kombinacji logicznej w niewielkim tylko stopniu popartej faktam i zebranym i pośpiesznie z ogólnych prac i podręczników historii gospodarczej. Niekiedy zresztą, na przykład nie dostrzegając w ogóle żad nych oznak kryzysu w gospodarce miejskiej i widząc w „czarnej śmierci“ główną przyczynę pierw otnej akum ulacji kapitału 18 (tak!), staje on w w y raźnej sprzeczności z faktami.
Mimo to teoria Lütgego została entuzjastycznie przyjęta przez w ielu uczonych19; jej teoretyczne braki usiłował uzupełnić inny ekonomista niemiecki, E rnst K e l t e r , korygując kilka oczywistych błędów w ro zumowaniu poprzedników20 i rezygnując z przypisyw ania zarazie w latach 1S48—50 decydującej roli w rozwoju gospodarczym Europy. Tylko na skutek pow tarzania się w kilkuletnich odstępach epidemii, pochłaniających wielotysięczne ofiary i uniemożliwiających dostosowanie produkcji rol nictw a do nowych w arunków — tw ierdzi on — możliwe było długie trw anie zainicjowanego „czarną śm iercią“ kryzysu. Mianowicie ceny zbo ża nie spadały w sposób tak w yraźny i jednoznaczny, jak to w ynika z tabel i wykresów, sporządzonych na podstawie cen przeciętnych dla okresów dziesięcioletnich, którym i posługują się Abel czy Postan. Po każdej epidemii z reguły następow ała zwyżka cen, która powodowała wzmożenie produkcji artykułów rolnych. Tę ostatnią w spierały także państwowe, przymusowe obniżki cen i płac pracowników rolnych. Skut kiem tego była nadprodukcja prowadząca do gwałtownego spadku cen pledów rolnych i ru in y dalszych gospodarstw wiejskich. Nowa zaraza, powodująca chwilowy zastój w rolnictw ie znowu powodowała głód i cykl zaczynał się od początku 21. Z tego błędnego koła, w jakim obracała się gospodarka europejska w okresie półtora stulecia, wyprowadził ludzkość nowy w zrost ludności, a obok niego m iejska polityka tw orzenia zapasów zbożowych. Przez skupywanie nadm iaru zboża miasto nie dopuszczało zbytniego spadku jego cen w łatach obfitości, a przez rzucenie zapasu na rynek w latach drożyzny przyczyniało się z kolei do spadku cen, łago
16 L ü t g e , Das 14/15 Jahrhundert, s. 179—185, 201—204. 17 Tamże, s. 193—194.
18 Tamże, s. 185—190.
19 Por. np. H. R e i n e k e , B evölkeru ngsproblem e der H ansestädte, „Hansische G eschichtsblätter” t. LXX, 1951, zwłaszcza s. 9 przyp. 21; K e l t e r , Das deutsche
W irtsch aftsleben , s. 1·61—d-62.
20 Por. zwłaszcza słuszne uwagi K e l t e r a co do wypaczonego obrazu, jaki dają ceny przeciętne z okresów 10-letnich i co do istotnego położenia robotników rol
nych, którego nie można oceniać w yłącznie na podstaw ie cen zboża — K e l t e r , op. cit., s. 165, 174—182.
dząc w ten sposób skoki cen zboża w ogóle 22. Należy podkreślić, że za- rowno Lütge, jak K elter uważali epidemie za czynnik oddziałujący na ekonomikę spoza jej terenu i nie podlegający z kolei oddziaływaniu żadnego innego czynnika historycznego. K rytycy tej teorii słusznie więc podkreślili jej katastrofizm i skrajny id ealizm 23.
Znacznie głębiej ujm uje zagadnienie w pływ u „czarnej śmierci“ na powstanie pustek Wilhelm Abel, który był właściwie tw órcą teorii o od działyw aniu zmian w rozwoju demograficznym na rynek, a więc i na całokształt ekonomiki. Jego teorię właśnie przejęli (i znacznie spłycili) F. Lütge i E. K elter; aby uwolnić ją od tych nalotów, przedstawiam ją poniżej osobno, aczkolwiek chronologicznie poprzedza ona zarówno w y wody Lütgego i Keltera, jak prace Postana.
