Od literatury do somatoestetyki

Wojciech Małecki, Richard

Shusterman

Od literatury do somatoestetyki

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 198-221

19

8

Rozmowy

Od literatury do somatoestetyki.

Z Richardem Shustermanem

rozmawia Wojciech Małecki

Wo j c i e c h Ma ł e c k i: Ja k o że w y w iad te n p rz e p ro w a d z a n y je st d la „T ekstów D r u ­ g ic h ”, k tó re m im o sw ego in te rd y s c y p lin a r n e g o c h a r a k te r u są z a s a d n ic z o c z a so p i­ sm e m p o św ię c o n y m p ro b le m o m te o r ii i k ry ty k i lite r a c k ie j, c h c ia łb y m w yjść od p y ta n ia o m ie js c e li te r a tu r y w tw ó rc z o śc i n a u k o w e j p a n a p ro fe so ra . Z a c z ą ł p a n sw oją k a rie rę jak o filo zo f, d la k tó re g o lite r a tu r a sta n o w iła b a rd z o is to tn y te m a t; p a ń s k ie p ie rw s z e a rty k u ły p o ru s z a ją ta k ie k w e stie , ja k n a tu r a lite ra c k o ś c i czy w i­ z u a ln e w a lo ry d z ie ł lite r a c k ic h 1, p ie rw s z a k s ią ż k a d o ty czy ła g e n e ra ln y c h p ro b le ­ m ó w k ry ty k i lite r a c k ie j, z aś k o le jn a p o św ię c o n a z o sta ła T.S. E lio to w i2. O g ó ln ie rz e c z b io rą c , te m a ty lite r a c k ie p o ja w ia ły się w p a n a p ra c a c h dość c z ę sto aż do k o ń c a la t 90., o s ta tn io je d n a k p rz e s ta ł się p a n zajm o w a ć li te r a tu r ą , k o n c e n tr u ją c się m ia s t teg o n a filo z o fii c ia ła . C zy je st ja k a ś szczeg ó ln a p rz y c z y n a tej z m ia n y w p a ń s k ic h z a in te re s o w a ń n a u k o w y c h ?

Ri c h a r d Sh u s t e r m a n: A by o d p o w ie d z ie ć n a to ciek a w e d la m n ie o so b iście p y ­ ta n ie , m u s z ę zw rócić się k u g e n e a lo g ii m o jeg o z a in te re s o w a n ia li te r a tu r ą . Z o

sta-Z o b . R. S h u s te r m a n The Anomalous Nature of Literature, „ B ritis h J o u r n a l o f A e s th e tic s ” 1978 n r 18; Aesthetic Blindness to Textual Visuality, „ J o u rn a l o f A e s th e tic s a n d A rt C r itic is m ” 1982 n r 41 [w szy stk ie p rz y p is y p o c h o d z ą o d e m n ie - W M .]. Z o b . R. S h u s te r m a n The Object o f Literary Criticism, R o d o p i, A m s te rd a m 1984;

T S. Eliot and the Philosophy of Criticism, D u c k w o rth a n d C o lu m b ia U n iv e rs ity P re ss, L o n d o n a n d N e w Y ork 1988.

łe m w y k sz ta łc o n y jak o e ste ty k w d u c h u filo z o fii a n a lity c z n e j i b r a łe m b a rd z o n a p o w a ż n ie w ittg e n s te in o w s k ą i a n a lity c z n ą k ry ty k ę e s te ty k i jak o d z ie d z in y , k tó re j z a sz k o d z iła te n d e n c ja do n a d m ie rn e g o u o g ó ln ia n ia (ig n o ru ją c e g o sp ecy fik ę p o ­ szc z e g ó ln y c h fo rm tw ó rc z o śc i a rty sty c z n e j o raz p ro w a d z ą c e g o do p u s ty c h , u n i ­ w e rsa ln y c h fo rm u ł, k tó ry c h z a d a n ie m m a być o k re ś le n ie , czy m jest s z tu k a jak o ta k a ). M ia łe m w ra ż e n ie , że c h a o ty c z n o ść o raz p ew n eg o ro d z a ju n ija k o ść , m ę tn o ść i b e z u ż y te c z n o ść tej d z ie d z in y w y n ik a ły w sp o rej części z teg o ro d z a ju g e n e ra liz a - cji. B y łem z a te m p rz e k o n a n y , że ab y u p ra w ia ć e ste ty k ę w sp o só b k laro w n y , rz e ­ czow y i in te lig e n tn y , n a le ż y zacząć od ja k ic h ś w ęższy ch ra m , a d o p ie ro p ó ź n ie j m o ż n a p rz e jść do sp ra w o g ó ln y ch - a n ie w y ch o d zić od „ s z tu k i” w ogóle, k tó ra , co b y n ie m ó w ić, jest p o ję c ie m b a rd z o n ie je d n o z n a c z n y m , o sk o m p lik o w a n e j h is to rii sięg ającej z a ra n ia n o w o czesn o ści (z a s a d n ic z o X V III w ie k u , a p o te m w ie k u X IX z jego k o n c e p c ją s z tu k i d la sz tu k i). S ąd ząc, że le p ie j o b rać za p u n k t w yjścia jak ąś w ęższą d z ie d z in ę , w n a tu r a ln y sp o só b s k u p iłe m się n a lite r a tu rz e , b o m ia łe m w ty m z a k re s ie sp e c ja lis ty c z n ą w ied zę. Z aw sze b y łe m p rz e k o n a n y , że filo zo fo w ie p o w in ­ n i b a d a ć to , n a czy m z n a ją się n a jle p ie j, że w ie d z a e m p iry c z n a odg ry w a ja k ą ś ro lę w filo z o fii, w re sz c ie , że n ie p o w in n o się m ó w ić o sz tu c e w y łą c z n ie w k a te g o ria c h a b s tra k c y jn y c h fo rm u łe k , ta k ic h ja k „x j e s t y ” - że trz e b a m ieć ja k ą ś szczegółow ą w ied zę. L ite r a tu r a zaś b y ła ty m , n a czy m z n a łe m się n a jle p ie j...

W .M .: Bo p a n a p rz e d m io te m k ie ru n k o w y m p o d c z a s s tu d ió w b y ło lite r a tu r o ­ z n a w s t w o .

R.S.: T ak jest. K ie d y stu d io w a łe m w Je ro z o lim ie , m o im i p r z e d m io ta m i k ie ­ ru n k o w y m i b y ły lite r a tu ro z n a w s tw o i filo z o fia . D la te g o te ż sw oje te o re ty c z n e d o ­ c ie k a n ia e ste ty c z n e z a c z ą łe m od k ry ty k i lite r a c k ie j, choć w iele z a rg u m e n tó w z a ­ w a rty c h w m o jej p ie rw sz e j k sią ż c e m o ż n a ró w n ie ż o d n ie ś ć do k ry ty k i p o z o sta ły c h sz tu k . Z m e to d o lo g ic z n e g o p u n k tu w id z e n ia w y d aw ało m i się je d n a k , że lep iej b ę d z ie zacząć o d lite r a tu ry , jej te o r ii o raz k ry ty k i lite r a c k ie j, k tó r e ju ż sa m e w so ­ b ie sta n o w ią w y sta rc z a ją c o sze ro k ą d z ie d z in ę e ste ty c z n ą . W k a ż d y m ra z ie is tn ia ły p e w n e p ra k ty c z n e p rzy czy n y , d la k tó ry c h s k u p iłe m się n a lite r a tu r z e w p o c z ą tk o ­ w y m e ta p ie m o jej k ariery .

