Filip Rosengarten
Oznaczenie sprawcy we wniosku o
ściganie
Palestra 16/3(171), 56-60
1972
56 F i l i p R o s e n g a r t e n N r 3 (171)
zmienia przecież faktu, że tempore criminis wola jej była inna, o czym świadczy właśnie wniosek złożony przeciwko nie znanemu sprawcy.
W świetle powyższych uwag, dalekich od wyczerpania całości zasygnalizowanej problematyki, blednie wymowa przykładów podanych przez autora dla wzmocnie nia argumentów przeciwko skuteczności wniosku o ściganie nie znanego sprawcy. Przykład „pozorowanego” zgwałcenia (ściślej — po prostu zgwałcenia, podczas którego pokrzywdzona nie wie, że sprawcą jest małżonek), którym autor wspiera tezę o niedostateczności „konkludentnej woli ścigania” wyrażonej we wniosku przeciwko nie znanemu sprawcy, jest o tyle nietrafny, że dotyczy właśnie wypad ku, w którym sprawcą przestępstwa bezwzględnie wnioskowego jest osoba n a j b l i ż s z a (małżonek), a zatem dotyczy wypadku, w którym wchodzi w grę możli wość, a nawet konieczność skonkretyzowania wniosku co do osoby wyraźnie ozna czonej (art. 5 § 4 zd. 2 k.p.k.). W konkretnym wypadku podanym w pytaniu praw nym pokrzywdzoną była jednak osoba o b c a .
Reasumując wypada stwierdzić, że postępowanie prokuratury i sądu w Miechowie nie może — moim zdaniem •— budzić żadnych zastrzeżeń. Obowiązek skonkrety zowania osoby sprawcy we wniosku o ściganie istnieje bowiem tylko wtedy, gdy wniosek skierowany przeciwko nie znanemu początkowo sprawcy dotyczy — jak się okazuje później — osoby najbliższej wnioskodawcy.
Inna rzecz to kwestia, czy w konkretnej sprawie pokrzywdzona została pouczona o konsekwencjach złożenia wniosku przeciwko nie znanemu sprawcy. Jeśli nie, to wówczas rysuje się nowy problem, tym razem na tle art. 5 § 4 w związku z art. 10 § 1 k.p.k.5.
5 J u ż p o p rzesła n iu n in ie jsz e g o a r ty k u łu do „ P a le str y ” (w sie rp n iu ub. r.) w y p o w ie d z ia ł s ię w o m a w ia n e j k w e s tii Sąd N a jw y ż sz y w u c h w a le z d n ia 13 p a źd ziern ik a 1971 r. V I K Z P 34/71 (O SNK W nr 1/1972, poz. 2).
FILIP ROSENGARTEN
O zn a cze n ie spraw cy we wniosku o ściganie
W n io se k o śc ig a n ie (a rt. 5 § 3 k .p .k .) n ie m u si w s k a z y w a ć im ie n n ie s p r a w c y p r z e s tę p s tw a . J e ż e li w n io se k o śc ig a n ie n ie w sk a z u je o s o b y s p r a w c y , a p o te m o k a ż e s ię , że s p r a w c ą j e s t c z ło w ie k n a jb liż s z y o s o b y z g ła s z a ją c e j w n io s e k , to w ó w c z a s n a le ż y je s z c z e ra z o d e b ra ć o d w n io s k o d a w c y o ś w ia d c z e n ie , c z y s w y m w n io s k ie m o śc ig a n ie o b e jm u je o w e g o n a jb liż s z e g o , c z y te ż go w y łą c z a .
Pytanie Zespołu Adwokackiego Nr 2 w Miechowie, „czy wystarczającą rzeczą było żądanie ścigania nie znanego sprawcy zgwałcenia, czy też we wniosku powi nien być ten sprawca wskazany”, oraz odpowiedź zamieszczona w „Palestrze” (nr 6 z 1971 r., str. 77—86), skłaniają do następujących uwag.
Brzmienie powołanego w pytaniu art. 5 § 4 k.p.k. nie uzasadnia wykładni, że wniosek o ściganie, „aby był aktualny musi zawierać nazwisko sprawcy, którego ścigania wnioskujący się domaga”. Postanowienia art. 5 § 4 k.p.k. odnoszą się je
dynie do takich wniosków, w których pokrzywdzony żąda ścigania niektórych tylko sprawców przestępstwa bądź jednego tylko sprawcy wskazanego we wniosku, nie wyłączają jednak dopuszczalności wniosku o ściganie bez sprecyzowania osoby sprawcy. Wręcz przeciwnie, ze sformułowania cyt. art. 5 § 4 k.p.k. („w razie zło żenia wniosku o ściganie niektórych tylko sprawców przestępstwa”) wynika, że dopuszczalne są też wnioski odmienne, tj. nie konkretyzujące w ogóle osoby sprawcy.