W swej książce o kryzysach rolnych pisał Abel: „Niekierowane siły gospodarcze epoki były w końcu czynnikiem, który (w XV wieku) w trącił wieś w nędzę“ 24. Ale te siły gospodarcze (ökonomische Kräfte) ujm uje Abel oczywiście inaczej, niż marksiści. Mimo, iż zastrzega się, że odrzuca ujęcie tych historyków i ekonomistów, którzy w rozwoju demograficznym widzą czynnik sprawczy wszelkiego postępu gospodarczego i społeczne go 23, sam sobie w końcu przeczy konkludując w tej samej książce, że
należy właśnie ruch ludności uważać za pierwszą przyczynę rozwoju gospodarki rolnej w późnym średniowieczu 2ti. U Abla nie chodzi jednak, jak. u jego kontynuatorów, o bezpośrednie oddziaływanie „czarnej śmierci“ czy innych epidemii na powstanie „kryzysu“, ale o długofalowy związek między gospodarką a demografią. Mianowicie przyczyną kryzysu XIV— XV w ieku była nie „czarna śm ierć“, ale zbyt wielki wzrost zaludnienia Europy w w ieku XI—XIV. Ta „ekspansja demograficzna“ wywołała wówczas ogromny wzrost energii gospodarczej ludności wszystkich nie omal krajów europejskich i znalazła w yraz zarówno w szybkim rozwoju m iast i gospodarki towarowej, jak w rozszerzaniu terenów uprawnych, w poszukiwaniu nowych zasobów żywności dla dostarczenia jej rosną cym rzeszom ludności, wśród których coraz większy procent zaczęła stanowić ludność nierolnicza. Z tym wiąże się ogromny ruch brania pod upraw ę nowych ziem — tzw. kolonizacji w ew nętrznej we Francji, Anglii, Niemczech itd., jak również ekspansja kolonizacyjna chłopów niemiec kich na wschód. Ale — jak stw ierdza Abel — po objęciu upraw ą ziem dobrych i średnich zaczęto sięgać po coraz gorsze, nie dające spodziewa nych plonów; mimo zastosowania ulepszeń technicznych „nowe“ ziemie
22 K e l t e r , op. cit., s. 172— 173.
23 L ü t g e , op. cit., s. 165; K e l t e r , op. cit., s. 196. Co do krytyki por. M a l o - w і s t, Z hospodářské pro b lem a tik y, s. 87.
24 A b e l , A grarkrisen, s. 44: Es w aren le tztlich die u ngesteuerten ökono m ischen K rä fte der Z eit, die das Land ins Elend stü rzten. '
25 Tamże, s. 21: Von n icht w enigen N ationalökonom en und W irtsch aftsh istori kern w ird die A uffassung vertreten , dass eine wachsende B evölkerung schlechthin der H ebel und die Ursache allen w irtsch aftlich en und gesellschaftlichen Fortschrittes sei. Das is t zw eifello s ü b ertrieb en ; auch sind die Beziehungen zw isch en w irtsc h a ft lichen F ortsch ritt und B evölkerungszunahm e keinesw egs eine so einfache Folge-Ursa- chenreihe, w ie es nach dieser M einung scheinen möchte...
28 Tamże, s. 47; należy die B evölkeru ngsbew egun g selbst als letzte, nicht w e ite r aufzulösende Ursache der agraren E ntw icklung des là. Jahrhunderts zu betrachten.
D E P R E S J A R O L N IC T W A X IV — X V W . 267
z każdym rokiem dawały plony coraz gorsze, a sytuacja staw ała się tra giczna w latach nieurodzaju. Ceny żywności stale rosły, a płace spadały — iedno' i drugie w skutek stałego przyrostu zaludnienia. W ówczesnych w arunkach techniki rolnej m usiała nastąpić katastrofa, którą mogły na pewien czas odwlekać lata dobrych plonów: ale ta zwłoka czyniła ka tastrofę tym straszliwszą. Pierwszym ostrzeżeniem był wielki głód lat
1309— 18, który porw ał liczne ofiary. U bytek ludności nie był jednak wystarczający: ludność rosła nadal, a zarazem w zrastało jej niedożywienie. Ten. ostatni czynnik silnie w płynął na rozm iary klęski lat 1348— 50. Wygłodzona uboga ludność była szczególnie podatna na zarazę, która też wyniszczyła jej szeregi w sposób szczególnie silny. Dalsze epidemie i ogólny spadek przyrostu (szczególna śmiertelność wśród dzieci) w pły nęły na dalsze pogłębienie kryzysu demograficznego.
