R EC EN ZJE
597
P o lsk i In sty tu t N a u k o w y w A m ery ce i F u n d a cja K o śc iu sz k o w sk a . K sią ż k ę o c e n ia ć trzeb a n ie ty lk o w k a te g o ria ch m o n o g r a fii h istoryczn ej.
K r z y s z t o f G ro n io w sk i
M a rth a B o h a c h e v s k y - C h o m i a k , F e m in ists D e s p ite T h em selves: W om en in
U krain ian C o m m u n ity L ife , 1884— 1 939, C a n a d ia n In stitu te o f U k r a in ia n S tu d ies,
U n iw e r sity o f A lb erta , E d m o n to n 1988, s. X X V , 4 6 0 , ilustr.
K w e stia k o b ie c a n a U k r a in ie je st sła b o z b a d a n a p rzez h isto rio g ra fię. T ę lu k ę stara się w y p e ł n ia ć M a rth a B o h a c h e v s k y - C h o m i a k , p ra co w n ik J o h n H o p k in s U n iv e r s ity w B a ltim o re, tak że d z ia ła c z k a organ izacji k o b ie c y c h . U k a z u je o n a o d m ie n n o ś ć zja w isk a , ja k im b y ł u k ra iń sk i ruch k o b ie c y w o d n ie sie n iu d o p o d o b n y c h ru c h ó w w E u ro p ie i S ta n a ch Z je d n o c z o n y c h , a n a w et w R osji. H isto r ia ta m o ż e sta n o w ić p rzy k ła d w ja k i sp o s ó b k o b ie ty w n a ro d a ch n iesu w er en n y c h o sią g a ją w y s o k ą p o zy cję w sw o ic h sp o łe c z e ń stw a c h . A u to r k a śm ia ło p o r ó w n u je sy tu a cję U k r a in e k w o m a w ia n y m ok resie d o p o ło ż e n ia i m e to d d z ia ła n ia k o b ie t T r zecieg o Ś w ia ta p o 1945 r.
A u to r k a starała się u k a z a ć k o b ie tę u k ra iń sk ą n a p o d sta w ie ź r ó d e ł b ezp o śr e d n ic h , w m niej sz y m sto p n iu w o b ra zie literack im c z y fo lk lo rz e. C o p ra w d a w p ły w teo rii fem in istek u k raiń sk ich b y ł o g r a n ic z o n y . P ro g ra m y u k ra iń sk ich o rgan izacji k o b ie c y c h sk u p ia ły się n a p o tr z e b a c h sp o łe c z e ń stw a u k ra iń sk ieg o , ż a d n a z ty ch o rgan izacji n ie ro zw in ęła id e o lo g ii fem in isty czn ej. N ie u to ż sa m ia ły się też fem in istk i u k ra iń sk ie z o d ła m a m i te g o ru ch u w in n y ch krajach, p o z o sta w a ły in te g ra ln ą c z ęścią u k ra iń sk ieg o sp o łe c z e ń stw a . D o c h o d z i tu ta k ż e p r o b le m za z ę b ia n ia się fem i n iz m u z so c ja lizm em , a zw ła sz c z a n a cjo n a lizm em . S p raw a w y z w o le n ia n a r o d o w e g o p rzy sła n ia ła sp raw ę w y z w o le n ia k o b iet.
B a z a ź r ó d ło w a i w y k o r z y sta n a literatu ra p rzed sta w ia ją się im p o n u ją c o . A u to r k a u w zg lęd n iła w iele p rasy u kraińskiej, a rch iw a lia z C ze c h o sło w a c ji, P o lsk i, Z S R R , U S A i K a n a d y , m ateriały z a r c h iw ó w ro d zin n y ch , a ta k ż e p a m ię tn ik i i p race o ch arak terze teo rety czn y m . W z esta w ie n iu b io g ra fic zn y m u w z g lę d n io n e z o sta ły ta k ż e p u b lik a cje w ję z y k u p o lsk im , c h o ć w y b ó r ich sp raw ia w ra że n ie p rzy p a d k u 1.
W o d n ie sie n iu d o ru ch u k o b ie t u k ra iń sk ich a u to r k a u ży w a o k r e śle n ia „ fe m in isty c z n y re g io n a liz m ” lu b „ p ra g m a ty cz n y fe m in iz m ” , p o d k reśla ją c tym brak z a in te r e so w a n ia teo rety czn y m i d y sk u sja m i i u k ieru n k o w a n ie n a ruch sa m o p o m o c y i w sp ó łp ra cę k la s sp o łec zn y ch . F em in izm uk raiń sk i b y ł p o c h o d n ą d z ia ła ln o śc i sp o łec zn ej. C zy w p ły n ą ł o n n a a u to s te r e o ty p przeciętnej U k r a in k i? Z w y w o d ó w a u to r k i w y n ik a , że n ic się p o d ty m w zg lęd em n ie z m ie n iło . K ła d z io n o n a cisk n a sp raw y sp o łe c z n o śc i, ale nie n a p o z y c ję k o b ie ty , n ie in te r e so w a n o się te o r ią w y z w o le n ia . K o b ie ty zg a d z a ły się n a istn ie n ie d o ty c h c z a so w y c h u k ła d ó w , nie c h c ia ły b u rzyć istn ieją cy ch in sty tu cji i w id zia ły sw oją ro lę w o b r ę b ie ro d zin y , ja k o ż o n y i m a tk i, p r o w a d z ą c e g o sp o d a r stw o d o m o w e .
