Maria Biolik
Nazwisko "Wałkuski" i inne polskie
nazwiska z "Wałk-"
Prace Językoznawcze 11, 21-30
UWM 2009
PRACE JĘZYKOZNAWCZE ZESZYT XI
M aria B iolik O lsztyn
Nazwisko Wałkuski i inne nazwiska polskie z
S u rn a m e W ałku ski a n d o th e r p o lish s u rn a m e s w ith
Wałk-The article presents various propositions explaining the grammatical structure and etymology of the surname Wałkuski.
Słowa kluczowe: onomastyka, antroponimia, nazwisko, etymologia, budowa słowotwórcza Key words: onomastics, antroponymy, surname, etymology, word building
K azim ierz R ym ut w przedm ow ie do słow nika historyczno-etym ologicznego pośw ięconego nazw iskom P olaków napisał, że najlepszym sposobem analizow a nia nazw isk je s t szczegółow e opracow anie każdej jednostkow ej nazwy, bow iem „w tedy m ożna zająć się nie tylko jeg o historią, pochodzeniem , ale też zm ianam i język ow ym i w nim zachodzącym i” (N P I, s. V II)1. O pracow ania etym ologiczno- -m otyw acyjne „pojedynczych nazw isk są trudne do przeprow adzenia, ale p o trzebne szczególnie w przypadku nazw isk takich, których budow a języ ko w a w ciągu w ieków uległa zatarciu” (NP I, s. V II) lub trudno je s t ustalić ich p och o dzenie - m otyw ację i etym ologię.
W zasobie polskich antroponim ów je s t w iele nazw w łasnych trudnych do w yjaśnienia, różnie interpretow anych przez badaczy. Do tej grupy n ależ ą nazw i ska Wałkuski, Wałkusa, Wałkucki, Wałkówski, Wałkuśka (SN W P X, s. 79), które nie b yły dotychczas przedm iotem szczegółow ej analizy w opracow aniach ono- m astycznych. W ynikało to zapew ne z faktu, że są to nazw iska rzadkie, o tzw. niskiej częstotliw ości w ystępow ania. N ajw yższą frekw encję m a nazw isko Wał
kuski pośw iadczone 396 razy. N azw iska Wałkusa i Wałkuśka to zapew ne form y
błędne języ kow o nazw iska żeńskiego Wałkuska pow stałe podczas w prow adzania danych do kom putera. N azw isko Wałkuśka m ogło pow stać w w yniku zam iany
litery s n a i , a Whtkusa przez pom inięcie litery k. S ą to nazw iska pośw iadczone tylko raz, co potw ierdza tezę Rym uta, że form y błędne „lo k u ją się głów nie w grupie nazw isk o niskiej frekw encji” . Praw dopodobnie do grupy nazw isk za p isan ych błędnie należy też nazw isko Watguska o zerow ej liczbie nosicieli (SN W P X, s. 79), w którym bezdźw ięczne k zapisano jak o dźw ięczne g.
N azw iska Watkucki i Watkówski to także nazw iska rzadkie. M ożna p rzy puszczać, że oba te nazw iska, podobnie ja k nazw iska żeńskie Watkusa, Watkui- ka, Watguska, m ogły pow stać na skutek błędnego zapisu w dokum entach PESEL nazw iska Watkuski. C zęsto zdarzało się, zw łaszcza n a M azow szu, że nazw iska niejasne etym ologicznie zapisyw ano błędnie ju ż w dokum entach urzędów stanu cyw ilnego, a członkow ie jednej rodziny m ogli m ieć w m etrykach zapisane różne form y fonetycznie tego sam ego nazw iska2.
N azw isko Watkucki m a 18 pośw iadczeń. O soby noszące to nazw isko za m ieszk u ją daw ne w ojew ództw o w arszaw skie - 4, bydgoskie - 3, gdańskie - 2, katow ickie - 1, olsztyńskie - 7, siedleckie -1 . N azw isko Watkówski m a tylko cztery pośw iadczenia na Z iem iach O dzyskanych, je d n a osoba nosząca to nazw i sko m ieszka w daw nym w ojew ództw ie legnickim i trzy w daw nym w ojew ódz tw ie w rocław skim . O ba n azw iska w ydają się być zw iązane etym ologicznie z n a zw iskiem Watkuski, ale bez dodatkow ych badań i pośw iadczeń archiw alnych nie m ożem y stw ierdzić, czy tak je s t n a pew no.