Jakież były — zdaniem Abla — skutki ekonomiczne tego kryzysu, szczególnie dla interesującej nas w tym w ypadku wsi? Przede w szyst kim — co podchwycili Lütge i K elter — spadek liczby konsumentów a zarazem spadek liczby robotników rolnych, co wywołało z jednej strony niski poziom cen płodów rolnych — z drugiej w ysoki poziom płac. W przeciwieństwie do dwu wymienionych uczonych Abel nie ogranicza depresji ekonomicznej do stosunków wiejskich, lecz widzi także zała m anie się miast; jednakże mimo pewnego spadku produkcja rzem ieślni cza utrzym ała stosunkowo szeroką skalę i ceny produktów rzem ieślni czych kształtow ały się na poziomie wyższym niż płodów rolnych. Rosły nożyce cen. Skutkiem takiego rozwoju stosunków był ogromny kryzys rolnictwa: porzucano gospodarstwa, zwłaszcza położone na gorszych gle bach; chłopi wędrowali do miast, bądź szukali lepszych w arunków na wsi, obejmując lepsze gospodarstwa po zm arłych w czasie epidemii po siadaczach. Część zrujnow anych chłopów przekształcała się we włóczę gów, od których roiła się Europa XIV i XV wieku.
Oto w ogólnych zarysach teoria A b la 27, uderzająca logiką i konse kw encją w swym determ inizm ie demograficznym. „Czarna śmierć“ i inne epidemie przestały tu być deus ex machina, stały się koniecznym ogni wem rozwoju tej swoistej dialektyki. Te właśnie cechy spowodowały
ogromne powodzenie teorii Abla w nauce zachodnioeuropejskiej, w któ re] można ją dziś właściwie uznać (przynajmniej jeżeli chodzi o sprawę kryzysu rolnego) za panującą.
Przyczyniło się do tego wysunięcie analogicznych tez przez Michaela Postana, k tóry w swych badaniach nad gospodarką Anglii w XIV i XV w ieku doszedł do stw ierdzenia w tym okresie regresji zarówno w gospodarce wiejskiej, jak w m iastach i — niezależnie od Abla — już w r. 1939 w yraził sąd o powiązaniach tego upadku ze spadkiem liczby lu d no ści28; w r. 1950 zaś — w sposób co praw da bardzo ostrożny — przed
staw ił całą teorię, łączącą zarówno rozwój gospodarki rolnej w w. X III— XIV jak jej upadek w w. XIV—XV ze zmianam i dem ograficznym i29 a właściwie z dysproporcją między szybkością przyrostu ludności a wzrostem pozostałych sił wytwórczych. Uzupełnieniem tej teorii było
27 A b e l , Agrarkrisen, s. 18—47; W üstungen, s. 93— 112. 28 P o s t a n, The X V C entury, s. 166.
jej rozszerzenie na stosunki miejskie, gdzie również dały się zauważyć poważne objawy kryzysu w tym samym czasie. Postan w aha się jednak uznać wzrost i spadek ludności za jedyny czynnik decydujący o rozwoju gospodarki; dopuszcza współdziałanie szeregu innych czynników przy umieszczeniu faktora demograficznego na pierwszym m iejscu 30. Scep tycznie jednak odnosi się angielski uczony do usiłowań znalezienia jakiejś jednej causa efficiens czternastowiecznego załamania. „Poszukiwanie «pierwszych przyczyn» — mówił na kongresie paryskim 1950 r. — za równo tu taj, jak na innych terenach badań historycznych nieuniknienie doprowadzi do błędnego koła. Jeżeli spadek i wzrost ludności powodują ogólne fluktuacje średniowiecznej ekonomiki, to co spowodowało wzrost i spadek ludności? Teoretycznie jest możliwe, ale historycznie niepraw do podobne, żeby był to czynnik biologiczny — jakieś nagłe zmiany w ludzkiej rozrodczości... O jakichś bardziej fundam entalnych zmianach biologicz nych nic nie wiem y i wątpię, czy zostanie na ten tem at odkryte coś istot nego“ 31. Z tym i wszystkim i zastrzeżeniami i z dużym krytycyzm em w sto sunku do własnej teorii uznaje Postan zgodność swych poglądów z w y suniętym i przez Abla. Teorię Abla — Postana poparł również działający w Kanadzie K u rt H e l l e i n e r , uważający nieproporcjonalnie szybki wzrost zaludnienia Europy w X III w. za główną przyczynę późniejszego załam ania 32.