W .M .: A le p ó ź n ie j, jeszcze w Estetyce pragm atycznej n a p rz y k ła d , z n a jd u je m y je d n a k dw a o b sz e rn e ro z d z ia ły p o św ię c o n e in t e r p r e ta c ji3.

R.S.: T ak, c h o d z i m i o to (by w ró cić do p o c z ą tk o w e g o p y ta n ia , d lacz eg o p o r z u ­ c iłe m te m a t li te r a tu r y ) , że n ie w y d aje m i się, ż e b y m rzeczy w iście to z ro b ił. To

Z o b . R. S h u s te r m a n Pragmatist Aesthetics. Living beauty, Rethinking Art, B lac k w ell, O x fo rd 1992, ro z d z . 4 i 5 p o sz e rz o n e . (P ie rw sz y z n ic h , z a ty tu ło w a n y Pragmatism and Interpretation, n ie z o s ta ł w łą c z o n y d o p o lsk ie g o w y d a n ia . Z o b . te ż w yd. 2

ro z sz e rz o n e , R o w m a n & L ittle f ie ld , N e w Y ork 2000). W y d a n ie p o lsk ie : Estetyka pragmatyczna. Żywe piękno i refleksja nad sztuką, p rz e l. A. C h m ie le w s k i i in ., W y d a w n ic tw o U W r., W ro c ła w 1998.

66

2

0

0

znaczy, p is u ję o b e c n ie o M o n ta ig n e ’u 4, p is u ję o E m e rs o n ie 5 i to , czy u z n a m y ic h tw ó rczo ść za lite r a c k ą , za le ż y w y łą c z n ie o d n aszeg o sp o s o b u k o n c e p tu a liz o w a n ia „ lite r a tu r y ” . N ie p isz ę ju ż za d u ż o o p o e z ji, n a w e t o p o e z ji r a p u (z czego b y łe m z n a n y ); n ig d y n ie p is a łe m sp e c ja ln ie o b sz e rn ie o b e le try sty c e , ale sąd zę, że sp o ro z te k s tó w filo zo ficzn y ch , k tó ry m i się z a jm u ję , to w p e w ie n sposób lite r a tu r a . D z ie ła K o n fu c ju s z a a lb o C h u a n g -ts u n ie są te k s ta m i filo z o fic z n y m i w ta k im sen sie, w ja ­ k im są n im i d z ie ła filo zo fó w a n a lity c z n y c h a lb o K a n ta czy H eg la. Są to raczej n ie b e le try s ty c z n e te k s ty lite r a c k ie , w ięc z a jm u ją c się n im i6 n ie c z u ję się z b y tn io o d d a lo n y od lite r a tu ry . J e d n y m z pow odów , d la k tó ry c h n ie p is z ę o p o e z ji i b e le ­ try sty c e , je st to , że m a m co ra z m n ie j c z a su n a ic h c z y ta n ie . N a p o c z ą tk u sw ojej k a rie ry p ra c o w a łe m n a w y d z ia le k o m p a r a ty s ty k i lite r a c k ie j, w ięc b y łe m b a rd z o b lis k o lite r a tu ry , w y k ła d a ją c n a te n te m a t, ale k ie d y ca łk o w ic ie p o św ię c iłe m się filo z o fii, m ia łe m co ra z m n ie j o k azji, b y stu d io w a ć te te k s ty d o g łę b n ie . W m ię d z y ­ c zasie z aszła ró w n ie ż z m ia n a p a ra d y g m a tu w b a d a n ia c h lite ra c k ic h : in te rp re ta c je i a n a liz y te k s tó w lite r a c k ic h z o sta ły z d o m in o w a n e p rz e z d e k o n s tru k c jo n is ty c z n ą lo g ik ę , zaś ja n ie m ia łe m a n i p o trz e b y , a n i p r a g n ie n ia , że b y p is a ć w te n sposób. N ie ch cąc je d n o c z e śn ie u p ra w ia ć „ s ta ro m o d n e j” k ry ty k i lite r a c k ie j, w o la łe m z a ­ chow ać sw oje in te r p r e ta c je d la sieb ie. A le, p o w ta rz a m , g łó w n ie c h o d z iło o to, że m ia łe m co ra z m n ie j c z a su , b y to ro b ić , w m ia rę ja k z a c z ą łe m z g łę b ia ć n ow e te m a ­ ty, ta k ie ja k p ra g m a ty z m . I n n ą jeszcze sp ra w ą jest to , że k ie d y w la ta c h 90. w sze­ d łe m w m u z y k ę r a p 7, b y ła to w łaściw ie k o n ty n u a c ja m o jej p ra c y n a d li te r a tu r ą .

W .M .: N ie k tó r z y k ry ty c y o s k a rż a li p a n a n a w e t, że r e d u k u je p a n m u z y k ę ra p do jej w a rstw y li te r a c k ie j8.

R .S.: W rz e c z y sam ej - że r e d u k u ję ją do te k s tu . P o z o sta ją c p rz y k o n te k ś c ie m u z y k i p o p u la r n e j, w s p o m n ę ty lk o , że a n a liz y m u z y k i c o u n try , ja k ie p rz e p ro w a ­ d z iłe m w Performing L iv e 9, ró w n ie ż m o ż n a b y u z n a ć za d a ls z y c ią g m o ic h z a in te r e ­ so w ań lite ra c k ic h .

Z ob. n p . R. S h u s te rm a n Rozrywka - zadanie dla estetyki, w teg o ż O sztuce i życiu. Od poetyki hip-hopu do filozofii somatycznej, red . i p rz e k ł. W. M a łe c k i, A tla 2, W ro cław 2007. Z o b . n p . R. S h u s te r m a n Emerson’s Pragmatist Aesthetics, „ R ev u e I n te r n a tio n a le de P h ilo s o p h ie ” 1999 n r 207.

Z o b . n p . R . S h u s te r m a n Pragmatism and East-Asian Thought, „ M e ta p h ilo s o p h y ” 2004 n r 35.

Z o b . ro z d z . 7 Estetyki pragmatycznej o ra z R. S h u s te r m a n Praktyka filozofii, filozofia praktyki. Pragmatyzm a życie filozoficzne, re d . K . W ilk o sz e w sk a , p rz e ł. A. M ite k ,

U n iv e rs ita s , K ra k ó w 2005 (ro zd z . 5).

Z o b . N p . R. B e rrio s Review „Pragmatist Aesthetics Living Beauty, Rethinking A rt”,

„ M u sic a n d L e tte r s ” 2004 n o 4.