Jeżeli chodzi o nazw isko Watkucki, to m ogło ono pow stać n a skutek błęd ne go zapisu litery c za s lub błędnego odczytania z m etryki nazw iska Watkuski jak o
Watkucki i upow szechnienia tej formy, co było m ożliw e w przypadku nazw isk używ anych rzadko. Jeżeli przyjm iem y, że nazw isko Watkucki je s t niezw iązane etym ologicznie z nazw iskiem Watkuski, to w tedy w ym aga oddzielnej analizy etym ologicznej.
N azw isko w form ie Watkówski m oże być fo rm ą hiperpop raw n ą częściej używ anego nazw iska Watkuski: z literą ó za u i w tórnie dodaną spółgłoską w, być m oże, w obaw ie przed uproszczeniem grupy spółgłoskow ej -wsk- > -sk-, por. krakowski, pot. krakoski. U proszczenie tego ty pu zachodzi w języ k u potocz nym w przym iotnikach utw orzonych od nazw m iejscow ych: v arsask 'i, wro- cw ask'i i nazw iskach przym iotnikow ych n a -ski utw orzonych od nazw m iejsco w ości na -ów, -owo, -ew, -ewo. Po ubezdźw ięcznieniu dźw ięcznej spółgłoski w, następuje uproszczenie g rupy spółgłoskow ej p o przez opuszczenie pierw szej z trzech spółgłosek bezdźw ięcznych -fsk-, np: krak ofsk 'i > krakosk'i, g ra b o fsk 'i > g ra b o sk 'i. W X V I- i X V II-w iecznych dokum entach historycznych w nazw i skach odm iejscow ych n a -ski uproszczenia jeszcze nie występow ały. W idocznie żyw y był zw iązek z n az w ą m iejscow ości, np: K rakow ski : K raków , G rabow ski :
Nazwisko Wałkulski i inne nazwiska polskie z Wałk- 23
Grabów. N ależy zaznaczyć, że jeszcze w X V I w. na M azow szu do identyfikacji
ludzi używ ano deskrypcji odm iejscow ych. D eskrypcje odm iejscow e: N icolaus
de G rabowo funkcjonow ały w ym iennie z określeniam i syntetycznym i z sufik-
sem -ski: N icolaus G rabow ski3.
P olacy noszący nazw isko Wałkuski na początku lat 90. m ieszkali w w oje w ództw ach: w arszaw skim - 21, białostockim - 34, ciechanow skim - 12, elblą skim - 3, gdańskim - 10, jeleniogórskim - 7, kaliskim - 1, lubelskim - 8, łom żyńskim - 172, łódzkim - 10, olsztyńskim - 30, ostrołęckim - 10, piotrkow skim - 1, płockim - 3, siedleckim - 3, słupskim - 2, suw alskim - 13, tarnobrze skim - 4, w ałbrzyskim - 1, w rocław skim - 17, zielonogórskim - 4 (SN W P X, s. 79). N ajw ięcej Polaków posługujących się tym nazw iskiem m ieszkało n a M a zow szu i B iałostocczyźnie (249). G niazdem rodu W ałkuskich m oże być ziem ia łom żyńska, gdzie nazw isko to pośw iadczono aż 172 razy.
P raw dopodobnie z pow iatu łom żyńskiego W ałkuscy em igrow ali do sąsied nich pow iatów : ostrołęckiego - 10, ciechanow skiego - 12, suw alskiego - 13 oraz do białostockiego - 34 i w arszaw skiego - 21. Po 1945 r. W ałkuscy osiedlili się także n a Z iem iach Z achodnich - 29 i P ółnocnych - 45. Inform acje zam iesz czone na stronach internetow ych pokazują, że obecnie W ałkuscy m ieszk ają w 40 różnych m iastach i pow iatach. N ajw ięcej, bo aż 51 osób zam eldow anych je s t w Łom ży. D alsze pow iaty/m iasta ze szczególnie d u żą liczb ą osób o tym nazw isku to B iałystok - 12, W arszaw a - 10, O lsztyn - 10, Jelenia G óra - 6, Tychy - 5, Lidzbark W arm iński - 5, Z gierz - 5 i W rocław - 4.
