Alojzy Sajkowski
Uwagi nad Janem Jurkowskim
Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 43/1-2, 562-567
U W AGI K AD JAK EM JU R K O W SK IM
ZainteresoAvania literatu rą mieszczańsko-ludoAYą лу okresie po
w ojennym wzrosły na sile. B rak jest co praw da obszerniejszycli prac i poza ram y drobnych przyczynków analitycznych badania nie лл-yszły, ale za to pojaw iają się one coraz częściej. Wiąże się z ty m sprawa pierwszorzędnej wagi — publikacja tekstów. Po t a kich poprzednikach jak K. W. Wójcicki, T. Wierzbowski, a zwłasz cza A. Brückner, od lat czterdziestu k rząta się około nich K. Badecki, k tó ry po rejestracji zabytków^ tej U teratury w r. 1925 i wcześniejszej jeszcze edycji dzieł Dzwonowskiego przystąpił do w ydania komedii rybałtowskiej (1931), liryki mieszczańskiej (1936), fraszki (1948) i sa ty ry (1950) ; w przygotow aniu jest jeszcze pam flet. Zbiory te obej m ują przeważnie twórczość anonimową, rzadko k tó ry z autorów legitym uje się nazwiskiem. Do tych należeliby W ładysławiusz i Jurkow ski, choć nie bez zastrzeżeń. W iadomo bowiem, że tylko analiza tek stu naprow adziła A. B rücknera do przyznania autorstw a Poselstwa z DziMch Pól bakałarzow i z Pilzna. O dkryta przez niego broszura doczekała się reedycji w zbiorze K. Badeckiego. Poprze dziło ją wydanie Tragedii o polsMm Scylurusie, dokonane przez S. Pigonia (Kraków 1949. B i b l i o t e k a P is . P o l., 90). We w stę pie dał wTydawca przegląd dotychczasowych rezultatów badawczych, odnoszących się zarówno do osoby au to ra jak i jego dzieła. Ka m ar ginesie zwracam uwagę, że cennym dopełnieniem tego wstępu jest rozpraw a wydawcy umieszczona w S p r a w o z d a n i a c h P o l . A k .U m ., 1950, n r 6. W ten sposób S. Pigoń przyczynił się w dużej mierze
do tego, co nazw ał „wzrostem лу cenie Jurkow skiego” . Dotychczas
A\Tzmianki dotyczyły glÔAvnie twórczości, i to najbardziej znanych utworó\v; osoba au to ra pozostaw ała w dużej mierze niewiadoma, a i obecnie dane o niej nie są zbyt obfite. Cóż bowiem wiemy? Релу- nikiem na ogół dotychczas pozostawało, że pochodził z Pilzna, że
żył ли czasach Zygm unta I I I , że uczęszczał do Akademii Krakow- skiej i że po w ydaniu Chorągwi Wandalinowej zamilkł.