Z o b . R. S h u s te r m a n Affect and Authenticity in Country Musicals, w te g o ż Performing Live, C o r n e ll U n iv e r s ity P re ss, I th a c a 2000. 4 5 6 7 9

W .M .: A le m y ślę, że o c ią g ło śc i ta k ie j n ie b y ło b y ju ż ta k łatw o m ów ić w p rz y ­ p a d k u so m a to e s te ty k i, n a k tó re j w o s ta tn ic h la ta c h s k o n c e n tro w a ł się p a n n ie m a l w y łączn ie.

R.S.: C óż, o k a z u je się je d n a k , że lite r a tu ro z n a w c y in te re s u ją się so m a to e ste ty - k ą. N a p rz y k ła d , k ie d y w lis to p a d z ie 2007 ro k u p o je c h a łe m do F ra n c ji, b y p ro m o ­ w ać fr a n c u s k ie w y d a n ie m o jej now ej k s ią ż k i B o d y Consciousness10, z o s ta łe m z a p ro ­ sz o n y p rz e z Centre d ’E tu d es Poetiques, d z ia ła ją c e p rz y École N orm ale Supérieure w L y o n ie, do w y g ło szen ia w y k ład ó w o so m a to e ste ty c e . Je s t to sw ego ro d z a ju e k s­ p e ry m e n ta ln a g ru p a z a jm u ją c a się p o e ty k ą , w k tó re j sk ła d w c h o d z ą dość w a ż n i p o e c i i te o re ty c y fran cu scy . L u d z ie ci b y li b a rd z o z a in te re s o w a n i s o m a to e ste ty k ą , c h cąc z jej p e rs p e k ty w y p rz y jrz e ć się, n a p rz y k ła d , p o e ty c e tw ó rczo ści. O k a z u je się, że w tr a d y c ji fr a n c u s k ie j (o n ie k tó ry c h z ty c h rz e c z y w ie d z ia łe m w c ześn iej, a le z in n y c h n ie z d a w a łe m sobie sp ra w y w całej ro z c ią g ło śc i) w a ż n i p is a rz e z a jm u ­ jący się cie le sn o śc ią to n ie ty lk o tw ó rcy w sp ó łcześn i, ta c y ja k B la n c h o t czy M ic h a u x , k tó rz y in te re s u ją się, p o d o b n ie ja k B a ta ille , expérience-lim ite, u ż y c ie m p r a k ty k c ie ­ le s n y c h w c e lu o sią g n ię c ia ta k ic h d o św ia d c z e ń o raz p o e z ją p o le g a ją c ą n a z d a w a ­ n iu z n ic h sp ra w y (ch cącą je uchw yć, n ie o g ra n ic z a ją c się p rz y ty m do sfery p o ję ­ ciow ej). C z ło n k o w ie tej g ru p y z L y o n u p o w ie d z ie li m i, że ró w n ie ż w e fra n c u s k ie j tr a d y c ji p o e tó w lib e rty ń s k ic h (k tó rą z n a łe m do p e w n eg o s to p n ia , ale n ie za b a r ­ dzo: M a riv a u x , n a p rz y k ła d , je st je d n y m z n ic h ) d o strz e c m o ż n a o g ro m n y w y m ia r c ie le sn o śc i o raz w y ra fin o w a n ą a n a liz ę so m a ty c z n ą . O czy w iście je st jeszcze cała tr a d y c ja S a d e ’a.

W .M .: L ite r a tu r o z n a w s tw o z a jm o w a ło się te m a ty k ą c ia ła d ość in te n s y w n ie w o s ta tn ic h d e k a d a c h , ale, ja k p rz y p u s z c z a m , ta fra n c u s k a g ru p a m o g ła zw rócić s z c zeg ó ln ą u w ag ę n a so m a to e s te ty k ę , p o n ie w a ż p o d e jś c ie tej d y s c y p lin y filo z o ­ fic z n e j w w ie lu a s p e k ta c h zb ie g a się ze sta n o w is k ie m n a u k p rz y ro d n ic z y c h : som a- to e s te ty k a n ie tr a k tu je c ia ła jak o jak ie g o ś ta je m n ic z e g o ź ró d ła n a m ię tn o ś c i, lecz p o s trz e g a je, m .in ., jak o fizjo lo g iczn y , b io lo g ic z n y m e c h a n iz m .

R.S.: Z g a d z a m się z tą c h a ra k te ry s ty k ą so m a to e s te ty k i, ale m y ślę , że to , czym b y li o n i w szczeg ó ln o ści z a in te re s o w a n i (i co je d n o c z e śn ie o d ró ż n ia s o m a to e s te ty ­ kę o d ró ż n e g o ro d z a ju k w e stii u c ie le ś n ie n ia w te o r ii li te r a tu r y i lite r a tu rz e ) jest jej d o św ia d c z e n io w y w y m iar. N ie c h o d z iło im o p o słu g iw a n ie się c ia łe m jak o m e ­ ta fo rą czy sy m b o le m (albo o a n a liz ę ta k ic h zja w isk ), lecz o to, że s o m a to e ste ty k a s k u p ia się n a d o ś w ia d c z e n ia c h i p r a k ty k a c h c ie le sn y c h i że p r a k ty k i te o d n o sz ą się w p e w ie n sp o só b do te c h n ik k o m p o z y c ji. T eza, k tó r ą w y su w ali, b rz m ia ła , że n ie k tó rz y ze w s p o m n ia n y c h w yżej p o e tó w n ie m y ś le li o id e i c ia ła jak o o in te r e s u ­ ją c y m te m a c ie czy m e ta fo rz e , lecz raczej o s tw o rz e n iu p ra k ty c z n e j p o e ty k i k o m ­

10 R. S h u s te r m a n Body Consciousness. A Philosophy of Mindfulness and Somaesthetics,

C a m b rid g e U n iv e r s ity P re ss, C a m b r id g e 2008; por. R. S h u s te r m a n Conscience du

2

0

2

p o z y c ji, k tó r a w y c h o d z i o d re f le k s ji i p ra c y n a d fa k ty c z n y m i d o ś w ia d c z e n ia m i so m a ty c z n y m i, a n ie od jak ie g o ś k o n c e p tu a ln e g o k o n s tr u k tu b ą d ź te m a tu czy o b ­ ra z u , k tó r y w zięło się z in n e g o te k s tu lite ra c k ie g o alb o z czegoś jeszcze in n eg o . P o e ty k i, k tó r a b y ła b y p ra w d z iw y m p is a n ie m z ciała.