W nauce francuskiej przez długi czas nie łączono kw estii pustek z in nym i objawami depresji gospodarczej, przypisując pierwsze zniszczeniom w ojny stuletniej, a depresję w produkcji i handlu wiążąc ze zmianami w obiegu pien iąd za3S. Szerzej zajął się problem em XIV-wiecznego k ry zysu w rolnictw ie francuskim Marc B l o c h , zestawiając jego objawy z analogicznymi zjawiskami z krajów sąsiednich. I on jednak nie w ysuw ał „czarnej śm ierci“ na pierw szy plan, kładąc nacisk na zniszczenia w ojny stuletniej i towarzyszący tej w ojnie rozkład feudalnego społeczeństwa francuskiego. Towarzyszącego depresji w rolnictw ie kryzysu m onetarne go nie w iązał przyczynowo z tam tym i zjawiskami, choć przypisyw ał m u poważny w pływ na upadek gospodarczy znacznej części panów feu dalnych 34.
Ostatnio z wzrostem również we Francji badań nad „czarną śm iercią“ zwrócono i tam większą uwagę na tę katastrofę demograficzną. Yves R e n o u a r d , szkicując w krótkim artykule problem „czarnej śmierci“, uznał ją za fakt w yjątkow y w historii Europy zachodniej, a w przeciwień stwie do innych badaczy „kryzysu“ nie był skłonny jej wiązać z domnie
30 P o s t a n , The X V Century, s. 245 n.; t e n ż e , IX Congrès t. I, s. 238·—236; t e n ż e , Die w irtsch aftlich en G rundlagen, s. 193.
31 IX Congrès t. I, s. 234.
32 K. H e l l e i n e r , Population M ovem en t and A grarian D epression in the Later M iddle Ages, „The Canadian Journal of Economics and P olitical S cience” ΐ. XIV, 1949; t e n ż e , Europas B evölkeru ng und W irtsch aft im späten M ittelalter, „M ittei lungen des Instituts für Ö sterreichische Geschichtsforschung” t. LXII, 1954, s. 254— 269, zwłaszcza 268 n.
33 Por. uszczypliwą, lecz trafną ocenę tego ostatniego uzasadnienia u A b l a , W üstungen, s. 110—111.
34 M. B l o c h , Les caractères originaux de l ’histoire rurale française [19311 wyd. 2, Paris 1952, s. 19, 117 nn, 122 nn.
D E P R E S J A R O L N IC T W A X IV —X V W . 269
m anym poprzedzającym ją przeludnieniem 35. Przeludnienie to, które również Renouard dostrzega, zostałoby — jak sądzi — przezwyciężone n a drodze naturalnego rozwoju ekonomicznego, a zwłaszcza drogą eks pansji na zewnątrz i em igracji: m. in. przygotowywaną przez Filipa VI krucjatę skłonny jest wiązać z nurtującą we F rancji tendencją do usunię cia nadm iaru lu dności36.
Skutki „czarnej śm ierci“ — według Renouarda — to przede w szyst kim spadek podaży siły roboczej i wzrost płac, co z kolei niekorzystnie wpływało na położenie części przedsiębiorców i rolników, zwłaszcza sie dzących na gorszych glebach. Z drugiej strony jednak nastąpiła w w yni k u śmierci mnóstwa ludzi akum ulacja m ajątków w niewielu rękach: prze paść między bogatymi a ubogimi wzrosła jeszcze bardziej, dając w rezul tacie zaostrzenie konfliktów społecznych37. Od określenia, jak głęboki był ten w pływ „czarnej śm ierci“ na ekonomikę Europy, Renouard się uchylił.
Edouard P e r r о y, który jako jeden z pierwszych uczonych zajął się problemem pustek na terenie Francji (badając bliżej teren hrabstw a Forez nad Górną Loarą), zwrócił uwagę na towarzyszące im zjawisko obniżenia ciężarów chłopskich przez panów feudalnych, dążących w ten sposób do zahamowania emigracji poddanych 38. Zabierając głos w kilka lat później nie podkreślał już w pływ u „czarnej śm ierci“ na te zjawiska tak silnie, jak w cytowanym studium. Zdaniem jego należy odróżnić długotrwałą „de presję“ gospodarczą XIV—XV w ieku od jej przyczyn — trzech krótko trw ałych a gwałtownych „kryzysów“, które w równoległy sposób w pły nęły n a jej powstanie. Są to: kryzys zbożowy lat 1315— 20, spowodowany nienadążaniem rolnictw a za zapotrzebowaniem na zboże, kryzys m onetar ny 1335·—45, w ywołany głównie mom entam i politycznymi, wreszcie k a tastrofa demograficzna lat 1348—50. Żaden z tych kryzysów nie był w stanie sam przez się wywołać depresji, chociaż niedożywienie szerokich mas ludności w skutek drożyzny zboża, zwiększanej zaburzeniam i w sferze cyrkulacji pieniądza, osłabiło ich odporność na wielką zarazę 39. Natomiast zabierający głos w r. 1955 Raymond D e l a t o u c h e starał się podważyć często pow tarzaną tezę o niskim stanie rolnictw a średniowiecznego i jego nienadążaniu za wzrostem zaludnienia. Z dużą przesadą twierdził, że rol nictwo średniowieczne nie było o wiele mniej w ydajne od współczesnego, w którym w prawdzie siłę człowieka zastąpiono maszyną, ale sam ten fakt nie zwiększa jeszcze wydajności ziemi. Kryzys w rolnictw ie zdaniem jego w ystąpił w tedy, kiedy zabrakło w ystarczającej ilości rąk roboczych po trzebnych do gruntownego obrobienia istniejących pól upraw nych 40.