P u n k tem w y jśc io w y m r o zw a ż a ń a u to r k i je st sytu acja p o d p a n o w a n ie m ro sy jsk im . P o r ó w n a n ie k o b ie c y c h organ izacji u k ra iń sk ich i ro sy jsk ic h u jaw nia w ięcej ró żn ic n iż p o d o b ie ń stw . R u ch ro sy jsk i b y ł sła b y i id en ty c zn y p o lity c z n ie z ru ch em lib era ln y m , k tó r y z k o le i o d n o s ił się n iech ętn ie d o a u to n o m ii n a ro d o w ej i ró w n o u p r a w n ie n ia k o b iet. T o ż s a m o ść k u ltu r o w a U k r a iń c ó w , za u w a ż a n a zresztą ju ż p rzez p o lsk ic h r o m a n ty k ó w , u m a c n ia ła się s to p n io w o p rzez c a ły w iek X I X . D o rangi s y m b o ló w n a r o d o w y c h u ro sły ta k ie e lem en ty , ja k stroje, h a fty i p ieśn i lu d o w e . B y ły to c zy n n ik i łą c z ą c e u k ra iń sk ą sp o łe c z n o ść w iejsk ą i u zn a w a n e p rzez u k ra iń sk ą in te lig en cję, p o m im o p o d z ia
1 P o m in ię te z o sta ły p race R . T o r z e c k i e g o , K w e s tia u k ra iń sk a w p o lity c e I I I R z e s z y
1 9 3 3 — 1945, W a rsza w a 1972 i T. D ą b k o w s k i e g o , U k ra iń sk i ruch n a ro d o w y w G a licji W sch o d n ie j 1912 — 1923, W a rsza w a 1985.
598
R E C F N Z J Ełó w tery to ria ln y ch . Isto tn ą rolę w fo r m o w a n iu się św ia d o m o śc i n a ro d o w ej U k r a iń c ó w o d g ry w a ł ró w n ie ż cz y n n ik religijny, a tak że teatr, p e łn ią c y fu n k cję św ie c k ie g o k o śc io ła w p ro cesie tw o rzen ia się k u ltu ry u kraińskiej. P o ja w iły się p ierw sze literatk i — U k r a in k i, n ie k tó r e u ż y w a ły m ęsk ich p se u d o n im ó w , n p. M a ria W iliń sk a — p se u d o n im M a rk o W o w c z o k . S y m b o le m św ia d o m o śc i n a r o d o w e j sta ł się T aras S z e w c z e n k o , d u że zn a c z e n ie m ia ła tw ó r c z o ść p o e ty c k a L arysy K o sa c z - -K w itk i, używ ającej p se u d o n im u L e sia U k r a in k a . N a w ia se m m ó w ią c , o p o g r z e b ie Ł esi U k ra in k i w 1913 r. w K ijo w ie d o n o s ił ró w n ie ż „ K u rier W a rsza w sk i” . P o lity k a rząd u ro sy jsk ie g o n a k ie r o w a n a b y ła n a ru syfik ację, n a w et w ręcz n a negację od ręb n ej n a r o d o w o śc i uk raiń sk iej. W tych w a ru n k a ch sp raw a w y k sz ta łcen ia k o b ie t sc h o d z iła n a d ru gi p la n w o b e c za sa d n ic z e g o p ro b lem u sz k o ły z ję z y k ie m n a r o d o w y m . K o b ie ty u k ra iń sk ie u czestn iczły w ró żn y ch fo rm a c h d zia ła ln o ści sp o łec zn ej, d z ia ła ln o śc i filan trop ijn ej (n p . su b sy d io w a n ie k aw iarń d la k o b ie t, za k ła d a n ie sz k ó ł sz w a c z e k ), w d z ia ła ln o śc i H r o m a d y i P r o sw ity , w p op u la r y za cji k u ltu ry uk raiń sk iej p rzez śp iew y c h ó r a ln e , c zy ta n ie, d y sk u sje, k o n certy . R o k 1905 p rzy n ió sł p ew n ą lib eralizację k u rsu w o b e c U k r a iń c ó w , a la ta b e zp o śr ed n io p o p rzed za ją ce I w o jn ę św ia to w ą o d z n a c z a ły się zn a czn y m w z r o s tem św ia d o m o śc i n a ro d o w ej.
P o w sz e c h n ie u w a ża się, że w A u str o -W ę g r z e c h , a m ia n o w ic ie w P rzed lita w ii istn ia ły dla U k r a iń c ó w k o rzy stn iejsze w a ru n k i r o z w o ju n a r o d o w e g o n iż w R o sji. A u to r k a p rzy ch y la się d o tej o p in ii, zw ra ca ją c je d n o c z e śn ie u w a g ę n a ro lę c z y n n ik a religijnego n a ty ch teren ach . P o d k re śla zn a c z e n ie d zia ła ń , p o d e jm o w a n y c h p rzez d u c h o w n y c h , ich ż o n y i có rk i w fo r m o w a n iu się u k ra iń skiej św ia d o m o śc i n a ro d o w ej. P ra w d a i t o , że k o b ie ty z ty ch k r ę g ó w n ie b y ły zw o le n n ic z k a m i zb y tn ie g o ro zszerzen ia u p ra w n ień k o b ie t. O g ra n icza ły się d o p ie lę g n o w a n ia c n ó t d o m o w y c h , o p ie ki n a d k o śc io łe m , w y c h o w a n ie m d zieci. N a d a l w ro d zin a ch d u c h o w n y c h w a żn iejsze b y ło u d a n e za m ą ż p ó jśc ie có rk i n iż jej n a u k a . W iele n ieza m ężn y ch c z y o w d o w ia ły c h k o b ie t p o św ię c a ło się p o tr z e b o m k o śc io ła .
S p ecy ficzn y ch arak ter fem in izm u u k ra iń sk ieg o je st w id o c z n y w p o d e jśc iu d o w y k sz ta łcen ia k o b ie t p o d rząd am i a u stria ck im i. U z n a w a n o p o tr zeb ę k szta łcen ia n a w sz y stk ic h p o z io m a c h , p rzed e w sz y stk im w id z ia n o je d n a k k o n ie c z n o ść zm n iejszen ia a n a lfa b e ty z m u w śró d m a s c h ło p sk ich i w y tw o r z e n ie w łasnej in telig en cji. S ta w ia ło to ed u k ację k o b ie t n a o d le g ły m m iejscu w hierar ch ii w a ż n o śc i. D y sk u sje o ro zw o ju sz k o ln ic tw a d la k o b ie t p o ja w iły się n a ła m a c h p ra sy p olsk iej w la ta ch sie d e m d ziesią ty ch X I X w . i p rzeszły d o p o lsk o języ czn ej p rasy k o b iecej, czytan ej także p rzez U k ra in k i. D o te g o cz a su o tr z y m y w a ły o n e sk ro m n e w y k sz ta łc e n ie w e w ła sn y c h d o m a c h . P o d k r e ślić p rzy tym n a leży , że k o b ie ty u k ra iń sk ie n ie zg ła sza ły p o stu la tó w w sp raw ie sw o je g o w y k sz ta łc e n ia w e w ła sn y m in teresie. G łó w n y m a rg u m en tem b y ło , że śred nie i w y ższe sz k o ln ic tw o d la k o b ie t u czy n i z n ich lep sze i bardziej p a tr io ty c z n e m a tk i. C elem n ad rzęd n y m b y ło rozszerzen ie u p ra w n ień ję z y k a u k ra iń sk ieg o w sz k o ln ic tw ie . A u to r k a z a zn a cza te ż fa k t, że w cza sie, g d y n ie k tó re P o lk i w y stę p o w a ły p u b lic zn ie p rzeciw ed u k a cji d la k o b iet, U k r a in k i, j a k o p ierw sze w całym p a ń stw ie, z g ło siły petycję o d o stę p d o sz k ó ł w y ż sz y c h i u n iw ersy tetó w .