Identyfikację autora utrudniało istnienie M-spółcześnie kilku Jurkowskich vel Jurkowicóiy, i to reprezentantóiy różnych środowisk społecznych. Znam y poza ty m przynajmniej d \\u Janów tegoż na- zwiska. L. Bernacki wymienia Jan a Jurkowskiego z Baciszyna, syna Mikołaja, występującego w r. 1620 i następnych w aktach urzędu grodzkiego pilzneńskiego к Je st to jednak generosus załat- ydający spraiyy majątkoiue ziemskie, podczas gdy nasz — to łyczek miejski, bakałarz, no i — syn Marcina. Inni Jurkow scy czy Jurkoivie ллту chodzą spod strzechy chłopskiej. I ta k Liber chamorum wspo mina o psiarczyku kanonika Skarszewskiego, Jakubie, synu chłopa Jurk a, co to, dobiwszy się rangi urzędnika dworskiego w Goszczy, ,,za szlachcica udaw ał się, chodził z lisim kołnierzem w ferezyjej” 2. Później synów na paniczów wychował, ale to już la ta trzydzieste X V II w. W końcu wieku X V I w Album studiosorum w ystępuje szereg pilźnian. Zdaje się nie ulegać-wątpliwości, że гапо^луапу pod r. 1596 Joannes M artini Georgides Pilznensis3 jest autorem Scylu- rusa. Było to w porze letniej za rekto ratu P iotra Gorczyna, a już
лу dwa la ta potem uzyskuje ten studiosus ty tu ł bakałarza4. W edług
najogólniejszych obliczeń, mógłby nasz autor urodzić się około r. 1580 w Pilźnie, w rodzinie mieszczańskiej. Po roku 1598 nie zrywa
Jurkow ski związku z uczelnią. Bierze bowiem udział лу dysputach
przepisanych dla m agistrantów 5. Być może, iż równocześnie b a kałarzuje po domach bogatych mieszczan krakowskich, a nieza długo potem poszuka sobie protekcji możnych, jak np. Tęczyńskiego czy Mniszchów. Wiadomo, że pierwszemu z nich dedykoлyał swą> Tragedię. Rozpoczyna ona okres twórczy, znaczący się 9 pozycjami na przestrzeni la t 1604—1607. Po ty m czasie Jurkow ski milknie. Czy jest to równoznaczne z porzuceniem działalności literackiej ? Wiązano nadzieje z tajem niczym i autoram i w ystępującym i pod pseudonimami Ja n a z K ijan czy Jan a z Wychylówki. Przypuszczano, że być może dzieła tych autorów anonimowych można przysądzić tw órcy Poselstwa z Dzikich Pól. Zdaje się, że dostatecznie rozwiał
1 P a p iery L. B e r n a c k i e g o , rkps Ossol. nr 7072 II. 2 jw .
3 Л. C h m ie l , A lb u m studiosorum. K raków 1904, s. 198.
4 J. M u c z k o w s k i , Statuta пес non liber prom otionum. Кгаколу 1849, s. 252.
5 Por. p rzyp is 7.
te nadzieje Z. Stieber analizą językową tek stó w 6. Tak więc au to r stwo Jurkow skiego zacieśnia się do utworów przyznawanych mu dotychczas jako bezsporne.
W w yjaśnieniu dalszych kolei życia Jurkowskiego przychodzi z pomocą nie drukow ana praca J . Antonowa, k tóry zajmował się tą postacią jeszcze przed r. 1945. k ie wiadomo, jak długo zadowalał się pilźnianin rolą preceptora paniczów po domach magnackich. Mianowicie według przytoczonej pracy spotykam y Jurkowskiego za granicą, uzyskującego stopień doktora m edycyny w Padwie,
26 września 1621 r. Po raz pierwszy w ystępuje jego nazwisko лу peł
nym brzm ieniu: J a n Chrzciciel Jurkow ski, syn śp. M arcina Jurkow skiego z P ilz n a 7. Być może, że po studiach, irwieńczonych ta k za 6 Z. S tie b e r , P r z y c z y n k i do h i s t o r ii p o l s k i c h r y m ó w . J ę z y k P o ls k i, 1950, s. 110.