W .M .: Z d ru g ie j stro n y , teg o ro d z a ju p o m y s ły n ie są p rz e c ie ż obce te o r io m fe m in is ty c z n y m , k tó re od d aw n a m ó w ią o p is a n iu c ia łe m . W s p o m in a łe m je d n a k p rz e d c h w ilą o n a u k a c h p rz y ro d n ic z y c h n ie b e z przy czy n y . J a k m i się w y d a je , li te ­ ra tu ro z n a w c y p o p e w n y m o k re s ie dość o z ię b ły c h s to su n k ó w z n a u k a m i ścisły m i i p rz y ro d n ic z y m i o b e c n ie co raz częściej z w ra c a ją się do n ic h p o in s p ira c ję , n a p rz y ­ k ła d n ie k tó rz y te o re ty c y li te r a tu r y b a rd z o in te re s u ją się n e u ro lo g ią e tc .11

R .S.: To p ra w d a , ale b y o d n ie ś ć się jeszcze do u w ag i o fe m in iz m ie , c h c ia łb y m p o d k re ś lić , że część z fe m in is ty c z n y c h id e i p is a n ia , ta k ic h jak: „p o p r o s tu w y ra ­ ż asz sie b ie , b o je ste ś k o b ie tą i p o zw alasz W ie c z n e j K o b ieco ści p rz e ją ć k o n tr o lę na tw o im p is a rs tw e m ”, p rz y n a le ż y do tzw. d y s k u r s u to żsam o ścio w e g o , z aś ty m , co F ra n c u z o m p o d o b a ło się w so m a to e ste ty c e , je st jej p ra k ty c z n a i d o św ia d c z e n io w a o rie n ta c ja . P o w in ie n e m b y ł w sp o m n ie ć o ty m (choć dla m n ie to ro z u m ie się sam o p rz e z się), że in te g ra ln y m e le m e n te m s o m a to e s te ty k i je st d y s c y p lin a , w ięc n ie c h o d z i w n ie j o a u to m a ty c z n e w y ra ż a n ie sw ojej c ie le sn o śc i w sw obodny, s p o n ta ­ n ic z n y sp o só b p rz e z to, że czło w ie k p o p ro s tu p o zw ala sobie być sobą, k ie d y siad a i p is z e - jak o k o b ie ta , g ej, le s b ijk a czy osoba h e te r o s e k s u a ln a . M ia s t teg o id e a p o le g a n a ty m , że są p e w n e d y sc y p lin y o raz te c h n ik i so m a ty c z n e j k o n tr o li i a n a li­ zy, k tó ry c h m o ż n a użyć do b a d a n ia p ro cesó w tw ó rczy ch , ale n ie t y l k o . M a m tu n a m y ś li coś, czego jeszcze n ie z g łę b iłe m : is tn ie je sp o ra g a m a p o te n c ja ln y c h te m a ­ tó w b a d a w c z y c h zw ią z a n y c h z re c e p c ją i c z y ta n ie m te k s tó w jak o fe n o m e n e m c ie le ­ sn y m . C h o ć b y to , że c z y ta n ie te k s tó w a n g a ż u je m ię ś n ie oka. W y d aje m i się, że p o e c i in tu ic y jn ie ig ra ją z ty m z ja w is k ie m , k ie d y p o s łu g u ją się n a p rz y k ła d sp ecy ­ fic z n ie u s tru k tu r o w a n y m i s tro fa m i, k tó r e m a ją w a lo r w izu aln y .

W .M .: W e w s p o m n ia n y m zw ro cie k u n a u k o m p rz y ro d n ic z y m in te re s u je m n ie fa k t, że w id ać go ró w n ie ż w tw ó rczo ści p a n a p ro fe so ra . W o s ta tn ic h la ta c h z a czął p a n p rzy w iązy w ać do n ic h co ra z w ięk szą w agę, n a p rz y k ła d o d w o łu jąc się do n e u ­ ro lo g ii i p sy c h o lo g ii e w o lu cy jn e j, g d y c h o d z i o k w e stię p rz y je m n o ś c i czy te ż d o ­ św ia d c z e n ia e s te ty c z n e g o 12.

11 Z o b . n p . A. R ic h a rd s o n Cognitive Science and the Future of Literary Studies,

„ P h ilo s o p h y a n d L it e r a t u r e ” 1999 n o 1; N .N . H o lla n d Where Is a Text?

A Neurological View, „N e w L ite r a r y H is to r y ” 2002 n o 1. Z o b . te ż n u m e r sp e c ja ln y

„ P o e tic s T o d a y ” (2002 no 1) z a ty tu ło w a n y Literature and the Cognitive Revolution, re d . A. R ic h a rd s o n i F.F. S te e n (notabene l ite r a tu r a n a te n te m a t je s t z b y t o b sz e rn a , b y d a ć jej o b ra z w je d n y m p rz y p is ie , i, rz e c z ja s n a , n ie o g ra n ic z a się d o p u b lik a c ji a n g lo ję z y c z n y c h ).

12 Z o b . n p . R. S h u s te r m a n Body Consciousness..., s. 142-143, 149-151 o ra z R. S h u s te r m a n O sztuce i życiu, s. 67, 214.

R.S.: Z a w sz e in te re s o w a łe m się n a u k a m i p rz y r o d n ic z y m i, ch o ć n ie m ia łe m s p e c ja ln e j p o tr z e b y pow oływ ać się n a n ie w e w c z e śn ie jsz y c h p ra c a c h . N ie zg a ­ d z a m się je d n a k z n a rz u c a n ie m h u m a n is ty c e jak ie g o ś re d u k c jo n is ty c z n e g o n a tu ­ ra liz m u ; n ie sąd zę n a p rz y k ła d , żeb y d ało się w y jaśn ić k u ltu r ę , lu d z k ie zac h o w a ­ n ie czy z n a c z e n ie d z ie ł s z tu k i a lb o ic h w a rto ś c io w a n ie w k a te g o r ia c h czystej n e u ­ ro lo g ii. N ie m y ślę , że m o ż n a o k re ślić z n a c z e n ie d z ie ła s z tu k i, p y ta ją c , co d u ż a g ru p a lu d z i m a n a te n te m a t do p o w ie d z e n ia , a p o te m w y ciąg ając ś r e d n ią z ich o d p o w ie d z i, a lb o że z n a c z e n ie to da się o d czy ta ć z e n c e fa lo g ra m u czy za p o m o c ą fu n k c jo n a ln e g o re z o n a n s u m a g n e ty c z n e g o , p o d p in a ją c lu d z i do sp e c ja listy c z n e j a p a ra tu ry . N ig d y n ie p rz y s z ło b y m i do głowy, b y tw ie rd z ić , że je ś li w zo ry p o b u ­ d z e n ia m ó z g u w p rz y p a d k u o d b io r u ja k ic h ś d w ó ch d z ie ł są id e n ty c z n e , to d z ie ła te z n a c z ą to sam o [śmiech].