P ro b le m em , k tó r y w ie lo k r o tn ie p rzew ija się w tej p ra cy , są w za jem n e sto su n k i m ięd zy n a r o d o w o śc ią u k raiń sk ą a p o lsk ą , w m n iejszy m sto p n iu ż y d o w sk ą . „ P o la c y — p isze a u to r k a — fa w o r y z o w a n i p rzez rząd a u stria ck i, b y li lepiej z o r g a n iz o w a n i i b o g a tsi. O b u rza li się n a a sp ira cje U k r a iń c ó w n a teren ach , d o k tó r y c h ro ścili so b ie pretensje P o la c y , c h o c ia ż sta n o w ili tam n ie k w e stio n o w a n ą m n ie jsz o ść ” (s. 100). G a licję u k azu je a u to r k a ja k o teren , n a k tó r y m zd erzenie rozw ijającej się ukraińskiej św ia d o m o śc i n a ro d o w ej z elem en ta m i p o lsk im i c z y ż y d o w sk im i d a w a ło r ó ż n e efek ty . S zczeg ó ln ie w y ra źn ie w id a ć to n a p rzy k ła d zie sz k o ln ic tw a , zw ła sz c z a w alki o u k rain izację U n iw ersy tetu L w o w sk ie g o . L icz b a sz k ó ł p o lsk ic h zn a czn ie p rzew y ż sza ła liczb ę u k ra iń sk ich , c h o c ia ż p o d k reślić te ż n a leży w y so k i p o z io m n ieliczn y ch śred n ich u k ra iń sk ich — np. U k r a iń sk i In sty tu t d la D z ie w c z ą t w P rzem y ślu , czy gim n azju m Św . B a z y le g o w e L w o w ie , d o k tó reg o u częszcza ły g łó w n ie có r k i d u c h o w n y c h . A u to r k a za rzu ca P o la k o m id en ty fik a cję d ą żen ia d o u tw o r z e n ia sz k ó ł u k raiń sk ich z n a cjo n a lizm em , c o sp ra w iło , że p ro b lem ed u k a cji za liczy li U k r a iń cy d o g łó w n y c h c e ló w p o lity c z n y c h . G e n e r a ln ie , d o I w o jn y św ia to w ej c ó r k i uk raiń sk iej elity galicyjsk iej p o sia d a ły śred nie w y k sz ta łcen ie, a 50 k o b ie t u z y sk a ło d y p lo m y w y ższy ch uczeln i.
R E C E N Z J E
599
P o m im o c z ą s tk o w e g o ro z w ią z a n ia w d zied zin ie sz k o ln ic tw a U k r a iń c y n a p rzeło m ie X I X i X X w iek u rozw ijali z r o zm a ch em ży cie sp o łe c z n e i k u ltu raln e. P o w sta ło w iele to w a rzy stw , w k tó ry ch a k ty w n ą d z ia ła ln o ść p ro w a d ziły r ó w n ie ż k o b ie ty . J ed n ym z n a jsta rszy ch b y ła P r o sw ita , u tw o r z o n a ju ż w 1868 r. i m a ją ca sw o je o d d z ia ły w w ie lu m ie jsc o w o śc ia c h , a ta k ż e w za b o r z e rosyjsk im . D o in n y ch w a żn y ch sto w a rzy szeń n ależały: R id n a S z k o ła , org a n iza cje sp o r to w o -g im n a sty c z n e S o k ił i S icz, org a n iza cje sp ó łd z ie lc z e , n p. N a r o d n a T o r h iw la i p ierw sza o rg a n iza cja c z y sto k o b ie c a — O b sz c z e stw o R u sk y ch D a m — u tw o r z o n e w 1878 r. i z w ią za n e z k ręgam i k o śc ie ln y m i. N a le ż a ło b y w tym m iejscu p o św ię c ić n ie c o w ięcej u w a g i o so b ie N a ta lii K o b ry ń sk iej — pierw szej teorety cz- ce fem in izm u u k ra iń sk ieg o i tw ó rczy n i św ie ck ich u k ra iń sk ich o rg a n iza cji k o b ie c y c h . Jej k on cep cja r o zw ią za n ia k w estii k ob iecej u k sz ta łto w a n a z o sta ła p rzez lib era lizm , so c ja lizm i w ied zę o sytu acji e k o n o m ic z n e j w G alicji. B y ła je d n ą z p ierw szy ch k o b ie t w E u ro p ie, b r o n ią c y c h p o łą c z e n ia fe m i n izm u z socjalizm em . Z n a n a te ż b y ła z p r o p a g o w a n ia u tw o r z e n ia o śr o d k ó w o p ie k i n a d d ziećm i. U w a ż a n a je st za o so b ę k szta łtu ją cą u k ra iń sk i ru ch k o b ie c y . Jej teo rie b y ły tru d n e d o p rzyjęcia d la u k ra iń sk ich m ężczy zn i o d rzu ca n e p rzez w ię k sz o ść k o b ie t, g d y ż id e n ty fik o w a n o w te d y so cja lizm z terroryzm em , ateizm e m , d ezin teg ra cją rod zin y , „ w o ln ą m iło ś c ią ” . Z a słu g ą a u to r k i je st w y d o b y c ie z za p o m n ie n ia tej ciek aw ej p o sta c i, u k a za n ie jej p o g lą d ó w , d z ia ła ln o śc i i w a lk i o o k r e ślo n y m o d e l ruchu k o b ie c e g o . K o le jn ą p o sta c ią , n ad er z a słu ż o n ą d la o m a w ia n e g o ru ch u , b y ła literatk a O lg a K o b y lia ń sk a . Jej p o g lą d o m p o św ię c a a u to r k a je d e n z p o d r o z d z ia łó w . K o b y lia ń s k a r o z u m ia ła fem in izm p rzed e w sz y stk im w k a te g o r ia c h in d y w id u a ln ej a u to n o m ii. W o k resie w cze śn iejszy m b rak ję z y k a u k ra iń sk ieg o w sz k o ła c h p c h a ł k o b ie ty w stro n ę literatu ry p o lsk iej, rosyjskiej i n iem ieck iej. P o ja w ia ją ce się w drugiej p o ło w ie X I X w . u tw o ry lite ra tek u k ra iń sk ich z a czę ły p o w o li w y p iera ć w p ły w obcej tw ó r c z o śc i. P ie rw szą , k tóra o sią g n ę ła p ew ien r o z g ło s, b y ła U lia n a K ra w cze n - k o , a u to r k a zb io ru p o ezji „P rim a v era ” . K o b y lia ń sk a g ó r o w a ła n a d n ią zn a czn ie z a r ó w n o p o d w zg lęd em ta len tu , ja k i z n a czen ia w literaturze.