7 J. A n to n o w , praca w zbiorach Seminarium Hist. Lit. Pol. Uni w. Pozn. In formacje dotyczące doktoratu Jurkowskiego i zawarte w tym przypisie notatki ma teriałowe pochodzą od Henryka B a r y c z a , wg którego akt promocji odbył się 27 września 1621. Równocześnie z Jurkowskim promował się na dra fil. Jakub Aicłier. Treść tych akt padewskich przedstawia się następująco: 2 IX 1621 Sebastian Zolt, kanclerz Uniwersytetu Artystów i Medyków, ogłasza mandat, że „concessa fuit gratia d. Joanni Jurkowski, Martini [filio] Polono de dimidia pecunia spectanti erario Universitatis... pro sua promotione ad gradus docto- ratus assequendum. . . ” — 18 IX : ,,.. .introductus fuit in Collegium d. Joannes Jurkow ski... qui humiliter p e tiit..., ut potuit subire suum privatum exa men in utraque cum solutione ultimae dim inutionis... Ballôtata capta fuit de omnibus praeter duo”. — 22 IX : „ ...P e r d. Caesarem Cremoninum fuere praesentati d-ni Jacobus Aicher et Joannes Jurkowski peten tes... admitti ad eorum privatum examen in utraque gratis et cum ultima dim inutione... Qui eos admiserunt iuxta petita”. — Tegoż dnia ,,.. .comparait d. Joannes Baptista olim d. Martini Jurchowsclii ex districtu Pilsnensi a Polonia, ut fidem catholicam profiteretur. Rever-inus mandavit examinari testes: d. Stanislaus olim d. Abrami Bialoruschi Polonus ... et d. Petrus olim dni Pétri Cieslinski [raczej Ciekliński, nazwisko w tekście trudno czytelne] Polonus. Qui fidem feceru n t...” — 23 IX : ,,Puncta in utraque... sorte extracta: 1. In primo phi- sicorum tex. primo: »Quoniam quidem«. 2. In prima primi Avic. doc. 3, cap. 3: »Aetates omnes sunt quatuor«. — 27 IX : ,,d. Jac. Aicher et Joannes Jur k ow ski... optime se gesserunt et finito exam in e... positi fuere ad suffragia. .., a quibus de omnibus votis n em in e... dissitiente doctores in utraque [tj. w fil. i med.] approbati... doctores pronuntiati fuere ...Promotor C. Cremo- nino. Arguentes. d. Joannis fuere Exc. Sfortia et a Flumine. Propo- suit casum in re medica exc. Sala. Praesentibus : ill. dnis Joanne Carolo Tarlo de Sczekarzowice capitaneo Zwolenensi, d. Petro Firlei de Dambrowiea palatini de Lublinensi, testibus” . — Archiwum Uniw. Padewskiego (depozyt Biblioteki Uniw. w Padwie) nr 679, k. 74b, rkps 345 nlb. i rkps Archiwum Diecezjalnego (Archivio Yescovile di Padova), dział Dottorati, nr 65 nlb.
szczytnym tytułem , wrócił do rodzinnego m iasta i tam odbywał p rak ty kę lekarską. J . Antonow postarał się również o oznaczenie w przybliżeniu daty śmierci naszego doktora. W r. 1635 bowiem b ra t J a n a Krzysztof zanosi przed sądem miejskim wr Pilźnie skargę na Albina Albiniego, bakałarza z tegoż m iasta, za przywłaszczenie sobie książek po zmarłym p isarzu8. Tak więc rok 1635 byłby za razem term inem ad quem życia autora Scylurusa.
Twórczość Jurkowskiego przypada na okres niezwykle burzliwTy w dziejach naszych. Б о к 1604, rok wydania Tragedii, m a swoją wymowę historyczną. Eozgoryczenie polityką Zygm unta I I I w zra sta. Stoimy w przededniu rokoszu Zebrzydowskiego, D ym itriady i „potrzeby’’ kircholm skiej9. Za nimi pozostaje powstanie Kalewajki, луургалуу mołdawskie i inflanckie Ja n a Zamoyskiego, grabieże niepłatnych wmjsk na pograniczu litewskim w r. 1603. O wyprawie D ym itra wiadomo, że organizowała się latem 1604 r., a w paździer niku poddawrały się już pierwsze grody w ziemi siewierskiej. P rzed tem przebywał Samozwaniec na dworze Mniszcha, a wiadomo, że nasz Jurkow ski ocierał się o „sendomirskiego” wojewndę. Sam D y
m itr zresztą лу kudetniu 1604 r. był лу Кгаколлйе, mógł лл^с pisarz
śledzić głośną лvypraлvę niejako in statu nascendi. Potyyższe fak ty łiistoryczne m ają mniej lub bardziej лууга/лге odbicie w Tragedii. W ystarczy choćby przeczytać monolog Słatvy, którego tem atem są czyny polskiego Herkulesa.