Powołane w odpowiedzi .,zasady logiki i cel instytucji ścigania na wniosek” również nie prowadzą do konkluzji, że „każdy wniosek o ściganie powinien być skierowany przeciwko oznaczonej osobie”.
Organy ścigania powinny przy przestępstwach wnioskowych uzyskać zgodę po krzywdzonego na ściganie w postaci wniosku o ściganie jeszcze przed wydaniem postanowienia wszczynającego postępowanie w sprawie (in rem), co wynika z art. 11 pkt 4 w związku z art. 255 k.p.k. W tym czasie osoba sprawcy często nie jest jeszcze znana. Żaden przepis ustawy nie przewiduje konieczności powtórzenia wniosku o ściganie po ustaleniu osoby sprawcy (sprawców) przestępstwa. Z art. 5 § 3 k.p.k. wynika, że w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek wszczyna się postępowanie w razie złożenia wniosku i że wówczas postępowanie toczy się już z urzędu.
Przeciwko możliwości odwołania czy zmiany raz postawionego wniosku o ściga nie wypowiedziała się doktryna i judykatura, przytaczając jako argument u trą cenie możliwości wpływania na pokrzywdzonego przez sprawcę lub jego rodzinę w celu cofnięcia postawionego już wniosku o ściganie.
Zastrzeżenie budzi stanowisko, jakoby w omawianej tu kwestii było obojętne, czy chodzi (zgodnie z terminologią stosowaną przez Śliwińskiego) o przestępstwa „bezwzględnie” czy też „względnie” wnioskowe. Przestępstwa „bezwzględnie” wnios kowe (zmuszanie — art. 167 k.k., zgwałcenie — art. 168 i 170 k.k., uchylanie się od obowiązku alimentacji — art. 186 k.k., uszkodzenie mienia nie będącego mieniem społecznym, jeżeli czyn nie został popełniony przez podpalenie — art. 212 § 3 k.k., oraz zabranie pojazdu mechanicznego do krótkotrwałego użycia, jeżeli czyn nie dotyczy mienia społecznego — art. 214 § 3 k.k.) ścigane są na wniosek pokrzyw
dzonego niezależnie od osoby sprawcy. Wniosek o ściganie skierowany jest przeciw ko przestępstwu jako takiemu bez względu na stosunek osoby sprawcy do po krzywdzonego. Przestępstwa „względnie” wnioskowe (narażenie na chorobę wene ryczną, jeżeli sprawcą jest osoba pozostająca z pokrzywdzonym we wspólnym po życiu — art. 162 § 2 k.k., oraz popełnione na szkodę osoby najbliższej: kradzież — art. 203 § 3 k.k., przywłaszczenie — art. 204 § 4 k.k. i oszustwo — art. 205 § 3 k.k.) cechuje natomiast to, że o ich ściganiu na wniosek decyduje właśnie stosunek oso bisty sprawcy do pokrzywdzonego. Przestępstwa „względnie” wnioskowe ścigane są w zasadzie z urzędu, a dopiero ów stosunek osobisty między sprawcą a po krzywdzonym przekształca je w przestępstwa wnioskowe. W tej ostatnio wspom nianej grupie przestępstw (tj. przestępstw „względnie” wnioskowych) osoba spraw cy decyduje o charakterze przestępstwa jako wnioskowego, a omyłka osoby składa jącej wniosek o ściganie co do osoby sprawcy powodowałaby nieważność wniosku. Nie można tego powiedzieć w stosunku do przestępstw „bezwzględnie wniosko wych”, jeżeli wniosek nie wymienia w ogóle osoby sprawcy.