P ism em k o b iecy m , w y d a w n y m w G a licji, b y ła „ M e ta ” — d w u ty g o d n ik , m a ją cy k ró tk i ż y w o t — od m arca d o g ru d n ia 1908 ro k u . W sp ó ą p r a c o w a ło z n im w ie lu p isa rz y u k ra iń sk ich , ró w n ież z za b o ru ro sy jsk ie g o . P o z a m o r d o w a n iu hr. A n d rzeja P o to c k ie g o p rzez M ir o sła w a S iczy ń sk ieg o , „ M e t a ” za m ieściła w ie le a r ty k u łó w , g lo ry fik u ją cy ch za b ó jc ę j a k o m ę c z e n n ik a n a r o d o w e g o . Z k o lei n a k o n g resie o rgan izacji k o b ie c y c h w e L w o w ie w g ru d n iu 1908 r. p r z e w o d n ic z y ła m a tk a S ic z y ń s k ie g o — O len a.
A u to r k a zw raca k ilk a ro tn ie u w a g ę n a p o d e jm o w a n e sp o r a d y c z n ie p r ó b y w sp ó łd z ia ła n ia U k r a in e k i P o le k . M .in . w y sła n o w s p ó ln ą d ep u ta cję d o Sejm u G a lic y jsk ie g o w sp ra w ie p ra w a d o g ło su , a w z w o ła n y m 2 lu te g o 1909 k o n g resie P ro sw ity u c z e stn ic z y ła Irena K o sm o w sk a .
C zęść III p racy z a ty tu ło w a ła au torka: „ W a lk a o w y z w o le n ie n a r o d o w e ” . D o k o n u je tu in teresu ją cy ch p o r ó w n a ń m ięd zy U k r a in a m i p o o b u str o n a c h Z b ru cza . J ed n y m ze ste r e o ty p ó w b y ła id en ty fik a cja in te lig en cji W sc h o d n iej U k r a in y z ru ch em p o stę p o w y m , z c z e g o w y c ią g a n o w n io se k , że in telig en cja n a teren ie U k r a in y Z a c h o d n iej b y ła k o n se r w a ty w n a . D o ty c z y ło to p rzede w sz y stk im o só b , p o c h o d z ą c y c h z r o d zin d u c h o w n y c h . T e n ste r e o ty p n iek o rzy stn ie o d d z ia ły w a ł n a o c e n ę isto ty u k ra iń sk ieg o ru ch u n a r o d o w e g o w e W sc h o d n iej U k r a in ie i p o m ija ł p o stę p o w e cech y sp o łe c z e ń stw a G alicji. S p o łe c z n o ść u k ra iń sk a fu n k c jo n o w a ła w o b u p a ń stw a c h w ró żn y ch w a ru n kach. O b a b y ły m o n a r ch ia m i, je d n a k C esa rstw o A u str ia c k ie p o p r z e z sw ój sy stem ad m im stra cy jn o - -p a r la m en ta rn y p o tr a fiło p r o w a d z ić p o lity k ę ró w n o w a g i n a r o d o w o śc io w e j. W p a ń stw ie tym U k r a iń c y m ieli w ięcej s w o b ó d p o lity c z n y c h i k u ltu ra ln y ch . S łu szn ie je d n a k a u to r k a z a zn a cza , że U k r a in k i w C esa rstw ie R o sy jsk im p o sia d a ły m o cn iejszą tradycję n ie z a le ż n o śc i ja k o k o b iety . M ia ły p rzynajm niej leg a ln e p ra w o d y sp o n o w a n ia w ła sn y m i p ien ięd zm i, c o d a w a ło p o c z u c ie pew nej n ieza leżn o ści. A k ty w n e k o n ta k ty m ięd zy m ieszk a ń ca m i o b u str o n Z b ru cz a ro zw in ęły się p o refo rm a ch lat sz eśćd ziesią ty c h . S ą sied zk ie w izy ty d a w a ły c z ę sto p o le d o ob serw acji i in teresu ją c y ch u w a g . Ja k o c ie k a w o stk ę p r z y to c z y ć tu m o ż n a o p in ię M ic h a ła D r a h o m a n o w a o k o b ie ta c h g alicyjsk ich . Z a s z o k o w a n y b y ł „ d r o b n o m ie sz c z a ń s k im filis ty n iz m e m ” — ga licy jsk ie k o b ie ty nie p o ja w ia ły się sam e n a u lica ch , nie z a jm o w a ły sa m e p o k o ju w h o te lu . U k ra in k i p iszą c e w R o sji b yły a k c e p to w a n e ja k o lite ra tk i w o b ręb ie sp o łe c z n o śc i uk raiń sk iej. K o b ie ty z U k r a in y Z a c h o d n iej
600
R E C E N Z J Fm ia ły w ięk sz e tru d n o ści d o p rzezw y ciężen ia , a b y w ejść d o gru p y in telig en cji, a ta k ż e a b y u c z e stn i c z y ć w e w szy stk ich fo rm a c h ży cia sp o łe c z e ń stw a u k ra iń sk ieg o . W e W sc h o d n iej U k r a in ie , p rzyn aj m niej w teorii, r ó w n o ść k o b ie t b y ła a k c e p to w a n a — w y p ełn ia ły sw ój o b o w ią z e k ja k o m a tk i i ż o n y . P o g łę b ia ły się zw ią zk i p erso n a ln e m ięd zy o b ie m a częścia m i U k ra in y . P o d e jm o w a n o w sp ó ln e in icja ty w y w y d a w n icze. D u ż y w k ła d w tych p rzed sięw zięcia ch m ia ła K o b r y ń sk a — n p. d w a lata w y m ia n y k o resp o n d en cji z Iw a n em F r a n k o p o p r z e d z iło u k a za n ie się w 1877 r. „ A lm a n a c h u ” . A u to r k a p racy p rzed sta w ia zresztą s z c z e g ó ło w o w szelk ie p ertu rb acje, to w a r z y sz ą c e u k a zy w a n iu się w sp ó ln y c h pu b lik acji.