B adania prow adzone przez W andę S zulow ską dow odzą, że nazw isko Wałku
ski nie było notow ane na M azow szu do końca X V II w.4 N ie p ośw iad czają tego
nazw iska rów nież autorki słow nika historycznych nazw osobow ych B iałostoc czyzny m iędzy X V a X V II w .5
N azw isko Wałkuski pojaw ia się w k sięgach m etrykalnych parafii łom żyń skiej pod koniec X V III w. w e w si B ożenica6 w ju ż ustabilizow anej form ie gra m atycznej. W ystępuje w najstarszych księgach parafialnych przechow yw anych w łom żyńskim A rchiw um D iecezjalnym . K sięgi m etrykalne z tego terenu obej m u ją w pisy z końca X V III w., w cześniejsze nie zachow ały się. R odzina W ałku skich m ieszkała w e w si B ożennica w 1781 r. (dziś nazw a w si zapisyw ana je s t jak o B ożenica). W ieś leży około 7,5 k m na zachód od Łom ży. N azw a m iejsco w ości określała początkow o m łyn leżący n ad rzeką, notow any w źródłach od początku X V w. jako: (1 4 17 -1456) B ozenicze, (1455) B ozenycza, (1827) Boże-
nica (N M P I, s. 322). W edług inform acji podanych w słow niku geograficznym
3 W. Szumowska: Dawna antroponimia Mazowsza (XV-XVII w.). Olsztyn 2004, s. 93. 4 Ibidem. Według informacji W. Szulowskiej nazwisko Wałkuski nie występuje w słowniku. 5 Z. Abramowicz, L. Citko, L. Dacewicz: Słownik historycznych nazw osobowych Białostoc
czyzny (XV-XVII w.). T. II: P-Ż. Białystok 1998, s. 190-191.
w ieś B ożenica, leżąca w gm inie K upiski, parafia Łom ża, liczyła w 1827 r. 13 dom ów, w których m ieszkało 77 m ieszkańców . (SG X V /1, s. 224). K sięgi m etry kalne pośw iadczają, że w B ożenicy pod koniec X V III w. m ieszkała rodzina W ałkuskich. B yła to rodzina drobnoszlachecka, bo w dokum entach łacińskich nazw isko zostało opatrzone określeniem : honestus - „czcigodny” . Jak w iadom o, to określenie odnosiło się najczęściej do bogatych m ieszczan lub drobnej szlach ty, ale poniew aż B ożenica była w sią, trudno przypuszczać, aby osiedlili się tam m ieszczanie. Z apisy w księgach m etrykalnych nie w skazują, by rodzina W ałku- skich by ła obca na tym terenie. W latach 1781-1798 w e w si są pośw iadczeni: B rygida W ałkuska, W ojciech W ałkuski, M arianna W ałkuska, por.: e t Brigitta
W ałkuskich, A d a lb e rti e t B rig itta W ałkuskich o raz M a ria n n a W ałkuskich.
W 1805 r. notow ana jest: A B regidano Wałkuska, a w 1807 r. H onestus M athiam
Wałkuski. D ziś w Ł om ży i jej okolicach nadal m ieszk ają W ałkuscy. N azw isko
je s t w ym aw iane jako: Vaukusky, pl. Waukuscy, u W aukusk’ix, potocznie też
Waukus, Waukusa z w yraźnym przejściem ł w u niezgłoskotw órcze.
N azw isko Wałkuski należy do nazw isk niejednoznacznych etym ologicznie i jak o nazw isko rzadko używ ane zostało pom inięte przez Rymuta. Struktura g ra m atyczna nazw iska w skazuje na m odel onim iczny nazw isk odm iejscow ych na -ski7. P od w zględem form alnym m ożna je podzielić na tem at słow otw órczy i for m ant jako: Wałk-uski lub uw zględniając proces leksykalizacji i tow arzyszące jej zm iany fonetyczne jak o W ałkusz-ski / / Wałkus-ski lub Wałkuś-ski.
1. Jeżeli przyjm iem y, że nazw isko Wałkuski zostało utw orzone suf. -uski, to jeg o p odstaw ą m otyw acyjną m oże być w yraz pospolity w a łek ‘m ały w a ł’ lub nazw y m iejscow ości: Wałki, Wałek, por. Wałek w pow iecie ihum eńskim i ży to m ierskim , Wałka w pow iecie św ięciańskim , Wałki w pow iecie kijow skim , Wałki, m iasto pow iatow e w guberni charkow skiej oraz Wałki, pow iecie tarnow ski (SG X II, s. 929). Inne nazw y m iejscow ości z Wałk- to: Wałków albo Wałkowo w p o w iecie krotoszyńskim , Wałkowa, niem . Wallkawe, dobra i w ieś pow iecie m ielic- ki, Wałkowice, niem . Walkowitz, Walkowicze, pow iecie czarnkow ski (SG XII, s. 930). W ieś Wałki je s t notow ana w daw nym w ojew ództw ie białostockim i ta r now skim , Wałków w kaliskim , a Wałknowy D olne i G órne w częstochow skim (U N M P III, s. 513).