W ie lu lu d z i p o s łu g u je się n a u k a m i p rz y ro d n ic z y m i, że b y p o zb y ć się so cjo lo ­ g ii, n a u k i o k u lt u r z e i p r a k ty k h e rm e n e u ty c z n y c h . N ie je s t to b y n a jm n ie j m ój p o g lą d n a ro lę n a u k p rz y ro d n ic z y c h w h u m a n is ty c e . O d k ry c ia d o k o n a n e p rz e z te p ie rw s z e n ie u n ic e s tw ia ją tej o s ta tn ie j, n ie c z y n ią jej te ż b e z u ż y te c z n ą czy z b ę d n ą . W m o im m n ie m a n iu n ie je st to z re s z tą k w e stia jak ie g o ś a lb o -a lb o , sk o ro n a u k i p rz y ro d n ic z e jak o ta k ie są d z ia ła ln o ś c ią in te rp re ta c y jn ą . W p e w n y m se n s ie cała ta d e b a ta - n a u k i p rz y ro d n ic z e k o n tr a k u ltu r a - je st fałszy w a, ta k sam o ja k fałszyw a je st d y c h o to m ia n a tu r a - k u l tu r a (o cz y m p is a łe m w ró ż n y c h t e k s ta c h ) 13. N a sz a k u ltu r a o p ie ra się n a n a tu r z e , ale n a tu r a je st ró w n ie ż k sz ta łto w a n a p rz e z k u ltu rę . W y sta rc z y ty lk o sp o jrz e ć n a to z p u n k t u b io lo g ii ew o lu cy jn e j: ro z m ia r n a sz y c h m ó zg ó w p o w ię k sz y ł się ze w z g lę d u n a to , że z a c z ę liśm y p o słu g iw a ć się n a rz ę d z ia ­ m i i ję z y k ie m , zaś o g ó ln e w y m ia ry n a sz y c h c ia ł z m ie n iły się ze w z g lę d u n a n a sz ą k u ltu r ę ży w ien ia . Z re s z tą n ie trz e b a n a w e t p rz y jm o w a ć sk a li e w o lu cy jn e j: w eźm y c h o ć b y ró ż n ic ę p o m ię d z y J a p o n ią s p rz e d la t 60., k ie d y lu d z ie je d li in n e po traw y , a J a p o n ią z e p o k i r e s ta u r a c ji M c D o n a ld ’sa, k ie d y p rz e c ię tn e g a b a ry ty J a p o ń c z y ­ k ó w z n a c z n ie w zrosły. R o z m ia r c ia ła , w ag a, w ysokość, g ęsto ść k o śc i - m o ż n a b y p o m y śle ć , że są to sp ra w y czy sto b io lo g ic z n e , ale są to ró w n ie ż w y tw o ry k u ltu ry ; k u ltu r y je d z e n ia i a k ty w n o śc i fizy czn ej, b o to , ja k ie i ile ć w iczeń u p ra w ia s z , z p e w ­ n o śc ią w p ły n ie n a tw o je c ia ło , w łączając w to k ości. J e s t to w ięc fałszyw y sp ó r i z a ­ m ia s t się w eń w ik ła ć , n a le ż y raczej p rz y g lą d a ć się te m u , ja k b io lo g ia i k u ltu r a w s p ó łd z ia ła ją ze sobą. To z re s z tą dość s ta ra id e a i z n a le ź ć ją m o ż n a c h o ć b y u J o h ­ n a D ew ey a, k tó r y m ó w ił m ię d z y in n y m i, że n a tu r a i k u ltu r a n ie są d w ie m a o d rę b ­ n y m i sfe ra m i: w n a tu r z e lu d z k ie j leży w y tw a rz a n ie k u ltu ry , z aś k u lt u r a lu d z k a o p ie ra się n a ży c iu w śro d o w isk u n a tu r a ln y m . Z a te m , n a p rz y k ła d , s z tu k ę c h a ra k ­ te r y z u ją n a tu r a ln e ry tm y , ale n ie o zn acza to p rz e c ie ż , że n ie m a w n ie j k o n w e n c jo - n a ln o ś c i. P o d o b n ie n ie sąd zę, żeb y is tn ia ła ja k a ś je d n a b io lo g ic z n a z a sa d a s to s u ją ­ ca się do ró ż n y c h fo rm p o e ty c k ic h , b o są o n e w szak ró w n ie ż w y tw o ra m i h is to rii.

13 Z o b . n p . R. S h u s te r m a n C onvention. Variations on the N a tu re /C u ltu re Them e, w: teg o ż

Surface and D epth. Dialectics o f Criticism and C ulture, C o r n e ll U n iv e rs ity P re ss, I th a c a

2002.

2

0

2

0

4

Ó w s ta ry p ro b le m re la c ji p o m ię d z y N aturw issenschaften i Geisteswissenschaften, 0 k tó ry m m ó w im y , w y g en ero w ał p e w n e u p a rc ie trw a ją c e p o d z ia ły in s ty tu c jo n a ln e 1 d y s c y p lin a rn e . M ó w i się c zęsto o d w ó ch k u ltu r a c h , k tó re n ie są w s ta n ie się p o ­ ro z u m ie ć , co być m o że jest k u ltu ro w y m re fle k s e m w y zn aw an eg o p rz e z s tu le c ia d u a liz m u c ia ła i u m y s łu . D o s ta łe m n ie d a w n o d łu g i list o d s tu d e n tk i k u ltu ro z n a w - stw a z W arszaw y, k tó r a p o rz u c iła s tu d ia m e d y c z n e , b o u z n a ła m e d y c y n ę , p r z y n a j­ m n ie j w ta k ie j fo rm ie , w ja k ie j b y ła jej u c z o n a , za zb y t o d h u m a n iz o w a n ą , ale k tó ­ ra c z u je p rz y ty m , że k u ltu ro z n a w s tw o je st z b y t n a iw n e i id e a lis ty c z n e , b o p rz y ­ k ła d a n ie d o s ta te c z n ą w agę do fiz jo lo g ic z n e g o w y m ia ru lu d z k ie j e g z y ste n c ji i k u l­ tu ry . B yła b a rd z o z a in te re s o w a n a so m a to e s te ty k ą , g d y ż ta d o s ta rc z a p la tfo rm y i b o d ź c a o raz, m a m n a d z ie ję , k ie r u n k u , w k tó ry m te dw a p o d e jś c ia m o g ą być in ­ te g ro w a n e : oczy w iście je st sp o ro d o b ry c h p ra c w d z ie d z in ie fe n o m e n o lo g ii czy k o g n ity w is ty k i, k tó r e ró w n ie ż p r ó b u ją z in te g ro w a ć n a u k i p rz y r o d n ic z e i n a u k i o c zło w ie k u .

M ó w iąc k ró tk o , w ie rz ę , że filo z o fia p o w in n a p o słu g iw a ć się n a jle p s z y m i n a ­ r z ę d z ia m i, ja k ie są jej d o s tę p n e , w łączając w to n a u k i p rz y ro d n ic z e , ale ta k ż e w ie ­ d zę z z a k re s u n a u k sp o łe c z n y c h . W ty m a sp e k c ie m ój p ra g m a ty z m ró ż n i się c h o ­ c ia ż b y o d sta n o w isk a R ic h a rd a R o rty ’ego (z k tó ry m p o za tą k w e stią m a m w iele w sp ó ln e g o i k tó ry m ia ł d u ż y w p ły w n a m o ją m y śl), b o R o rty o d rz u c a n a u k i s p o ­ łe c z n e jak o b e z u ż y te c z n e . O czyw iście, ta k sa m o ja k on, d o c e n ia m li te r a tu r ę i s z tu ­ k ę o raz ic h z d o ln o ś ć do m o ty w o w a n ia , in s p iro w a n ia i p rz e k s z ta łc a n ia sp o łe c z e ń ­ stw a. G łęb o k o w to w ie rz ę , ale p rz y ty m w ie rz ę ró w n ie ż w w a rto ś ć n a u k sp o łe c z ­ n y c h ja k o sp o s o b u ra d z e n ia so b ie z p o w a ż n y m i p ro b le m a m i p o lity c z n y m i i n ie p o z w a la łb y m so b ie, ja k o n to m ia ł w zw y czaju , n a su g e ro w a n ie , że sam a lite r a tu r a n a s zb a w i i że d z ia ła ln o ś ć p o e ty i k ry ty k a lite ra c k ie g o c z y n i z b ę d n y m i e k s p e ry ­ m e n ty so c jo lo g ic z n e . W ty m z a k re s ie b liż e j m i do tr a d y c ji D ew ey a i p ie rw sz e j g e n e ra c ji S zkoły F ra n k f u rc k ie j, a m o ż e n a w e t i do w czesn eg o H a b e rm a s a , k tó ry d o c e n ia ł w agę b a d a ń sp o łe c z n y c h d la ro z w ią z y w a n ia p ro b le m ó w so c jo p o lity c z - n y c h 14.