N u r t a n ty fem in isty czn y w śró d in te lig en cji b y ł m a ło w id o c z n y , g d y ż z a in te r e so w a n ia k o n c e n t ro w a ły się g łó w n ie n a sp raw ach e m a n cy p a cji n a ro d o w ej. P o licja rosyjsk a u to ż sa m ia ła G alicję z o śr o d k ie m ruchu u k ra iń sk ieg o , A u str ia ta k ż e p a tr zy ła p o d ejr zliw ie n a c u d z o z ie m c ó w i m o ż li w o ś ć ich k o n ta k tó w z so c ja lista m i u k ra iń sk im i. W a lk a n a teren ie G alicji o u p o w sz e c h n ie n ie języ k a u k ra iń sk ieg o w sz k o ła c h i n a u n iw ersy tecie u ła tw ia ła n a w ią za n ie śc iślejszy ch k o n ta k tó w w śró d m ło d z ie ż y u kraińskiej, a sp ro w a d z en ie n a U n iw e r sy te t L w o w sk i w 1894 r. h isto r y k a u k ra iń sk ieg o M ic h a ła H r u sz e w sk ie g o , u w a ża n e b y ło z a zn a c z n e z w y cięstw o .
K o n ta k ty z U k r a in ą W sc h o d n ią p rzy czy n iły się d o zm ia n y n a sta w ien ia u k r a iń sk ie g o sp o łe c z e ń s tw a G a licji w o b e c fem in izm u . W y o b r a ż e n ie , że fem in izm to „b u rżu a zy jn y k a p r y s” , r o z p o w s z e c h n io n e w U k r a in ie W sc h o d n iej, b y ło c h ę tn ie p rzejm o w a n e w G alicji. A u to r k a u w a ż a , że p r zy czy n iło się to d o tru d n o ści przy o r g a n iz o w a n iu zjed n o czo n ej o rg a n iza cji k ob iecej. K o n ta k ty p o z w a la ły je d n a k n a k o n ty n u o w a n ie d zia ła ń , m a ją cy c h n a w zg lęd zie d o b r o całej sp o łe c z n o śc i u kraińskiej. A u to r k a p o d k reśla tu p o raz k o lejn y , że to n ie fem in izm n a leża ł d o te r m in ó w w y stęp u ją cy ch n ajczęściej w sło w n ik u k o b ie t u k ra iń sk ich , le c z n a cjo n a lizm i p a tr io ty zm .
L a ta 1914— 1922 p rzy n io sły k o b ie to m u k raiń sk im zm ia n y n a m ia rę k atak lizm u : w ojn y, r ew o lu cje, o k u p a cje w o jsk o w e , p a r ty z a n tk a , b a n d y ty zm i ep id em ie . J ed en z o sta tn ic h u tw o r ó w K o b ry ń sk iej: „ B r a c ia ” , o p o w ia d a ł o U k r a iń c a c h , w a lczą cy c h w e w r o g ic h a rm iach . W ty ch la ta ch k w estia k o b ie c a , o d su n ię ta n a d a lszy p la n z o sta ła z a stą p io n a p rzez k o n k rety — g łó d , p rzytu łki, o p ie k ę n a d ran n ym i. K o b ie ty przejęły ro lę ży w icielek r o d zin y i siły r o b o czej, n iek tó r e w stą p iły d o w o jsk a , p rzed e w szy stk im w G a licji. P ierw sza d o k o n a ła teg o śm ia łe g o k ro k u O len a S te p a n iw , jej zd jęcie w m u n d u rze w o jsk o w y m z o s ta ło z a m ie sz c z o n e w k sią żce. B y ła o n a jeszc ze p rzed w o jn ą z a a n g a ż o w a n a w o rg a n iza cja ch p ara m ilita rn y ch . F a k t ten sz e r o k o k o m e n to w a ła prasa. H isteria w o jen n a c h ętn ie w id zia ła w U k r a iń c a c h p o te n c ja ln y c h sz p ie g ó w a u striack ich .