W Słow niku historyczno-etym ologicznym R ym uta z początkow ym Wałk- n o tow ane są nazw iska: W ał-k, W ał-k+acz 1385, W ał-k+an+ow , W ał-ki+ew icz, W ał-ko, W ał-k+ow , W ał-k + o w iak , W ał-k + o w icz, W a ł-k -o w + iń sk i, W ał-k- ow+nik. A ntroponim y te są m otyw ow ane p od staw ą w ał-, por. w a ł „podłużne
7 R. Śramek: Teoria onomastyczna w onomastyce słowiańskiej. Tłum. W. Szumowska. „Ono- mastica” 2006. T. LI, s. 9-26. A. Cieślikowa: Metody w onomastycznych badaniach różnych kate
Nazwisko Wałkulski i inne nazwiska polskie z Wałk- 25 usypisko z ziem i, nasyp, szaniec” i zestaw iane z nazw iskam i: Wała, W ał-as, W ał-as+ek, W ał-asi+ew icz, W ał-as+ik, W ał-as+iński, W ał-asi+uk, W ał-cz+ek 1390, W ał-cz+yk, W ał-cz+yński, W ał-ecz+ek, W ał-ej+ko, W ał-ej+nia, W ał-ek 1636 oraz W ał-och 1389, W ał-ocha 1422, W ał-och+nia, W ał-os, W ał-os+ek, W a ł-o si-a k , W a ł-o si+ e w ic z , W a ł-o sz, W a ł-o sz -c z + y k , W a ł-o sz + e k , W ał- osz+ki+ew icz, W ał-osz+yk, W ał-osz-yński, W ał-ota, Wał-ow, W ał-owiak, Wał- ow icz, W ał-ow iec, W ał-ow y, W ał-ów, W ał-ucha, W ał-uda, W ał-uga, W ał- u j+ ew icz, W ał-uka, W ał-uki+ ew icz, W ał-usza, W ał-usz-cz+yk, W ał-usz+ka, W ał-usz+ko, W ał-uta, W ał-uto, W ał-yga (NP II, s. 650).
W SSNO z początkow ym Wałk- pośw iadczone są trzy nazwy, a m ianow icie
Wałkacz: Walkacz 1653 (1385); Wałknowski: Valknowski 1489 (1487), Walknow- ski 1489 oraz Wałkun: Walkun 1369 (1345), Walkun 1394 (SSN O t. 6, s. 16).
Trzecia nazw a została opatrzona pytajnikiem , w skazującym na w ątpliw ości do tyczące lekcji. W szystkie trzy pośw iadczone w dobie staropolskiej nazw iska z Wałk- w spółcześnie nie są notow ane. W Słow niku etym ologiczno-m otyw acyj-
nym staropolskich nazw osobow ych dla nazw Wałkacz i Wałkun przyjęto m oty
w ację odapelatyw ną, a nazw ę W ałknowski odczytano jak o W alknowski, por.
W ałknowski inaczej: Walkowski i odesłano do podstaw y m iejscow ej (SEM t. 7,
s. 604). W słow niku odapelatyw nych nazw osobow ych nazw ę osobow ą Wałkun zestaw iono z w yrazem w ałkun od w ałkonić się ‘w ałęsać się’, ‘w łóczyć się’, dopuszczając m ożliw ość etym ologii: w ał+ kon (SEM n r 1, s. 334). N azw a Wał
kacz jak o form a deryw ow ana Wal-k-acz została zestaw iona z innym i nazw am i
z m o rfe m e m Wal-: Walczak, Walich, Walicha, Walisz, Wałacz, Wałcz, Wałczek,
Wał-ęga, Wałon, które m o g ą być łączone z n az w ą o sobow ą Wali-noga od walić,
por. pow alić, uwalić, zaw alić i psł. *valiti, n az w ą osobow ą Walny od w alny ‘w ielk i’, ‘gw ałtow ny’ (SEM t. 1, s. 334).
Sufiks -uski, w ydzielony w n azw isku Wałk-uski, je s t sufiksem złożonym z m orfem ów słow otw órczych: -us- i -ski. Sufiks -ski je s t sufiksem przym iotniko w ym , w skazuje w języ k ach słow iańskich n a przynależność do posiadacza, m iej sca zam ieszkania i pobytu lub pochodzenia z określonej m iejscow ości. Człon
-us- m oże być w ynikiem asym ilacji pierw otnego sufiksu -us < -usb lub -uś. Oba
te sufiksy w języ k ach słow iańskich tw o rz ą hypocoristica i dem inutiva, por. pol. hipokorystyczne sufiksy złożone: -uszka, -uszek, -uszko, -usiek, -uśko i inne. Sufiks -usb pow stał z naw arstw ienia się form antu -jb n a sufiks -u c h -t (SP I, s. 78-79). W spółcześnie w języ k u polskim w ystępuje tylko sufiks -uś i tw orzy nazw y osób o funkcji ekspresyw no-pieszczotliw ej: dziaduś, dziadziuś, kotuś,
córuś, w nuczuś, ekspresyw a od nazw przedm iotów , np.: chlebuś, p ą czu ś oraz
deryw aty odczasow nikow e - w yłącznie osobow e nom ina agentis: kapuś, pracuś,
rabuś (G rzegorczykow a, Puzynina 1979, s. 292).