W .M .: W ra c a ją c jeszcze do lite r a tu ry , z g o d z iłb y się p a n ch y b a je d n a k , że p o m i­ m o zn a c z ą c e g o z a in te re s o w a n ia s o m a to e ste ty k ą ze s tro n y b a d a c z y lite r a tu ry , p a n sa m n ie p ró b u je p o łącz y ć d o c ie k a ń s o m a to e ste ty c z n y c h z te o r ią lite r a tu ry , k tó ra b y ła p rz e c ie ż d la p a n a w a ż n ą d z ie d z in ą . C zy m o ż n a to tłu m a c z y ć fa k te m , że te o ria l i te r a tu r y w c ią g u o s ta tn ic h la t stra c iła n a a tra k c y jn o ś c i? L ite ra tu r o z n a w c y znów

14 S h u s te r m a n o d n o si się b e z p o ś re d n io d o m y śli S z k o ły F ra n k fu r c k ie j, zw łaszcza d o A d o rn a , n p . w ro z d z . 6 Estetyki pragmatycznej; zob. te ż Zwrot ku cielesności,

w: R. S h u s te r m a n O sztuce i życiu o ra z teg o ż Surface and Depth, ro z d z . 8. N a te m a t z w ią z k ó w p ra g m a ty z m u S h u s te r m a n a (i p ra g m a ty z m u w ogóle) z te o rią k ry ty c z n ą zob. W. M a łe c k i Toward the Aesthetics of Emancipation? Critical Theory

and the New Pragmatism, w: Nostalgia for a Redeemed Future. Critical Theory,

re d . S. G ia c c h e tti, J o h n C a b o t U n iv e r s ity P r e s s -U n iv e r s ity o f D e la w a re P re ss R o m e -N e w a rk , 2008 (w d r u k u ).

m ó w ią o k o ń c u czy te ż śm ie rc i te o r ii l i te r a tu r y 15, o erze p o s tte o re ty c z n e j etc. J a k p a n m y śli, s k ą d te n a s tro je ? C o b y n ie m ó w ić, w la ta c h 80. i 90. b y ło to w ażn e z ja w is k o w h u m a n is ty c e , w łą c z a ją c w to filo z o fię : n a p r z y k ła d w 1986 w y szed ł sp e c ja ln y n u m e r p o w ażn eg o c z a so p ism a filo z o fic z n e g o „T he M o n is t”, k tó ry b y ł w cało ści p o św ię c o n y te o r ii li te r a tu r y (z re sz tą p a n ró w n ie ż m ia ł swój w k ła d w te n n u m e r ) 16.

R.S.: A r e d a k to re m teg o w y d a n ia b y ł R orty. W ty m cza sie te o ria li te r a tu r y rz e ­ czyw iście b y ła g o rą c y m te m a te m n a a m e ry k a ń s k ic h w y d z ia ła c h lite r a tu ro z n a w ­ stw a, k tó re in te n s y w n ie p rz y s w a ja ły sobie filo zo fię k o n ty n e n ta ln ą , ale p a m ię ta j­ m y, że sa m te r m in „ te o ria li te r a tu r y ” je st n ie je d n o z n a c z n y . T a k ja k is tn ia ła te o ria lite r a tu r y p rz e d d e k o n s tru k c ją czy h e rm e n e u ty k ą G a d a m e ra (w eźm y n a p rz y k ła d N o w ą K ry ty k ę czy fo r m a liz m ro s y jsk i), ta k te o ria li te r a tu r y is tn ie je n a d a l, ch o ć te p ie rw s z e dw a n u r ty m a ją ju ż swój n a jle p s z y o k re s za sobą. Z aw sze p rz e c ie ż b ę d ą p o ja w ia ły się k w e stie d o ty czą ce z a s a d in te r p r e ta c ji i w a rto ś c io w a n ia , k w e stie to ż ­ sa m o śc i i s ta tu s u o n to lo g ic z n e g o d z ie ła itd . W k a ż d y m ra z ie b y ł czas, k ie d y de- k o n s tru k c ja i h e rm e n e u ty k a m ia ły w ie lk ie p o w o d z e n ie , a to za sp ra w ą w p ły w u , p o w ied zm y , fr a n c u s k ic h i n ie m ie c k ic h id e i n a coś, co z a sa d n ic z o m o ż n a b y o k reślić jak o b a rd z o sta ro m o d n y , z a śc ia n k o w y m o d e l N e w Criticism . B yło w ięc p o p ro s tu sp o ro ek scy tacji, a te ra z to p o d n ie c e n ie p rzy g asło . Je ś li c h o d z i o m n ie , b y łe m b a rd z o zaan g a ż o w a n y w p ro b le m y in te rp re ta c ji, jeszcze z a n im u sły sz a łe m o D e rrid z ie i de- k o n s tru k c ji - a to ze w z g lę d u n a m o je z a in te re s o w a n ie li te r a tu r ą , ale ta k ż e p e w n y m i o g ó ln y m i p ro b le m a m i filo z o fic z n y m i. I je ś li n ie p is z ę ju ż esejów n a te m a t filo z o fii in te r p r e ta c ji, to d la te g o , że w y p ra c o w a łe m w tej m a te r ii sta n o w isk o , z k tó re g o je s­ te m p o p r o s tu zadow olony. K ie d y jest ono a ta k o w a n e , n ie c z u ję sp e c ja ln e j p o trz e b y go b ro n ić , b o w olę in w esto w ać sw oją e n e rg ię w n ow e rzeczy.

W .M .: A m o ż e jest ta k d la te g o , b o k w e stia in te r p r e ta c ji b u d z i co ra z m n ie j z a ­ in te re s o w a n ia , a w ięc je st co ra z m n ie j p o le m ik , a ty m sa m y m m n ie j a ta k ó w p rz y ­ p u s z c z a n y c h n a p a ń s k ą pozycję?