R o k 1917 p rzy n ió sł U k r a iń c o m n a k r ó tk o m o ż liw o ść tw o rzen ia w łasn ej p a ń stw o w o ś c i i n o w e p o le d z ia ła ln o śc i d la k o b iet. K ijó w sta ł się p ierw szy m cen tru m zo r g a n iz o w a n e g o ż y c ia u k ra iń sk ieg o , d o U k ra iń sk iej C entralnej R a d y w e sz ło U k o b ie t. K o b ie ty d z ia ła ły te ż w e w sz y stk ic h p a rtia ch p o lity c z n y c h . P o k ó j brzeski za w iera ł tajn ą k la u zu lę o u tw o rzen iu z G a licji W sc h o d n iej kraju k o r o n n e g o , c o sp o tk a ło się z en tu z ja zm em U k r a iń c ó w i p ro testa m i P o la k ó w . R o la k o b ie t w tym s z c z e g ó ln y m o k resie o k reśla n a b yła p rzez d w a czy n n ik i — w o jn ę i ep id em ie. K r ó tk i i ch a o ty c z n y o k r e s su w e ren n eg o b y tu p a ń stw o w e g o p r z y c z y n ił się d o u m o c n ie n ia p o c z u c ia so lid a r n o śc i w śród U k ra in ek . N ie k tó r e c z ło n k in ie p rzed w o jen n y ch o rg a n iza cji p a ra m ilita rn y ch b rały ta k ż e u d zia ł w w a lk a ch . S ta n o w isk o m ężczy zn Z a c h o d n iej U k r a in y w o b e c k o b ie t b y w a ło w tym ok resie sp rzeczn e. Z jed n ej stro n y g lo ry fik a c ja w r ó ż n y c h fo rm a c h tw ó r c z o śc i literackiej w a lk i k o b ie t o w o ln ą U k r a in ę , z drugiej n iech ęć w o b e c u cz e stn ic tw a k o b ie t w ż y c iu p u b lic zn y m .
N a jo b szern iejsz a część IV p racy n o si tytuł: „ K o b ie ty z Z a c h o d n iej U k r a in y w ok resie m ię d z y w o je n n y m ” . Jak w ia d o m o d e c y z ją K o n fe ren cji A m b a sa d o r ó w w 1923 r. p rzy zn a n o o sta te c z n ie P o lsc e su w e ren n o ść n ad G a licją W sc h o d n ią . D la w szy stk ich u k ra iń sk ich n u rtó w p o lity c z n y c h o z n a c z a ło to p ora żk ę. E m igracyjn y rząd P a tru szew y cza w z y w a ł d o o p o r u p rzeciw P o la k o m , w ię k sz o ść U k r a iń c ó w z b o jk o to w a ła w y b o r y d o S ejm u i S en a tu w 1922 rok u . Z drugiej stro n y a u to r k a ja k b y z a p o m in a , że p o z a U k r a iń c a m i m ieszk a li na ty ch teren ach ta k ż e P o la c y i Ż yd zi. Ich ró w n o u p r a w n ie n ie b y ło tru dn e, z a ś p rzesied len ia lu d n o śc i n ie b yły b ran e p o d u w a g ę. P a ń stw o p o lsk ie n ie c h c ia ło to le r o w a ć w sw o ic h gra n ica ch ru ch ó w o ch a ra k terze irred en ty sty czn y m . A u to r k a d o str z e g a w p ra w d zie g e sty dobrej w o li ze stro n y P o la k ó w (J ó zew sk i), lecz m in im a lizu je ich
R F . C E N Z J F
601
z n a czen ie. N ie d o c e n ia też fa k tu , że d e m o k r a ty c z n y ustrój II R z e c z y p o sp o lite j stw o rzy ł, m im o w sz y stk ic h za strz eżeń , w a ru n k i d o sz y b k ie g o ro zw o ju u k ra iń sk ieg o ru ch u n a r o d o w e g o i k u ltu ra l n e g o . Z w a ż y w sz y w ie lo w ie k o w ą tradycję p o lsk ie g o w ła d a n ia i z a sie d la n ia R u si tru d n o ok reśla ć o b e c n o ść P o la k ó w n a tych teren ach ja k o o k u p a cję. Z g o d z ić się o c z y w iśc ie m o ż n a , że stro n a p o lsk a p o p e łn ia ła b łęd y , że u ciek a ła się d o a k tó w p rzem o cy (p a c y fik a cja w 1930 r.), ale i d ru ga stro n a r ó w n ie ż sto s o w a ła siłę.
K o lejn y m p ro b lem em c o d o k tó r e g o m o ż n a m ieć zastrz eżen ia d o a u to r k i, to spraw a ro zm iesz czen ia p o sz c z e g ó ln y c h n a r o d o w o śc i n a k resach . N ie m a w tek ście p racy ża d n y ch zesta w ie ń lic z b o w y c h , c h o ć w ia d o m o , że d a n e ta k ie istn ieją i w ie lo k r o tn ie b y ły w y k o r z y sty w a n e 2. L ektura b u d zi w rażen ie, że w szęd zie n a tych teren a ch U k r a iń c y m ieli z d e c y d o w a n ą p rzew a g ę liczeb n ą , cz e g o nie p otw ie rd za ją d a n e sta ty sty c z n e ani z o k resu p rzed I w o jn ą ś w ia to w ą , ani z lat p o w o jen n y c h .