2. Podział form alny nazw iska Wałkuski pozw ala w ydzielić suf. -ski < -bskt-jb i tem at słow otw órczy Wałkus- / / Wałkusz- / / Wałkuś-. Tem at Wałkus- m oże być
w ynikiem m azurzenia (w ygłosow e s w m iejsce sz) w cześniejszego Wa/kwsz-. N azw isko Wa/kwski m ogło pow stać w w yniku asym ilacji p od w zględem m iejsca artykulacji przedniojęzykow o-dziąsłow ej głoski sz do przedniojęzykow o-zębo- wej s: Wa/kwsz+ski, por. Bogwski (: B ogusz), G o/aski (: G ołasze), Zbroski (: Zbrosza) lub asym ilacji pod w zględem m iękkości: Wa/kwi+ski i uproszczenia - i s - > -s-: Zoski (: Łoś), P odoski (: Podosie), P oleski (: P olesie)8.
W yrazu wa/kwsz / wa/kws nie n o tu ją słow niki języ k a polskiego, n azw y oso bowej Wa/kwsz / / Wa/kwi nie n o tu ją słow niki antroponim iczne, słow niki nazw topograficznych nie n o tu ją takiej nazw y m iejscow ej. W śród n azw isk Polaków w y stęp u ją jed y n ie nazw iska ze spółgłoską l: Waikws (57), Waikwsch (16), Wai- kwsz (921) (SN W P X, s. 72). Żadne z nich nie znajduje pośw iadczenia w daw nym w ojew ództw ie łom żyńskim . N ajw ięcej osób noszących nazw isko Waikws m ieszka w w ojew ództw ie katow ickim (31), a nazw iska Waikwsch (11) i Waikwsz (703) w w ojew ództw ie gdańskim (SN W P X, s. 72).
B ogusław K reja za pierw otne uw aża nazw isko Waikwsz, przyjm ując, że n a zw isko Waikws zostało zanotow ane w postaci m azurzącej (K reja 1998, s. 255). E dw ard B reza nazw isko Waikwsz zalicza do nazw isk odim iennych, zakończo nych przyrostkiem -wsz, jak: Bogwsz od Bogusław , Brafwsz od B ratum ił, Jerwsz od H ieronim , Sfanwsz od Stanisław czy W /w s z od im ienia W ojciech. N azw a osobow a Waikwsz je s t „daw nym im ieniem skróconym lub zdrobniałym czy n a w et spieszczonym od im ienia Waienfy9. Sw. W alenty uw ażany je s t za patrona zakochanych i narzeczonych, żył w III w., był kapłanem rzym skim i poniósł śm ierć m ęczeńską w czasie prześladow ań chrześcijan” . (B reza 2000, s. 419). N ie m ożna w ykluczyć, że nosiciele nazw iska Waikws, Waikwsch, Waikwsz p rzy byli z P om orza na M azow sze w X V II lub X V III w. i osiedlili się w e w si B ożeni- ca i tu ich nazw isko zostało rozszerzone sufiksem -ski, a spółgłoskę i przed tw ardym k zaczęto w ym aw iać jak o /.
N azw a osobow a Wa/kwi, Wa/kws m ogła pow stać rów nież n a M azow szu, jak o deryw ow ana od im ienia Walenty. Im ię Waienfy było używ ane n a M azow szu w pierw szej połow ie X V I w. i należało do im ion często nadaw anych w rod zi nach szlachty folw arcznej i zagrodow ej. W śród szlachty folw arcznej je s t na 15. m iejscu, a w śród szlachty zagrodow ej zajm uje 18. m iejsce10. Im ię Waienfy (też Waienfyn), z łac. Vaienfinws było używ ane w postaci: Wai, Wai-ic, Wai-ak, Wai- cz+ek, Wai-ek, Wai-ko, Wai-isz, Wai-k+osz, Wa-ń+ko (M alec 1994, s. 338). N a zw isko Wa/kwski, jak o deryw ow ane sufiksem -ski od podstaw y antroponim icznej
Waikws (z m azurzeniem ) lub Waikwi z dodatko w ą w ym ian ą spółgłoski i na /
8 M. Biolik: Zmiany mofemiczne w nazwiskach polskich na -ski. „Prace Językoznawcze” UWM Olsztyn 2001, III, s. 5-19, tu s. 13.