Jak w ynika z powyższego, w nauce francuskiej nie ma zgodności po glądów naw et w zasadniczych kw estiach związanych z XIV-wieczną de presją, a przy trafności niektórych w ysuw anych poglądów odbija się na
35 R e n o u a r d , Conséquences e t in térêt, s. 464. 36 Tamże, s. 463—464.
37 Tamże, s. 465.
38 E. P e r r o y , La crise économ ique du X lV e siècles d ’après les terriers forè-zien s, „Bulletin de la Diana”, 1942, s. 67—80.
39 T e n ż e , A l’origine, s. 138 nn.
40 R. D e l a t o u c h e , A gricu ltu re m édiévale e t population, „Les Etudes Socia le s” 1955, nr 2, s. 19—22.
ioh całości brak znajomości podobnych zjawisk na innych terenach euro pejskich.
Cechą charakterystyczną całej tej dyskusji toczonej w nauce zachod nioeuropejskiej jest całkowite nieomal (poza pracą Blocha) oderwanie problem atyki gospodarczej od podstawowych zagadnień społecznych, a zwłaszcza głównego konfliktu klasowego epoki, konfliktu między pana mi feudalnym i a chłopami i jego wykładnika, jakim był rodzaj i wysokość renty feudalnej. Ekonomikę XIV w. zbyt często traktow ano w katego riach wolnego rynku i wolnej konkurencji ·— w kategoriach, które prze cież naw et i w XIX—XX w. nie wszędzie dadzą się w pełni zastosować. Jednocześnie zapominano, że wiek XIV to nie tylko okres ryw alizacji chłopów i właścicieli folwarków o drożejącą siłę roboczą, ale także epoka w ielkich pow stań chłopskich na Zachodzie, świadczących o tym, że i w dziedzinie stosunków społecznych system feudalny przechodził głę boki kryzys.
Na te właśnie problem y siłą rzeczy zwrócili uwagę swych kolegów uczeni marksistowscy. W r. 1948 E. K o s m i n s k i , odrzucając tezę o dłu gotrw ałych skutkach epidemii w dziedzinie poziomu zaludnienia i przyj m ując za U r l a n i s e m w yrównanie ok. r. 1400 strat wywołanych „czarną śm iercią“ (przynajm niej w Anglii) stwierdzał, że kryzys XV w. to depresja z jednej strony wielkich gospodarstw panów feudalnych, a z drugiej — najm niejszych gospodarstw chłopskich; z w alki z obydwo m a typam i gospodarki zwycięsko wyszli bogaci chłopi, którzy kosztem jednych i drugich wzmocnili swój stan posiadania i znaczenie ekono miczne 41. W drugim artykule, opublikowanym w r. 1955 Kosminski, kw e stionując przyjm ow ane w nauce rozm iary spadku zaludnienia, w zrostu płac w rolnictw ie i spadku cen, starał się uzasadnić te zmiany, jeżeli cho dzi o Anglię, kryzysem w łonie społeczeństwa feudalnego. Spadek cen zboża nie jest dowodem zmniejszenia się liczby konsumentów, ale wzro stu produktywności rolnictw a chłopskiego, które mogło oferować swe produkty po cenach niższych niż panowie feudalni, nie mogący w ytrzy mać konkurencji zboża chłopskiego. Spadek cen ziemi był zdaniem Kos- minskiego rezultatem likwidacji wielkich gospodarstw m anorialnych i istnienia w związku z tym dużej ilości ziemi czekającej na nabywców (pustki). Wreszcie w zrost płac robotników rolnych tłum aczy Kosminski konkurencją w walce o ręce robocze między folw arkam i a gospodarstwa mi bogatych chłopów, którzy mogli zaoferować wyższe płace, a także przejściem części ludności wiejskiej do m ia s t42.