C zęść IV p racy p o św ię c o n a je st g łó w n ie d ziejo m n ajw ażniejszej o rg a n iza cji k o b ie t u k ra iń sk ich , k tó r ą b y ł S oju z U k r a in e k , a le też in n y m fo r m o m d z ia ła ln o śc i k o b ie t z a r ó w n o n a teren ach II R z e c z y p o sp o liste j o ra z w p a ń stw a c h są sied n ich — C z e c h o sło w a c ji, R u m u n ii, W ęgrzech czy n a em igracji. P o d o b n ie ja k w o k resa ch w cze śn iejszy ch w grę w c h o d z iła sp ra w a ed u k a cji w języ k u u k ra iń sk im (ró w n ież n a p o z io m ie p r z e d sz k o ln y m ), rozw ój p rzem y słu lu d o w e g o , tk a c tw a . W d n ia ch 23— 2 4 V I 1934 r. z w o ła n o w S ta n isła w o w ie zjazd k o b ie c y w p ię ć d z ie sią tą r o czn icę ta k ie g o ż zjazd u k o b ie c e g o . P rzy b y ło p o n a d 10 ty sięcy k o b ie t. D la a k ty w istek p raca w ru ch u k o b ie c y m b y ła fo rm ą p a tr io ty c z n e g o o b o w ią z k u . P o te m w y stą p ił p o g lą d , a b y id e n ty fik o w a ć się z ja k ą ś id e o lo g ią . K o n gres w S ta n isła w o w ie, n o w e p u b lik a cje k o b ie c e , w zro st p o p u la r n o śc i fa szy zm u i au to r y ta ry z m u , a ta k ż e z a in tereso w a n ie K o śc io ła K a to lic k ie g o za g a d n ien ia m i sp o łe c z n y m i stw o r z y ły w aru n k i d o d y sk u sji o roli k o b iet. J ed n a k że U k ra in k i p iszące o za g a d n ien ia ch fem in izm u , n a g in a ły n ieja k o w a ru n k i, w ja k ic h ży ły , d o sytu acji w E u ro p ie Z a c h o d n iej. Id e a liz o w a n o E u ro p ę Z a c h o d n ią , c h o c ia ż iz o la cja u k ra iń sk a m ia ła ró w n ie ż d o b r e stro n y , g d y ż p o z w a la ła n a rozw ój w ła sn e g o fem in iz m u. M ężc zy źn i o d n o sili się n a d a l o p o r n ie d o w y c h o d z e n ia k o b ie t p o z a strefę ży cia r o d zin n eg o i u w a ża li, że k o b ie ta p o tr z e b n a je st ty lk o w d o m u . In telig en cja u k ra iń sk a n ie b y ła liczna; p rzen i k a ła d o ży cia m iejsk ieg o , lecz n ie b y ła w sta n ie k sz ta łto w a ć j e g o o b ra zu . Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść U k r a iń c ó w m ieszk a ła w trad ycyjn ych sp o łe c z n o śc ia c h w iejsk ich , g d zie k o n ta k t ze św ia tem zew n ętrzn y m u tr zy m y w a n y b y ł za p o śr e d n ic tw e m u rzęd n ik a g m in n e g o . O g ra n icza ło to w p ły w o rg a n iza cji k o b ie c y c h w o k resie k ryzysu e k o n o m ic z n e g o , p o n o w n ie w z r o sła rola k o b ie t w sferze g o sp o d a rcz ej. P o ja w ia się id ea ł „ n o w e g o ty p u k o b ie ty ” , ok reśla ją cy jej a u to n o m ię i sa m o d z ie l n o ść . P rzeciętn y m ężczy zn a o d b iera ł tak i id ea ł, ja k o z a g ro że n ie d la sa m y c h k o b ie t. A u to r k a słu sz n ie z a zn a cza , że a rg u m en t r ó w n o śc i p raw d la k o b ie t n ie b ył w y n ik iem o b r o n y in d y w id u a lizm u , lecz k o n cep cji roli k o b ie ty ja k o o s o b y p u b lic zn ej. N a d a l, ja k p rzed I w o jn ą św ia to w ą , m ężczy źn i id e a liz o w a li trad ycyjn e c n o ty k o b ie c e i id e n ty fik o w a li fem in izm z a teizm e m , u p a d k iem ro d zin y i m o r a ln o śc i. W k ró tce g ło sy , żą d a ją ce a u to n o m ii d la k o b ie t, z o s ta ły z a stą p io n e n a cjo n a listy c zn y m o b ra zem p o św ięca ją cej się m a tk i. U g r u p o w a n ia n a c jo n a listy c z n e b y ły p rzeciw n e S o ju zo w i U k r a i n ek , a tak że A k cja K a to lic k a u w a ż a ła m a c ie r z y ń stw o za p ie r w sz o p la n o w ą fun k cję k o b iety .
B ard zo k ró tk a część V „ U k r a in k i i m ię d z y n a r o d o w y fe m in iz m ” e k sp o n u je tu fa k t, że w w y stą p ie n ia c h n a aren ie m ięd zy n a ro d o w ej w y stę p o w a ły o n e p rzed e w sz y stk im ja k o U k ra in k i, n ie ja k o k o b ie ty , b ro n ią c p raw m n ie jszo ści u kraińskiej w P o lsc e i Z S R R .
O sta tn ia cz ę ść V I, o k o b ie ta c h R ad zieck iej U k ra in y , je st sto s u n k o w o n ajsłab sza. Brak m a ter ia łó w u n ie m o ż liw ił a u to r c e p o g łę b io n ą a n a lizę p ro b lem u . Jest t o led w ie d o tk n ię c ie k w estii, c h o ć n iek tó r e sp o str zeżen ia w y d a ją się in teresu jące, n p. p rzy zn a w a n ie m ed a li d la w ie lo d z ie tn y c h m a tek , a lb o in d e n ty fik o w a n ie k o b ie ty ze w s p ó ln o tą , rep rez en to w a n ą n p. p rzez b rygad ę ro b o tn ic zą .
P raca M . B o h a c h e v sk y -C h o m ia k z p e w n o śc ią zasługu je n a rek o m en d a cję ze w zg lęd u na b o g a c tw o in form acji. C zy jed n a k o k r e śle n ie „ fe m in iz m ” , u ż y te w o d n ie sie n iu d o u k ra iń sk ieg o ru ch u k o b ie c e g o , je st ok reślen ie m p ra w id ło w y m ? W p ra w d zie a u to r k a n a d a ła k sią żc e tytuł:
2 P o z a w y m ie n io n y m i, ta k ż e w p racy J. T o m a s z e w s k i e g o , R z e c z p o s p o lita wielu n aro d ó w , W a rsza w a 1985 o ra z W . M ę d r z e c k i e g o , W o je w ó d ztw o w o ły ń sk ie 1921— 1 9 3 9 , W ro cła w 1988.
602
R EC EN ZJE„ F e m in istk i w b rew so b ie ” , w yd aje się t o je d n a k ro zw ią za n iem p o ło w ic z n y m . P rzed I w o jn ą św ia to w ą ty lk o w o d n iesien iu d o n a d er w ąskiej g ru p y k o b ie t u k ra iń sk ich d aje się u ży ć ok reślen ie „ fe m in is tk i” . M o ż n a też k siążce zarzu cić brak m ap. W y d a n a je st b a rd zo so lid n ie , e stety czn ie, n a d o b r y m p a p ierze, zaw iera k ilk a n a ście zd jęć, b a rd zo p o rzą d n ie z e s ta w io n ą b ib lio g r a fię (ty tu ły p o l sk ie p o d a n e n iem al b ezb łęd n ie) i in d ek s.