9 E. Breza: Nazwiska Pomorzan. Pochodzenie i zmiany. Gdańsk 2000, s. 419-420. 10 W. Szumowska: Dawna antroponimia..., s. 60-61.
Nazwisko Wałkulski i inne nazwiska polskie z Wałk- 27 m ogło pow stać n a M azow szu n a w zór n azw isk odm iejscow ych. N azw ę osobow ą
Walkus utw orzono suf. -us(-usz), a Walkuś sufiksem -uś od im ienia Walek
(: Wal [enty]).
Przedstaw iona powyżej analiza etym ologiczna nazw iska Wałkuski, aczkol w iek m ożliw a, m oże budzić wątpliw ości, poniew aż je st niezgodna z koncepcją onim icznego m odelu nazew niczego11. Sufiks -ski tw orzy m odelow o nazw iska od- m iejscowe. N azw iska na -ski to daw ne deskrypcje odm iejscowe przekształcone w form y syntetyczne o charakterystyce przym iotnikowej (Kaleta 1991, s. 79). Su- fiks -ski w skazuje na pochodzenie z danej m iejscow ości12. N azw y m iejscow e typu
Wałki, analizowane wcześniej, nie w yjaśniają obecnej w nazw isku czastki -us-.
Inną m ożliw ością interpretacji podstaw y m otyw acyjnej nazw iska Wałkuski m o g ą być nazw y m iejscow ości Wołkusz. M iejscow ości o tej nazw ie le ż ą w p o w iecie augustow skim i sokólskim w w ojew ództw ie podlaskim . Z apisy nazw terenow ych, w odnych i m iejscow ych z terenu obecnego pow iatu augustow skie go są notow ane od X V II w. W 1679 r. zapisano n azw ę ostępu leśnego jako :
Ostęp Wołkuszny (Falk V: 1613). Ostęp Wołkuszny był położony w kw aterze Wołkuski 1679 (Falk V: 16) na terenie daw nej P uszczy Persztuńskiej: Q uatera Wołkuska. Wtey quaterze O stępow 37. W X V III w. notow ana była też karczm a
W ołkuska: 1745 do H arendy K a rczem n e j Wolkuskiey z caley Wlosci p o syla c (Falk VII: 18) oraz m iejscow ość o nazw ie W ołkusz: P om oc iednak do M łynka
na R zece P erstunce w Wołkuszu p o d K arczm am i całą W łością czynic (1747 Falk
VII: 19). W ieś Wołkusz, położona w pow iecie augustow skim , w chodziła w skład dóbr rządow ych Łabno. W 1927 r. m iejscow ość liczyła 19 dom ów i 105 m iesz kańców (SG X III, s. 880). W pobliżu w si W ołkusz leżał folw ark W ołkuszek nad rz ek ą W ołkuszanką oraz osada Wołkuszne. W 1827 r. w W ołkuszku by ły dw a domy, w których m ieszkało 13 osób (SG X III, s. 880). O sada W ołkuszne leżała w parafii L ipsk na pn.-zach. od w si Krasne. W 1927 r. by ła osadą rządow ą, liczyła trzy dom y i 19 m ieszkańców . W p obliżu osady W ołkuszne leżała druga osada P odw ołkuszne (SG X III, s. 880). R zeczka Wołkusz albo Wołkuszanka je st praw ym dopływ em Czarnej Hańczy, rzeki w pływ ającej do N iem na. N azw ę rzeki zapisyw ano jako: 1679 do R zeczki Wołkusza w padaiącey (Falk VI: 15), 1745
R zeka Wołkusza (Falk VII: 25), 1893 Wołkusz al. Wołkuszanka, rzeczka praw y
dopływ Czarnej Hańczy, bierze początek w lasach błotnistych koło w si C zarne (SG X III, s. 879).
Z nazw iskiem Wałkuski m ożna łączyć też n azw y m iejscow e położone w p o w iecie sokólskim : w ieś Wołkusz albo Wołkusza w gm inie K ruglany oraz folw ark 11 R. Śramek: Teoria onomastyczna w onomastyce słowiańskiej...; A. Cieślikowa: Metody
w onomastycznych badaniach., s. 5-19.
12 Por. S. Rospond: O nazwiskach na -ski. „Poradnik Językowy” 1966 (236), s. 1-12.
13 Cyfry rzymskie wskazują na numer kolejny dokumentu, cyfry arabskie na numer strony w dokumencie.
Wołkusz „należący do dóbr W ielka Ł osośna Stanisław a O strom ęckiego, m a [...]
zam ek, w którym w 1639 przebyw ał W ładysław IV ” (SG X III, s. 880). Do dóbr W ielka Ł osośna należało także uroczysko Wołkusz (SG X III, s. 880).