Pozostaje do omówienia znaczenie dla niniejszej kwestii wspomnianego już na wstępie art. 5 § 4 k.p.k. przy przestępstwach „bezwzględnie wnioskowych”. Jeżeli wniosek o ściganie skonkretyzował osobę sprawcy, a okaże się, że wśród współ sprawców, podżegaczy, pomocników czy innych osób, których przestępstwo pozosta
58 F i l i p R o s e n g a r t e n N r 3 (171)
je w ścisłym związku z przestępstwem wskazanego we wniosku sprawcy, znajduje się ktoś najbliższy osoby zgłaszającej wniosek, to w myśl cyt. art. 5 § 4 k.p.k. •oskarżyciel publiczny nie jest uprawniony (bez uzupełniającego wniosku) do ści gania tego kogoś najbliższego osoby wnioskującej. Jeżeli wniosek o ściganie nie wskazuje w ogóle osoby sprawcy, a okaże się, że sprawcą (czy współsprawcą, pomocnikiem itd.) jest ktoś najbliższy osoby zgłaszającej wniosek, to nie wiadomo, czy zgłaszający wiedział o tym i czy chciał, aby ściganie karne objęło także owego najbliższego, oraz czy wiedział, że przysługuje mu prawo wskazania w tym wypadku osoby (osób), które mają być ścigane z wyłączeniem owego najbliższego. Brak było by też racjonalnej podstawy do zróżnicowania w tym zakresie wniosku wskazują cego sprawcę od wniosku nie konkretyzującego osoby sprawcy. Należy więc przy jąć, że w tych wypadkach organ odbierający wniosek o ściganie powinien na zasadzie art. 10 k.p.k. udzielić zgłaszającemu wniosek odpowiedniej informacji wraz z pouczeniem i jeszcze raz odebrać od wnioskodawcy oświadczenie z w y raźnym sprecyzowaniem czy wnioskiem o ściganie obejmuje też owego najbliższe go, czy też go wyłącza. Poza tym wyjątkiem, wypływającym z przepisu art. 5 § 4 kp.k., przyjąć należy niedopuszczalność innych zastrzeżeń czy warunków we wniosku o ściganie, jak również niedopuszczalność ponownego odbierania wniosku, jeżeli pierwszy wniosek był ważny. Inne zastrzeżenia (warunki) zamieszczone we wniosku o ściganie powodują jego nieważność.
Omówienia wymaga też poruszone w odpowiedzi autora zagadnienie „woli rze czywistej” i jej powiązanie ze znajomością osoby sprawcy, oraz przytoczony na tym tle przykład starej kobiety, która być może nie życzyłaby sobie ścigania sprawcy zgwałcenia, gdyby wiedziała, że stosunek płciowy odbył z nią młody mężczyzna. Rzecz w tym, że w chwili dokonania gwałtu odczuła to jako krzywdę i dlatego złożyła potem wniosek o ściganie (wtedy też jeszcze czuła się pokrzywdzona). Jej „wola rzeczywista” w chwili złożenia wniosku była więc zgodna z treścią wniosku, wniosek bowiem odpowiadał jej poczuciu doznanej krzywdy tak tempore criminis jak i w momencie składania wniosku. Okoliczności, że następnie pod wpływem do wiedzenia się o osobie sprawcy poczucie krzywdy mogłoby zaniknąć, przeciwstawić można argument, że w razie niewykrycia osoby sprawcy poczucie krzywdy nadal by się utrzymało, jak również argument, że często sam upływ czasu czy kształtujący się później stosunek do sprawcy może też całkowicie zmienić wolę pokrzywdzonego, co jednak nie może mieć wpływu na ważność wniosku. Nie jest np. wykluczone, że sprawca, chcąc uchronić się od odpowiedzialności karnej, zechce po złożeniu przez osobę pokrzywdzoną wniosku o ściganie zawrzeć z nią związek małżeński i że związek taki rzeczywiście zostanie zawarty. „Wola rzeczywista” osoby po krzywdzonej w tym czasie będzie na pewno inna, aniżeli była w momencie gwałtu lub w momencie postawienia wniosku o ściganie.
Jeżeli wniosek o ściganie ma spełnić swoją rolę przewidzianą w ustawie i jeżeli wola osoby pokrzywdzonej nie ma być kształtowana przez późniejsze wpływanie ze strony sprawcy, to przyjąć należy, że — z wyjątkiem wypadków przestępstw „względnie wnioskowych” oraz z wyjątkiem wypadków, kiedy przy przestępstwach „bezwzględnie wnioskowych” sprawcą jest osoba najbliższa pokrzywdzonego — wia domość o tym, kto jest sprawcą w momencie składania wniosku o ściganie, oraz wskazanie osoby, która ma być ścigana, nie są konieczne do ważności czy skutecz ności wniosku. Przy przestępstwach „względnie wnioskowych” błąd co do osoby sprawcy byłby błędem istotnym dotyczącym oświadczenia woli zawartego we wnio sku o ściganie, natomiast przy przestępstwach „bezwzględnie wnioskowych” brak •wiadomości o tym, że sprawcą jest osoba najbliższa, czyniłby wniosek o ściganie
bezskutecznym o tyle, że wkładałby na organ ścigania obowiązek zawiadomienia pokrzywdzonego o osobie sprawcy i odpowiedniego pouczenia pokrzywdzonego zgod nie z art. 10 i art. 5 § 4 k.p.k. oraz obowiązek- ponownego odebrania wniosku (któ rego złożenia mógłby pokrzywdzony oczywiście, dowiedziawszy się o osobie spraw cy, odmówić).