H a lin a G ó rsk a
W arren I. C o h e n , E m p ire W ith o u t T ears. A m e r ic a ’s F oreign R e la tio n s, 1921— 1933, P h ila d elp h ia 1987, s. 138.
Interp retacje a m eryk ań sk iej p o lity k i zagran iczn ej w la ta ch d w u d ziesty ch X X w . w zb u d zają w śró d h isto r y k ó w k o n tro w ersje i p o le m ik i. N a jn o w sz a p raca C o h e n a p o m y śla n a z o sta ła ja k o p r ó b a sk ró to w ej sy n tezy tych za g a d n ień . A u to r ad resuje sw ą k sią żk ę, ja k p o d k r e śla w e w stęp ie, g łó w n ie d o stu d e n tó w h istorii p o z b a w io n y c h d o ty c h c z a s, w ed łu g n ie g o , s y n te ty c z n e g o o p r a c o w a n ia d z ie jó w d y p lo m a cji am eryk ań sk iej te g o o k resu . Z d ziw ien ie c zy teln ik a b u d zi w tym m iejscu fa k t, iż C o h e n p o m ija z u p ełn y m m ilc zen iem m o n o g r a fię L ew is E th an E l l i s a , „ R e p u b lic a n F o r e ig n P o lic y ” 1921— 1933” , N e w B run sw ick , N . J. 1968. A u to r sp ec ja lizo w a ł się d o ty c h c z a s w za g a d n ien ia ch d o ty c z ą c y c h p o lity k i am eryk ań sk iej w A zji P o łu d n io w o -W sc h o d n ie j1.
A m ery k a ń sk iej p o lity k i zagran iczn ej o w y c h lat n ie ok reśla ja k o „ iz o la c jo n iz m ” . W o k resie tym , j e g o z d a n iem , m ię d z y n a r o d o w a a k ty w n o ść S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h o sią g n ę ła n ie sp o ty k a n ą d o ty c h cz a s sk alę.
Z a k ła d a ją c p o d r ę c z n ik o w y ch ara k ter m o n o g r a fii a u to r o g ra n iczy ł a p a ra t n a u k o w y d o m in i m u m (1 4 p r z y p isó w o ra z lista w y b ra n y ch p o zy cji literatu ry p rzed m io tu ). D ą ż y ł ta k ż e d o m o żliw ie n ajw iększej gen eralizacji. In teresu jący e fe k t p r z y n io sło ro zp a try w a n ie w y d a rzeń h isto ry czn y ch nie p o d k ą tem p o sz c z e g ó ln y c h p a ń stw c z y k o n ty n e n tó w , lecz ich m iejsca w o g ó ln y c h ten dencjach d y p lo m a c ji am eryk ań sk iej. D a ło to lep sz ą m o ż liw o ść p rzep ro w a d ze n ia a n a lizy gen era ln y ch za ło ż e ń p o lity k i m ięd zy n a ro d o w ej.
P racę o tw iera p rezen tacja d y p lo m a cji a m eryk ań sk iej w o k resie o b e jm o w a n ia w ła d zy przez W arren a G . H a rd in g a (1 9 2 1 ). Z a sta ł o n w sp a d k u p o W o o d r o w W ilso n ie d o b rze zo rg a n iz o w a n y i sp ra w n ie d ziałający ap arat D e p a r ta m e n tu S ta n u i D e p a r ta m e n tu H a n d lu , o d g r y w a ją c e g o co ra z w ięk sz ą rolę w k sz ta łto w a n iu p o lity k i zagran iczn ej. N ie ja k o „ n ie z a u w a ż a ln ie ” S ta n y Z je d n o c z o n e sta ły się n a jw ię k szą p o tę g ą g o sp o d a r c z ą i fin a n so w ą św iata. S tw a rza ło to n iezn a n e u p rzed n io p r o b le m y , ale i tw o r z y ło n ieistn ieją c e d aw n iej m o ż liw o śc i ro zw o ju g o sp o d a r c z e g o . W tym k o n te k śc ie , n a w et o d rzu cen ie T r a k ta tu W ersa lsk ieg o p rzez S en a t U S A n ie w y w a r ło , w ed łu g a u tora, d e c y d u ją c e g o w p ły w u n a rozw ój am eryk ań sk iej p o lity k i zagran iczn ej.
D ru g i ro zd zia ł p racy p o ś w ię c o n o p o d sta w o w e j, zd a n iem C o h e n a , roli c z y n n ik ó w e k o n o m ic z n y ch w k sz ta łto w a n iu d y p lo m a cji S ta n ó w Z je d n o c z o n y c h . A u to r d o ść d o k ła d n ie stara się n a św ietlić w p ły w fin a n sistó w i b a n k ie ró w n a p o lity k ę W a sz y n g to n u . S z c z e g ó ln ą rolę przy p isu je o n T h o m a so w i W . L a m o u t, k tó r e g o o p in ie m ia ły m ieć c z ę s to d ecy d u ją c e zn a czen ie. P rzed sta w ia ją c m a so w y n ap ływ k a p ita łó w a m ery k a ń sk ich d o E u ro p y , z g o d n ie z d o ty c h c z a so w y m i u sta len ia m i h isto r io g r a fii, C o h en o m a w ia p rzyjęcie p la n ó w D a w e sa i Y o u n g a 2. W y k o rzy stu ją c b a d a n ia J o se p h a B r a n d e s a an alizu je
1 N a jw a żn iejsze z je g o o p u b lik o w a n y c h p ra c to: The A m erica n R e visio n ists. The L e sso n s o f
In terven tio n in W o rld W a r I, C h ica g o 1967; A m e r ic a ’s R e sp o n se to China. A n in te rp re ta tiv e H is to r y o f S in o -A m erica n R e la tio n s, N e w Y o r k 1971; The C h in ese C on n ection , N e w Y o r k 1978; D ea n R u sk,
T o to w a , N . J. 1980.
2 J. H . W i l s o n , A m erica n B usiness a n d F oreign P o lic y , L e x in g to n 1971, s. 131— 1 7 4 o r a z M . J. H o g a n , In fo rm a l E n ten te: The P r iv a te S tru c tu re o f C o o p e ra tio n in A n g lo -A m e ric a n E con om ic