P olacy z terenów graniczących z B iało ru sią skłonni są w ym aw iać zam iast nieakcentow anej sam ogłoski o dźw ięk zredukow any, podobny do a krótkiego. To „akanie” , typow e dla gw ar białoruskich14, m ogło doprow adzić do zm iany pierw otnego nazw iska Wołkuski w ym aw ianego z akcentem n a u jak o * Wałkuski i zapisaniu w dokum entach m etrykalnych nazw iska w form ie Wałkuski, tym b ar dziej że w sie Wołkusz, leżące w pow iecie augustow skim i sokólskim , b yły odle głe od kościoła parafialnego w Łom ży, w którym sporządzono zapisy m etrykal ne. O becnie w Polsce tylko je d n a osoba nosi nazw isko Wołkuska w form ie żeńskiej (K atow ickie) (SN W P X, s. 213), które m oże być zw iązane z n az w ą w si
Wołkusz.
N azw a m iejscow a W ołkusz m oże być m otyw ow ana n az w ą o sobow ą Woł
kusz, p ośw iadczoną w SSNO jako: wsł. Wołk, Wołczek, Wołczkowa, Wołkowic(z), Wołczenko, Wołczko, Wołkan, Wołkosz, i inne (SEM I, s. 342). Jej po d staw ą je s t
w yraz psł. *vl'kb, który w języ k ach w schodniosłow iańskich był kontynuow any jak o ros. волк, a w języ k ach zachodniosłow iańskich i dialektach pom orskich jak o wilk. N azw isko Wołk nosi obecnie w Polsce 1036 osób (SN W P X, s. 312), znacznie bardziej pow szechne je s t nazw isko Wilk, m ające aż 30 095 nosicieli. W śród nazw isk Polaków w y stęp u ją rów nież, choć rzadziej, nazw iska Wilkus (300 osób) i Wilkusz (43 osoby) oraz W ilkuszewski (21 osób), ale nie je s t no to w ane nazw isko *W ilkuski (SN W P X, s. 234).
W n io sk i
1. N azw isko Wałkuski nie je s t jednoznaczne etym ologicznie. Jego struktura form alna pozw ala teoretycznie na podział: Wałk-uski i zw iązek członu Wałk- z n az w ą m iejscow ą Wałki lub ap. w ałek od wał. Ta interpretacja budzi jed n ak zastrzeżenia. Ich uzasadnieniem je s t złożony charakter sufiksu -uski, który łączy sufiks -us / -us / -usz tw orzący w języ k u polskim form y hipokorystyczne i dem i- nutyw ne oraz sufiks -ski, tw orzący m odelow o nazw iska odm iejscow e.
2. N ie m ożna w ykluczyć, że nazw isko Wałkuski zostało utw orzone n a M a zow szu od nazw y osobow ej Walkusz jak o deryw ow anej sufiksem -u sz od Walek (W alenty) i w tórnie rozszerzone sufiksem -ski: Walkuski > Wałkuski z w ym ian ą l n a ł. N azw iska na -ski uw ażane b yły w społeczeństw ie polskim za lepsze, cha
14 W. Kuraszkiewicz: Zarys dialektologii wschodniosłowianskiej z wyborem tekstów gwaro
Nazwisko Watkulski i inne nazwiska polskie z Watk- 29 rakterystyczne dla stanu szlacheckiego, stąd sufiks -ski dodaw ano do nazw isk odim iennych i apelatyw nych15.
3. Funkcje sufiksu -ski p o zw alają łączyć etym ologię nazw iska Watkuski z pom orskim i nazw am i m iejscow ym i Walkusz / Wilkus / Walkusch lub nazw am i m iejscow ym i Wotkusz, leżącym i na Podlasiu, w pow iatach augustow skim i so- kólskim . Pom orskie nazw y m iejscow e są etym ologicznie pow iązanym i z nazw ą osobow ą Walkusz, jak o hipokorystyczną od im ienia Walek - Walenty. Podlaskie nazw y m iejscow ości Wotkusz m ożna etym ologicznie łączyć z n azw ą osobow ą Wotkusz jak o deryw ow aną od im ienia Wotk, a to od psł. *vGkb, pol. wilk, wsł. wotk. Pow iązanie nazw iska Watkuski z nazw am i m iejscow ym i Walkusz lub Wot- kusz zakłada, że rodzina W ałkuskich p rzybyła na M azow sze z P om orza lub Podlasia. Za najbardziej p raw dopodobną należy uznać hipotezę, która łączy n a zw isko Watkuski z nazw am i m iejscow ym i Wotkusz, leżącym i na Podlasiu. P rzo dek rodziny W ałkuskich, k tóry przybył na ziem ię łom żyńską używ ał gw ary b ia łoruskiej z typow ym dla niej „akaniem ”, które zostało utrw alone w nazw isku. N azw isko w form ie Watkuski zostało zapisane w X V III w. w księgach m etrykal nych parafii łom żyńskiej.