R.S.: N ie sąd zę, b o je ś li sp o jrz y się n a p rz y k ła d n a „ J o u r n a l o f A e sth e tic s a n d A rt C r itic is m ” czy „ B ritis h J o u r n a l o f A e s th e tic s ”, to o k a z u je się (co jest d la m n ie b a rd z o p rz y g n ę b ia ją c e ), że te sam e sta re te o rie są p o d d a w a n e n ie u s ta n n e m u recy ­ k lin g o w i. W eźm y n a p rz y k ła d d e b a tę n a te m a t in te n c ji. W y ch o w ałem się n a The Inten tio n a l Fallacy B e a rd sle y a , k tó r y to esej n a p is a ł w raz z W .K . W im s a tte m - k ry ­ ty k ie m i te o r e ty k ie m lite r a tu ry . A trz e b a tu w sp o m n ie ć , że w cza sa c h , k ie d y b y ­ łe m s tu d e n te m , a n a lity c z n ą filo z o fię s z tu k i i a n g lo a m e ry k a ń s k ą te o r ię lite r a tu r y łą c z y ły b a rd z o b lis k ie w ięzi. B e a rd sle y n a p is a ł k s ią ż k ę The Possibility o f Criticism,

15 T .H . B e n to n Life After the Death o f Theory, „ T h e C h r o n ic le o f H ig h e r E d u c a tio n ” 29 A p ril 2005.

16 R. S h u s te r m a n Analytic Aesthetics, Literary Theory and Deconstruction, „T he M o n is t”

1986 n o 69.

2

0

2

0

6

k tó ra b y ła z a sa d n ic z o k s ią ż k ą filo z o fic z n ą , a M o rris W eitz, w ie lk i w ittg e n s te in i- sta, n a p is a ł k sią ż k ę o H am lecie - w ięc w ow ym c zasie c zy m ś b a rd z o n a tu r a ln y m b y ło u p r a w ia n ie filo z o fii w o d n ie s ie n iu d o lite r a tu r y . K ie d y p is a łe m d o k to r a t w O x fo rd z ie , n ie m ia łe m ż a d n e j w ie d z y n a te m a t D e r r id y czy F o u c a u lta . N ig d y ta k w łaściw ie o n ic h sły szałem , p ó k i n ie z o s ta łe m z a tr u d n io n y n a u n iw e rs y te c ie w I z r a e lu , i n ig d y n ie b ra łe m ic h n a p o w a ż n ie , p ó k i n ie p rz y je c h a łe m do A m e ry k i i n ie zo b aczy łem , że b io r ą ic h na p o w a ż n ie lu d z ie tacy, ja k R ic h a rd R o rty czy Jo s e p h M a rg o lis . A le, b y w ró cić do m o je g o a r g u m e n tu n a te m a t filo z o fii in te r p r e ta c ji u p ra w ia n e j o b e c n ie w ra m a c h e s te ty k i a n a lity c z n e j: ta sta ra d e b a ta n a d in te n c ją z o sta ła p o d d a n a re c y k lin g o w i, n o i m a m y te r a z lu d z i, k tó rz y ro z r ó ż n ia ją in te n c jo - n a liz m h ip o te ty c z n e g o a u to ra , in te n c jo n a liz m a u to ra rzeczy w isteg o , u m ia rk o w a n y in te n c jo n a liz m czy in te n c jo n a liz m e k stre m a ln y . N a p ra w d ę n ie in te re s u je m n ie w ra c a n ie do ty c h rzeczy, b o ż a d n a z ty c h tzw. n o w y ch id e i (k tó re są ty lk o p rz e tw o ­ rz o n y m i w a r ia n ta m i sta ry c h po m y słó w ) n ie n a ru s z y ła ja k do tej p o ry p lu r a liz m u lo g iczn eg o , k tó r y o sta te c z n ie w y p ra c o w a łe m w k w e stii in t e r p r e ta c ji17. N ie m a m c h ę c i reag o w ać i w ra c a ć do sta ry c h p ro b le m ó w ty lk o d la te g o , że jacyś lu d z ie w ciąż 0 n ic h m ów ią. W g ru n c ie rzeczy to b a rd z o z a s m u c a ją c a o zn a k a s ta g n a c ji, je śli cykle p o w tó rz e ń w d a n e j d y s c y p lin ie s ta ją się co ra z k ró tsz e . P o d su m o w u ją c - in t e r p r e ­ ta c ja n a d a l je st d y s k u to w a n a w a n a lity c z n y c h c z a s o p is m a c h e ste ty c z n y c h , choć m n ie to ju ż n ie in te re s u je .

W .M .: A le je ś li ta k p o sta w ić sp raw ę, to filo z o fie a n a lity c z n i o d p o w ie d z ie lib y z a p e w n e , że są p o p ro s tu le p s i o d lite ra tu ro z n a w c ó w , b o b a d a ją p ro b le m y , k tó re są „ p ra w d z iw e ” i „ w ie k u is te ”, p o d c z a s g d y lite r a tu ro z n a w c y p o p r o s tu id ą za m o d ą 1 p o tr z e b u ją w ciąż n o w y ch p o d n ie t: n a p rz y k ła d p rz e z p e w ie n czas m o d n e b y ło ro z w a ż a n ie p o zn aw czeg o s ta tu s u in te r p r e ta c ji (o b ie k ty w iz m , s u b ie k ty w iz m etc.), co p ó ź n ie j z o sta ło w y p a rte p rz e z k w e stię e ty k i c z y ta n ia .

R .S.: M y ślę, że w szero k o p o ję te j filo z o fii p ro b le m y są z a p o m in a n e , a p o te m p o w ra c a ją . L u d z ie n ie s k u p ia ją się c a ły czas n a ty c h sa m y c h z a g a d n ie n ia c h - na p rz y k ła d k w e stia w a rto ś c io w a n ia z n ik n ę ła z e s te ty k i n a w ie le la t, b o s ą d z o n o , że n ie je st w y sta rc z a ją c o n a u k o w a . W y d a je m i się, że w filo z o fii a n a lity c z n e j p o w raca się c zęsto do sta ry c h p ro b le m ó w w z n a c z n y m s to p n iu d la te g o , że lu d z io m b ra k u je w y o b ra ź n i, z a in te re s o w a n ia a lb o e n e rg ii, b y p e n e tro w a ć in n e p ro b le m y . N ie b ez z n a c z e n ia je st tu ró w n ie ż fa k t, że z m ia n a p r z e d m io tu d o c ie k a ń w y m ag a z m ia n y sp o s o b u m y ś le n ia , p rz y s w a ja n ia n o w y ch rz e c z y i z a ję c ia p o z y c ji p o c z ą tk u ją c e g o u c z n ia , a n ie a u to r y te tu . P o n a d to ju ż w sa m y c h r a m a c h a n a lity c z n e j d e b a ty o in ­ t e r p r e ta c ji jest coś, co w e d łu g m n ie je st n ie p r o d u k ty w n e i m ęczące: p ro b le m y są z b y t c zęsto fo rm u ło w a n e w n a z b y t p ro s ty i k a te g o ry c z n y sp o só b , n a p rz y k ła d „C zy in te n c ja a u to rs k a jest d e c y d u ją c a , czy n ie ? ” . I zaw sze to w a rz y sz y te m u id e a , że a lb o je d n o , a lb o d ru g ie , a n ie , że is tn ie je ja k iś k o n te k s t, g d z ie in te n c ja jest d ecy ­