Znacznie ostrożniej potraktow ał zagadnienie XIV-wiecznego kryzysu M. M a ł o w i s t, ubocznie zresztą tylko zajm ujący się spraw am i w iej skimi. Przede wszystkim nie negował w pływ u epidemii na spadek cen zboża i wzrost płac, kładąc jednak główny nacisk na konflikt gospodarczy między miastem, w chłaniającym znaczną liczbę ludności wiejskiej, a wsią, która w znacznym stopniu tkw i jeszcze w gospodarce naturalnej. W tym konflikcie górą są miasta, w ykorzystujące swą przewagę przez na rzucanie wsi egoistycznych restrykcji swej polityki handlowej i3.
41 K o s m i n s k i , W oprosy agrarnoj istorii A nglii, s. 65—69. 42 T e n ż e , E w olucija form , s. 52—57.
43 M a ł o w i s t , Zagadnienie kryzysu , s. 88 n., 95—100; szerzej o w si t e n ż e , Z hospodárske problem atiky, s. 8—94.
D E P R E S J A R O L N IC T W A X IV — X V W . 271
Zarówno Kosminski jak Małowist stanowczo odrzucają pogląd o zała m aniu się rozwoju miast, dopuszczając jedynie przesunięcie się centrów rzemiosła i handlu do nowych ośrodków. Dopuszczając ewentualność pew nego zahamowania rozwoju w si w tym okresie (zwłaszcza Małowist) głów ną przyczynę jego widzą w działalności klasy feudalnej, która znalazłszy się w trudnej sytuacji ekonomicznej i nie mogąc z niej w ybrnąć w sposób harm onizujący z praw idłow ym rozwojem ekonomiki, ucieka się do w y korzystania swej politycznej przewagi, pod opieką aparatu państwowego starając się podnieść dochody drogą narzucania chłopom nowych cięża rów, drogą przywilejów faworyzujących duchowieństwo i szlachtę w spra wach gospodarczych, a w ostateczności — drogą (jak to określają Postan i Kosminski) „feudalnego gangsteryzm u“. Rezultatem tej polityki szlachty jest nieład wew nętrzny, paraliżujący życie gospodarcze, zwłaszcza na wsi, w szeregu krajów europejskich, a także pow stania chłopów, dążące do po łożenia kresu ham owaniu społecznego rozwoju wsi przez pasożytnicze elem enty feudalne 44.
To podkreślenie roli zaostrzenia konfliktów społecznych i anarchiza- cji znacznych grup zubożałej szlachty w pogłębieniu XIV—XV-wiecznej depresji stanow i ważny w kład do dyskusji nad naszym tem atem , może nie dość doceniany wśród historyków Zachodu. Natom iast trudno się zgo dzić z tezą Kosminskiego (dotyczącą zresztą Anglii — autor ten nigdzie nie starał się jej uogólniać), że chłopska produkcja rolnicza w całości za stąpiła dawną produkcję m anorialną, a naw et pchnęła rolnictwo na wyż szy stopień rozwoju. Dane historyków angielskich o absolutnym spad ku produkcji rolnej w drugiej połowie XIV i XV w. są trudne do za chwiania, przyjm uje je również angielski m arksista R. H. H i l t o n w i dząc w tym fakcie objaw stopniowego zastoju system u produkcji, który został doprowadzony do kresu swych możliwości produkcyjnych. System ten nie był technicznie przygotowany do dalszego rozwoju: w związku z tym mógł on utrzym ać jedynie ściśle ograniczoną liczbę ludności 45. Mo żemy tu widzieć próbę zbliżenia się do tez Postana o dysproporcji między szybkością w zrostu ludności a tem pem rozwoju pozostałych sił w ytw ór czych i stosunków produkcyjnych, przy czym jednak H ilton kładzie na cisk na te ostatnie.
Spostrzeżenia M. Małowista, że pustki mogą być związane nie z zani kiem, ale z przesuwaniem się i łączeniem pozostałych osad, a łany opusz czone byw ają w rzeczywistości częścią zwiększonych gospodarstw sąsied nich 46, nawiązujące do cytowanej dopiero tezy Kosminskiego, są z pew nością słuszne dla w ielu poszczególnych wypadków, ale nie odzwiercie dlają całości przem ian rolnictw a europejskiego w XIV—XV w.
Dyskusja nad kryzysem XIV w ieku daleka jest od zakończenia. Wprawdzie praw ie wszystkie możliwe do zgłoszenia hipotezy na jego te
44 K o s m i n s k i , W oprosy, s. 69—76; M a ł o w i s t , Zagadnienie kryzysu, s. 105— 106; t e n ż e , Z hospodárske p roblem atiky, s. 96—97.