Wykaz skrótów
Falk V, VI, VII - K. O. Falk: Wody wigierskie i huciańskie. Studium toponomastyczne. II: Zródta rękopiśmienne. Wykonano w zakładach drukarskich Hakana Ohlesona w Lundzie, 1941 r.
Grzegorczykowa, Puzynina 1979 - R. Grzegorczykowa, J. Puzynina: Stowotwórstwo wspótczesne- go języka polskiego. Rzeczowniki sufksalne rodzime. Warszawa 1979.
Kaleta 1991 - Z. Kaleta: Ewolucja nazwisk stowiańskich. Kraków 1991. Kreja 1998 - B. Kreja: Księga nazwisk ziemi gdańskie/. Gdańsk 1998, s. 255.
Malec 1971 - M. Malec: Budowa morfologiczna staropolskich ztozonych imion osobowych. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1971.
Malec 1994 - M. Malec: Imiona chrześcijańskie w .średniowiecznej Polsce. Kraków 1994. NMP - Nazwy miejscowe Polski. Historia, pochodzenie, zmiany. Red. K. Rymut. T. II.
Kraków 1997.
NP - K. Rymut: Nazwiska Polaków. Stownik historyczno-etymologiczny. T. I: A-K. Kraków 1999.
SEM I - Stownik eiymologiczno-moiywacyjny staropolskich nazw osobowych. Red. A. Cie-ślikowa, M. Malec, K. Rymut. Cz. 1: Odapelatywne nazwy osobowe. Oprac. A. Cieślikowa. Kraków 2000.
SEM VII - Stownik etymologiczno-motywacyjny staropolskich nazw osobowych. Red. A. Cie-ślikowa, M. Malec, K. Rymut. Cz. 7: Rozwiązanie licznych zagadek staropolskiej antroponimii. Suplement. Red. A. Cieślikowa. Kraków 2002.
15 B. Walczak: Z dziejów pewnego stereotypu nazewniczego (szlacheckie nazwiska na -ski, -cki). [W:] Onomastyka w dydaktyce szkolnej i spotecznej. Szczecin 1988, s. 275-287.
SG - Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. I-XV. Warszawa 1880-1902.
SI - Słownik imion. Oprac. W. Janowska, A. Skarbek, B. Zbijowska, J. Zbiniowska. Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.
SNWP - Słownik nazwisk współcześnie w Polsce używanych. Wyd. K. Rymut. T. X: U-Ż. Kraków 1994.
SP - Słownik prasłowiański. Red. F. Sławski. T. 1: A-B. Wrocław-Warszawa-Kra-ków-Gdańsk 1974.
SSNO - Słownik staropolskich nazw osobowych. Red. W. Taszycki. T. I-VI. Wrocław 1965-1983. T. VII: Suplement. Oprac. pod kier. M. Malec. Wrocław 1984-1987. UNMP - Wykaz urzędowych nazw miejscowości w Polsce. T. III: P-Ż. Warszawa 1982.
Summary
The surname Wałkuski is ambiguous. Its formal structure allows theoretically for the division
Walk-uski but this interpretation provokes objections because suffix -uski is compound, suffix -us / -uś / -usz is linking and creates hipocoristic and diminutive forms and suffix -ski, creates
according to the model surnames pointing to places. The surname Wałkuski could have been created by suffix -ski like surnames basing on the names of places from a personal name Walkusz derived by sufix -usz from Walek (Walenty) with a change of l to l. Functions of the suffix -ski allow to link the etymology of the surname Wałkuski with Pomeranian territorial names Wolkusz, in Podlasie, in Augustowski and Sokolski district. The Pomeranian territorial names are etymolo gically linked to the personal name Walkusz, as hipocoristic from the name Walek - Walenty. The Pomeranian territorial names of the town Wołkusz may be etymologically lined to the personal name Wolkusz derived from the name Wołk as **vtkb, pol. wilk, east slov. wolk. Linking the name Wałkuski with place names Walkusz or Wolkusz, assumes that the family of Wałkuscy came to Mazowsze and Łomża from Pomorze or Podlasie.