W związku z omawianym tu problemem należy wskazać na różnicę zachodzącą między zawiadomieniem o przestępstwie a wnioskiem o ściganie, co pozwoli uwy puklić mylność poglądu, jakoby wniosek o ściganie nie skierowany przeciwko ozna czonej osobie był zawsze jednoznaczny tylko z zawiadomieniem o przestępstwie.
Zawiadomienie o przestępstwie jest społecznym obowiązkiem każdego, kto o prze stępstwie się dowiedział (art. 256 § 1 k.p.k.), a prawnym obowiązkiem instytucji państwowych i społecznych, które w związku ze swoją działalnością dowiedziały się 0 popełnieniu przestępstwa (art. 256 § 2 k.p.k.). Wniosek o ściganie (art. 5 § 3 i art. 11 pkt 4 k.p.k.) jest prawem osoby uprawnionej lub ją reprezentującej (art. 42 k.p.k.), a nie jej obowiązkiem (ani prawnym, ani społecznym). Osoba uprawniona do złożenia wniosku o ściganie jest dysponentem tego, czy sprawca czynu ma być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, czy też nie. Wniosek o ściganie obejmuje oświadczenie woli osoby uprawnionej do postawienia wniosku, a nie tylko komuni kat o popełnieniu przestępstwa.
Zawiadomienie o przestępstwie pochodzące od osoby uprawnionej do postawienia wniosku o ściganie obejmuje na ogół oba wspomniane elementy, a więc jest zazwy czaj zarówno zawiadomieniem jak i wnioskiem o ściganie. Jeżeli władza powołana do ścigania przestępstw powzięła już skądinąd wiadomość o dokonaniu przestęp stwa, późniejszy wniosek o ściganie nie ma już charakteru zawiadomienia o prze stępstwie bądź traci ten charakter, zwłaszcza gdy ogranicza się tylko do wniosku. Osoba uprawniona do postawienia wniosku o ściganie może poprzestać tylko na samym zawiadomieniu o przestępstwie. Decyduje o tym treść odpowiedniego oświad czenia złożonego czy to na piśmie, czy też ustnie do protokołu (art. 129 § 1 pkt 1 k.p.k.).
Z chwilą złożenia wniosku o ściganie przez osobę do tego uprawnioną postępo wanie toczy się z urzędu (art. 5 § 3 k.p.k.). Od tego momentu skończyło się prawo dyspozycji uprawnionego w znaczeniu wyżej przytoczonym. Raz postawiony ważny wniosek o ściganie, nie może być cofnięty, chociażby nawet z takich czy innych względów wola osoby uprawnionej uległa zmianie (np. na skutek poznania osoby sprawcy).
Można by się zgodzić ze stanowiskiem, że lepiej by było, gdyby uprawniony do postawienia wniosku znał sprawcę (sprawców) przestępstwa w momencie składania wniosku, jednakże de lege lata i z przyczyn wyżej przedstawionych — poza w yjąt kami już przedtem omówionymi — nieznajomość osoby sprawcy w momencie skła dania wniosku o ściganie pozostanie bez wpływu na jego ważność i skuteczność. Skoro jednak błąd co do osoby sprawcy przy przestępstwach „względnie wniosko wych”, jako błąd istotny co do treści oświadczenia woli, czyni wniosek nieważnym 1 skoro przy przestępstwach „bezwzględnie wnioskowych” brak wiadomości o tym, że sprawcą jest osoba najbliższa, czyni wniosek o ściganie bezskutecznym (w zna czeniu wyżej opisanym), to margines wypadków, kiedy poza tym wiadomość o tym, kto jest sprawcą, mogła by wpłynąć na decyzję co do postawienia wniosku o ści ganie, jest praktycznie tak szczupły, że żadne cele natury teleologicznej czy spo łecznej nie mogą uzasadniać odmiennej wykładni cyt. przepisów prawa.