Jurlanyski jako regalista popierał atranturnicze plany Zygm unta Wazy. Gorzej, że przejął się duchem nietolerancji; uwidoczni to się
szczególnie луPoselstwie z Dzikich Pól, choć i w Scylurusie da луугаг
niechęci лvzględem рггелугокоуск Ь е^уколу, karcąc słowami Ojca Parysów, czyli panięta, co to za granicą tracą pieniądze, a nierzadko i л\4а^. Łączy się to zresztą z odruchem niechęci релли^о odłamu
społeczeństwa do studió\y za granicą лу ogóle, pojaлviająeej się już
лув лycześmejszym okresie kontrreform acji. W końcu X Y I ллпеки
лу dużej mierze plebejusze zapełniają m ury uczelni krakoлyskiej.
S tąd też zrozumiały sentym ent pilźnianina ku niej, a w yrzut лу stronę
tych, co to „Mając doma księgi cnot i лугог mężnych dziadów Z szkół s\yej Akademiej moc mądrości szladoty Wolą obcą truciznę” 10.
8 J. A n to n o w , jw. Dane zaczerpnięte z Archiwum Ziemskiego w Kra kowie, rkps dep. 280.
9 U S. P ig o n ia błąd korekty 1607; ma być 1605.
10 C h o r ą g iew W a n d a l i n o w a , odpis dep. w Seminarium Ilist. Lit. Pol. Uniw. Pozn.
Równocześnie koniec X V I i początek X Y II w. to okres form al nego rozpasania tłum ów nienawiścią względem innowierców, okres niszczenia zborów i dew astacji cm entarzy, i coraz częstszych n a padów na dom y pryw atne niekatolików. Pośród powodzi broszur antyreform acyjnych widnieje też skromny udział bakałarza pil- źnieńskiego.
Xegatywnie n a ogół odnosi się Jurkow ski do szlachty. Dało m u się we znaki zapewne bakałarzow anie po dworach Orczykowskich, skoro z ta k ą pasją nakreślił hardo pysznego hreczkosieja, co to naukę synów mniej ceni, niż stadninę. Także i jejmość Orczykowska jest doskonałym prototypem Guronosowej z Sarm atyzm u; rada by bo wiem ,,kilka chłopaków przedać” , byle się „w przód sąsiadce nie dać” . O strą ironią zaprawne są słowa D iogenesa-autora klasyfiku jącego przedstawicieli przodującej w arstw y лу narodzie jako ,,śyyź- nie лу worach jedw abnych” , ллггаг ze znam iennym stwierdzeniem, że ta k dzisiejsi Polacy różni od swych przodkó\\r, ,,jak grubi- Tata- голлйе od Rzym ianow daw nych” 11.
W Chorągwi Wandalinowej, poAvstalej w chwili szczytoTVTej ro koszu Zebrzydowskiego, słowa pisarza brzm ią bardziej bezkom pro misowo. Xie znająca granic SAvawola szlachecka ,,w pro\yadza... o k ru tn ą niewolą. Wsi drze, m iasta wywraca, swych pustoszy rolą” . Praw o wobec takich jest bezsilne, gdyż ,,луага, szlachcic ja wolny przed ргалует, Urzędzie nie im aj m nie” . Cóż to znaczy ubić pod danego, skoro „tańszy człek, niż jego rzecz” . Ale i ta wolność szla checka jest czczym frazesem. Z ironią bo\yiem zauważa poeta, że
z „szlachcica chłop drugi, gdy już nędznik chudy Piszczy лу garści
możniejszym, gra weń P an jak лу d u d y ” 12. Plebejusz uciekający się
pod opiekę możnego pana na Tęczynie, mógł śmiało dać upust n u r tującem u go poczuciu krzyw dy społecznej. Jurko5vski — mieszcza nin walczący w obronie praw swoich лу!авпусЬ — to tem at jeszcze nie opracow any; zaledwie tu i оллиЫе garść uwag się znajdzie.