45 R. H. H i l t o n , H. F a g a n , The English Rising of 1381, London 1950, cyt. w g przekładu polskiego pt. P ow stanie angielskie 1381 r., Warszawa 1951, s. 24 n. Podobne poglądy na przyczyny kryzysu, rozciągając je również na miasta, w ypo w iedział H i l t o n w artykule У-eu t-il une crise générale de la féodalité?, „Annales
ESC” t. VI, 1951, s. 26—30.
46 M a ł o w i s t , Z hospodářské p roblem atiky, s. 89 n. Zbliżone tezy w ysuw ają odnośnie do niektórych terenów zachodnioniem ieckich M o r t e n s e i S c h a r l a u .
m at zostały już wypowiedziane, ale każda z nich opiera się o zbyt szczupły m ateriał źródłowy. Autorzy ich operują na ogół wycinkowymi przykła dami, które mogą obrazować zjawiska przypadkowe, bądź opierają się na m ateriałach pośrednich, które (jak np. o wiele późniejsze rejestry pustek) mogą prowadzić na manowce; na tych podstawach buduje się skompliko w ane konstrukcje logiczne, im ponujące niekiedy konsekwencją, ale prze cież wiszące w powietrzu. W takiej sytuacji ogromne znaczenie m a po większenie zasobu źródeł, którym i operują dyskutanci. W chwili obecnej są to przede wszystkim ciągle jeszcze opowieści kronikarzy, których ze znania o rozmiarach skutków „czarnej śmierci“ pozostają często podstawą szacowania ówczesnych strat demograficznych. W nielicznych wypadkach posiadamy całkowicie autentyczne m ateriały dem ograficzne47. Jeżeli chodzi o miasta, to wiele mogą pomóc systematyczne prace nad księgami miejskim i okresu epidemii XIV wieku,, jakie przeprowadziła dla Lubeki E. P e t e r s 48. Wydaje się, że możliwości w ykorzystania m ateriałów źró dłowych XIV w ieku dla zbadania demograficznej strony ówczesnej depresji gospodarczej są wciąż dalekie od w yczerpania -— nie mówiąc już 0 źródłach dotyczących szerszej problem atyki ekonomicznej.
Jeżeli chodzi o Europę środkową, to uczeni tu tejsi przyjm ują (na ogół milcząco) brak jakiegokolwiek kryzysu demograficznego na tym terenie. Zdaje się, że istotnie „czarna śm ierć“ nie przybrała tu takich rozmiarów, jak na Zachodzie, chociaż w ysuw ając to przypuszczenie opieramy się ra czej na braku w Polsce i krajach sąsiednich towarzyszącej gdzie indziej zarazom depresji gospodarczej. Tymczasem powiązanie epidemii ze zja wiskami depresji gospodarczej ciągle jeszcze nie zostało wystarczająco udowodnione. Toteż niezależnie od tego, że badania nad historią gospo darczą (zwłaszcza Polski) w tym okresie nie są należycie ro zw in ięte49, trzeba sprawdzić w istniejącym 'm ateriale źródłowym, jakie było nasilenie XiV-wiecznych epidemii w Polsce. Wiadomości z Prus krzyżackich 1 z Rusi o w ystępow aniu tam „czarnej śmierci“ czynią mało prawdo podobną ewentualność braku zjaw isk epidemicznych w Polsce. Warto również przeprowadzić szersze badania nad pustkam i na terenie Polski, zapoczątkowane dopiero pracą M i e l e ż a r s k i e g o i S z a f l i k a ; w y daje się, że pustki w poważnej skali przyniosła u nas dopiero druga połowa XV w. Nawiązując do tw ierdzeń Kosminskiego, trzeba zbadać w szerszym
47 Por. np. P. G r a s , Le registre paroissial de G iv r y et la P este Noire en Bour gogne, „Bibliothèque de l ’Ecole des Chartes” t. C, 1939, s. 295—308.
48 E. P e t e r s , Das Grosse S terben des Jahres 1350 in L übeck und seine A u sw ir kungen auf die w irtsch aftlich e u nd soziale S tru ktu r der S tadt, „Zeitschrift des" Vereins für Lübeckische G eschichte” t. X X X , 1940, s 15—148.