W tym też duchu wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 5 listopada 1970 r. I KR 165/70 (OSNKW 1971 /4/55) w następującej tezie: „Stosownie do prze
6'J P y t a n i a i o d p o w i e d z i p r a w n e N r 3 (171)
pisu art. 5 § 3 k.p.k., w sprawach o przestępstwa ścigane na wniosek oskarżyciel publiczny wszczyna postępowanie dopiero po złożeniu wniosku. Dopóki pokrzywdzo ny wniosku nie złoży, postępowania się nie wszczyna, a wszczęte należy umorzyć (art. 11 pkt 4 k.p.k.). Ponieważ nie zawsze pokrzywdzonemu znani są sprawcy prze stępstwa, przeto obowiązek wskazania ich imiennie we wniosku o ściganie stano wiłby faktyczną przeszkodę do wszczęcia postępowania, a w konsekwencji zapewniał by bezkarność sprawcom przestępstwa. Skoro celem postępowania przygotowawczego jest między innymi wykrycie sprawców przestępstwa (art. 261 pkt 3 k.p.k.), a wnio sek o ściganie musi wyprzedzać jego wszczęcie, to jest oczywiste, że wniosek ten nie musi zawierać tych danych, które dopiero w dochodzeniu lub śledztwie mają być ustalone”.
W tych wszystkich wypadkach, w których wniosek o ściganie — co jest zasadą — nie może być cofnięty, zmiana stosunku pokrzywdzonego do sprawcy może wy wrzeć wpływ nie tylko w dziedzinie wymiaru kary, ale także — w pewnych wy jątkowych wypadkach — może zadecydować nawet o zastosowaniu art. 26 § 1 k.k. W pozostałym zakresie, jak również co do literatury powołuję się na mój arty kuł „Przestępstwa ścigane na wniosek pokrzywdzonego” (NP zesz. 7—8 z 1970 r., str. 1160—1166). P Y T A N I AI I O H P O W I E O Z I P R A W N E P Y T A N I E : J a k n a l e ż y p r a k t y c z n i e i n t e r p r e t o w a ć p r z e p i s § 14 r o z p . R M z d n i a 20 l i p c a 1965 r. (D z. U. N r 35, p o z. 224) w s p r a w i e c z y n s z ó w n a j m u z a l o k a l e m i e s z k a l n e w z w i ą z k u z t r e ś c i ą p r z e p i s u a r t . 207 k.c., a w s z c z e g ó l n o ś c i c z y w ś w i e t l e t y c h p r z e p i s ó w w s p ó ł w ł a ś c i c i e l e 1/2 c z ę ś c i m a ł e g o ( ni e w y ł ą c z o n e g o s p o d p u b l i c z n e j g o s p o d a r k i l o k a l o w e j ) d o m u m i e s z k a l n e g o m a j ą p r a w o d o m a g a ć s i ę, a b y k o s z t y e k s p l o a t a c j i i r e m o n t u b i e ż ą c e g o b y ł y p o k r y w a n e z w p ł y w a j ą c e g o j e d y n e g o c z y n s z u z u w z g l ę d n i e n i e m u d z i a ł ó w w ł a s n o ś c i o w y c h , c z y t e ż t e n j e d y n y c z y n s z p o w i n i e n b y ć o b r a c a n y n a p o k r y c i e w s z y s t k i c h k o s z t ó w e k s p l o a t a c j i c a ł e g o d o m u m i e s z k a l n e g o , b e z w z g l ę d u n a p o s i a d a n e i p r z y s ł u g u j ą c e w s p ó ł w ł a ś c i c i e l o m (a z a r a z e m l o k a t o r o m ) p o ż y t k i ? STA N FAK TY C ZN Y :
I. W K ra k o w ie m a iy dom m ie sz k a ln y (nie w y łą c z o n y spod p u b lic zn ej g o sp o d a rk i lo k a lo w e j), m a ją c y ty lk o c z te r y ró w n o rzęd n e m ieszk a n ia (po 2 p o k o je z k u c h n ią zp n .), s ta n o w i w ła sn o ś ć p r y w a tn ą , n a leżą cą do 4 w sp ó łw ła ś c ic ie li. T rzy m ieszk a n ia za jm u ją sa m i w s p ó łw ła ś c ic ie le (k tó rzy z te g o ty tu łu n ie p łacą czy n szu ), cz w a r te zaś m ie sz k a n ie za jm u je lo k a to r u isz c z a ją c y c z y n sz w k w o c ie 268 zł m iesięczn ie.