Stroną literacką uUvoru, a głównie ^ y e stią zapożyczeń, zajm o wano się o wiele więcej. Przy Tragedii spra\yę tę ulaUvia n o tatk a autora, k tó ry lojalnie przyznaje w tytule, że praca jego jest „zło żona” .
Spośród ostatnich оргасолуап zasługuje na uwagę rozpraw ka
W. H ahna, zajm ująca się m otvwam i klasycznymi лу Tra
11 T r a g e d i a o p o l s k i m S c y l u r u s i e , s. 56. 12 C h o r ą g iew W a n d a l i n o w a .
gedii13. Na ko ntak ty utw oru z Sądem Parysa Locłiera (w tłum . poi. 1542) oraz z Komedią Justyna i Konstancji M. Bielskiego wskazał S. Pigoń. Zwrócił też uwagę na wyzyskanie przez J u r kowskiego współczesnych anegdot i facecji. Słusznie też przeszedł wydawca do porządku nad uwagą W. A. Maciejowskiego, jakoby au to r Scylurusa „żywcem” wypisywał z Testamentu starca B. P a prockiego. Posługując się egzemplarzem Testamentu Biblioteki w K órniku, nie dostrzegłem żadnych reminiscencji w Tragedii, poza samym faktem przekazywania przez ojca te sta m e n tu 14.
W twórczości autora Chorągwi Wandalinowej jest Scylurus je dynym utworem dram atycznym . S. Pigoń przypuszcza, że mógł
być wystawiony na dworze Tęczyńskiego już лу roku 1603, podobnie
ja k луla t mniej więcej trzydzieści potem odegrana zostanie u k tó re
goś z раполу sieradzkich „komedia dлyorska” B aryki Z chłopa król. Że Tragedia była znana współczesnym, śiyiadczyłoby pojaTuienie się postaci Orczykosia w interm edium Władysłatyiusza pt. Gretka Urban Orczykoś15. Mimo że postać ta (wskutek zdefektowanego egzemplarza) nie dochodzi do głosu, samą swą nazwTą jednak ko
jarzy się z osobą OrczykoAVskiego лу interm edium Jurkowskiego.
W każdym razie byłby to ciekawy i cenny fak t zbliżenia literackiego
dлyu naj лу у bitnie j szych pisarzy mieszczańsko-sowdzdrzalskich, do
tychczas czekających na monograficzne opracowanie. Ułattyi tę pracę historykowi literatu ry przede wszystkim pełne i krytyczne лууЬаше dzieł. Niemałą zasługą S. Pigonia jest więc ostatnie луу danie Tragedii o polskim Scylurusie z unikatu Biblioteki Czartoryskich, dokonane na ogół bez zarz u tu 16. Z uznaniem też należy poycitać projektowane przez IB L zbiorotye wydanie dzieł Jurkotyskiego лу B ib l io te c e Z a b y t k ó w P i ś m i e n n i c z a P o l s k i e g o 17.
13 W. H alin , Motywy klasyczne w Tragedii o 'polskim Scilurusie Jana Jurkowskiego. Poznań 1936.
14 B. P a p r o c k i, Testament starca jednego, który miał trzech synów. Kraków 1578; egz. nieco zdefektowany.
15 Urywek intermedium odkrył ostatnio K. B a d e c k i i podał w P a m ię t n ik u L ite r a c k im , 1951, z. 1.
16 Por. uwagi K. K u m a n ie c k ie g o , M ean d er, 1950, nr 5. 17 P a m ię tn ik L ite r a c k i, 1951, z. 2, s. 450.