49 W lepszej sytuacji znajdują się obecnie Czechy dzięki nowej syntezie F. G r a u s a , D ějin y ven kovskéh o lidu v Čechách v době předh u sistské t. II, Praha 1957. Graus sądzi, że „czarna śm ierć nie zebrała w Czechach tak w ielkich plonów, jak w innych krajach” m otywując ten fakt znaczną odległością od dróg morskich, którymi najszybciej szerzyła się zaraza, tamże s. 75; por. t e n ż e , M ěstská chudina v době předh u sitské, Praha 1949, s. 124 nn. Więcej wzm ianek źródłowych m ówi o w y buchu w Czechach zarazy w r. 1380. Ważną wskazów ką jest fakt niew ystępow ania w Czechach poprawy płac roboczych, a naw et postępująca pauperyzacja pracowni- ników najemnych. N iezależnie jednak od oceny skutków epidem ii pustki Czech, których listę zebrał Fr. R o u b i k, w m asie swej powstały w łaśnie w XIV i XV wieku. Genezę ich w idzi G r a u s głów nie w w ojnach domowych i w zbiegostwie chłopów.
D E P R E S J A R O L N IC T W A X IV — X V W . 273
zakresie zjawisko polskiego rau b ritterstw a (tak silnie w ystępujące w Wiel- kopolsce) i jego przyczyny gospodarcze. W ten sposób można wyliczać jeszcze wiele godnych zbadania problemów społeczno-ekonomicznych; w każdym razie jest rzeczą niewątpliwą, że w ieki XIV i XV zasługują na wysunięcie odrębnej tem atyki badaw czejδ0, że nie są tylko okresem przejściowym między „epoką kolonizacji na praw ie czynszowym“ a „zło tym w iekiem “. Б э н э д ы к т З е н т а р а ВОПРОСЫ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННОЙ ДЕПРЕССИИ В XIV—XV ВВ. В СВЕТЕ НОВЕЙШ ИХ ИССЛЕДОВАНИЙ В статье рассматриваются основные тезисы новейшей литературы касаю щиеся аграрного кризиса в Европе XXV—XV вв. Высказанные дотоле гипотезы учитывают все возможные причины кризиса, как черная смерть 1348—50 годов (катастрофический тезис), длительные демографические колебания, воздействие климата, социальные и политические сдвиги и наконец обращение благородных металлов. Однако незначительный объем первоисточников, на которых базируют эти гипотезы делает необходимым преж де всего направить дальнейшие иссле дования в русло расширения круга привлекаемых материалов и максимального использования в особенности тех первоисточников, из которых можно извлечь хотя бы приблизительные статистические данные. Очень мало известно о влиянии кризиса на полож ение в центральной Европе, особенно в Польше; все ещ е отсутствуют систематические исследования пустырей, в истории ж е деревни XV в. рассматривается как переходный и все еще не может дождаться более коренных исследований. B e n e d y k t Z i e n t a r a
LE PROBLÈME DE LA DÉPRESSION DANS L’AGRICULTURE AU XIV«—X V e S. CONSIDÉRÉ À LA LUMIÈRE DES TRAVAUX LES PLUS RÉCENTS
L ’auteur présente dans son article les principales thèses de la literature la plus récente concernant la crise agraire en Europe au X IV e—X V e s. Les hypothèses ém ises jusqu’à présent em brassent toutes les causes possibles de la crise, à com m encer par la thèse catastrophique rattachant sa genèse à la peste noire de 1348—50,
60 Rozdział poświęcony wsi polskiej w tym okresie w pracy E. M a l e c z y ń - s k i e j, Ruch h usycki w Czechach i w Polsce, W arszawa 1959, s. 130— 196, gdzie autorka zebrała w yniki dotychczasowych badań nad tym problemem, wykazuje, jak mało jeszcze o nim w iem y.
passant par les fluctuations démographiques prolongées, l ’influence du clim at, les bouleversem ents sociaux et politiques, jusqu’à l’influence de la circulation des m étaux précieux. Cependant, le nombre restreint des sources sur lesquelles s ’appuient ces hypothèses rend nécessaire avant tout de fonder les futures recherches dans ce domaine sur un fonds documentaire élargi et sur l’utilisation m axim ale de celles de ces sources surtout qui peuvent fournir des données statistiques, m êm e si elles ne sont que rapprochées. On sait peu de chose sur la répercussion de la crise du XIVe—X V e s. en Europe Centrale, et surtout en Pologne; il m anque encore des recherches systém atiques sur les „espaces déserts”, et la période du X V e s. est traitée dans l ’histoire rurale comme une phase de transition et n ’a pas encore fait l ’objet d ’investigations plus approfondies.