17 Z o b . n p . R . S h u s te r m a n Logics o f Interpretation. The Persistence o f P luralism , w: te g o ż

d u ją c a , i in n e k o n te k s ty , g d z ie n ie je st w cale (lu b p ra w ie w cale) is to tn a . W sp ó łcze­ sn a e ste ty k a a n a lity c z n a tk w i w K u h n o w s k im try b ie n o rm a ln e j n a u k i, d z ia ła ją c e j w u s ta lo n y m p a ra d y g m a c ie , a ci e ste ty c y p o p r o s tu n ie c h c ą z m ie n ić p a ra d y g m a ­ tu . M y ślę, że w lite r a tu ro z n a w s tw ie (gdzie je st w ięcej z a in te re s o w a n ia s z tu k ą i k r e ­ aty w n o śc ią i k tó re jest d y sc y p lin ą o p ie ra ją c ą się w w ię k sz y m s to p n iu n a w y o b ra ź ­ n i n iż n a g e n e ro w a n iu p ra w d ) lu d z i b a rd z ie j in te re s u je z n a jd o w a n ie n o w y ch t e ­ m a tó w b a d a w c z y c h n iż z a d o w a la n ie się rz e k o m o w ie c z n y m i p ra w d a m i. W e d łu g m n ie , lite r a tu ro z n a w s tw o je st św ia d o m e , że zaw sze b ę d ą się p o ja w ia ć now e g a tu n ­ k i czy sty le i że je śli c h c e się być o d p o w ie d z ia ln y m k o m e n ta to r e m k u ltu ry , a ty m w ła śn ie je st k ry ty k lite r a c k i, tr z e b a żyw o reag o w ać n a to , co now e.

W .M .: N o d o b rz e , a co je śli ch ce się być o d p o w ie d z ia ln y m te o r e ty k ie m lite r a ­ tu ry , a w ięc k im ś, k to , ja k są d z ą n ie k tó rz y , p o w in ie n p rz y p o m in a ć filo zo fa w ty m , co robi?

R.S.: M y ślę, że je śli ch ce się być o d p o w ie d z ia ln y m te o r e ty k ie m lite r a tu ry , tr z e ­ b a być ró w n ie ż św ia d o m y m teg o , co n ow e n a p o lu te o r ii, w sz c z e g ó ln o śc i d la te g o , że te o r ia jest ró w n ie ż g a tu n k ie m p is a rs tw a lite ra c k ie g o . O czyw iście, m o ż e m y r o ­ b ić sw oje, n ie b a c z ą c n a to , co d z ie je się d o o k o ła , ale m u s im y d o strz e g a ć , że ró ż n e rz e c z y ro b i się n a n ow e sposoby, n a w e t je ś li n ie c h c e m y teg o za a k c e p to w a ć . S ądzę, że filo zo fo w ie są m n ie j z a in te re s o w a n i ty m , b y b a d a ć z m ia n ę (to zaś z k o le i w iąże się z ic h o b sesją n a p u n k c ie teg o , co w ie c z n e ), i c z u ją się m n ie j z o b o w ią z a n i do teg o , b y z m ie n ia ć s ta w ia n e p rz e z sie b ie p y ta n ia sto so w n ie do z m ia n z a c h o d z ą c y c h w p rz e d m io c ie b a d a ń .

W .M .: W a rty k u le o p u b lik o w a n y m w e w s p o m n ia n y m p rz e z e m n ie sp e c ja ln y m n u m e r z e „T h e M o n is t” w y raża p a n z d z iw ie n ie , że lite r a tu ro z n a w c y n ie in te re s u ją się z b y tn io e ste ty k ą filo z o fic z n ą w ogóle i e ste ty k ą a n a lity c z n ą w szczeg ó ln o ści. J a k d la m n ie , uw aga ta w s p ó łb rz m i z d ia g n o z ą w y su w an ą d z is ia j p rz e z p e w n y c h te o re ty k ó w li te r a tu r y (na p rz y k ła d S im o n a M a lp a s a i J o h n a J. J o u g h in a ), k tó rz y z a u w a ż a ją , że o d d ru g ie j p o ło w y la t 80., tj. c z a su tzw. w o je n k u ltu ro w y c h , e s te ­ ty c z n e p o d e jś c ie do li te r a tu r y o raz sam o p o ję c ie e ste ty c z n o ś c i sta ły się p o d e jr z a n e ze w z g lę d u n a to , że w ie lu te o re ty k ó w p rz y ję ło b a rd z o sp ecy ficzn e, re d u k c jo n i- sty czn e stan o w isk o . S p ro w a d z a ło się o no do tezy, że tra d y c y jn e p o ję c ia e ste ty c z n e n ie ty lk o są (zaled w ie) sp o łe c z n y m i k o n s tr u k ta m i, ale i słu ż ą p o d tr z y m y w a n iu u trw a lo n y c h (i szk o d liw y ch ) h ie r a r c h ii sp o łe c z n y c h , a z a te m n a le ż y się ty c h p o jęć całk o w ic ie p o z b y ć 18. T e ra z zaś a u to r z y ta c y ja k w s p o m n ia n i ju ż M a lp a s i J o u g h in a rg u m e n tu ją za p o w ro te m do e ste ty k i; m ó w iąc d o k ła d n ie j, za ja k ą ś fo rm ą p o st- e ste ty z m u , k tó ry u n ik n ą łb y p u ła p e k re d u k c jo n iz m u so c jo p o lity c z n e g o , a je d n o ­ c z e śn ie n ie p o d d a łb y się s te ry ln e m u fo rm a liz m o w i. C o p a n , jak o e ste ty k , m y śli o te j d iag n o zie?

18 N e w Aestheticism , ed . b y J.J. J o u g h in a n d S. M a lp a s , M a n c h e s te r U n iv e r s ity P re ss,

M a n c h e s te r 2003.

2

0

2

0

8

R .S.: W y d aje m i się, że p rz y c z y n a , d la k tó re j a m e ry k a ń s k a te o r ia li te r a tu r y n ie p rzy w iązy w ała w ow ym cza sie w ag i do e s te ty k i a n a lity c z n e j, le ż a ła w ty m , że a u to ­ rz y im p o rto w a n i p rz e z te o re ty k ó w li te r a tu r y b y li E u ro p e jc z y k a m i, k tó rz y p o p r o ­ s tu n ie in te re s o w a li się e s te ty k ą a n a lity c z n ą i n ie m ie li n a te n te m a t w iedzy. M ało teg o , w p e w n y m se n s ie a u to ró w ty c h im p o rto w a n o w ja k im ś s to p n iu p o to , żeb y p o d w aży ć d o m in a c ję m o d e lu n o w o k ry ty c z n e g o , k tó ry b y ł p rz e c ie ż b lis k o z w ią z a ­ n y z e s te ty k ą a n a lity c z n ą . I s tn ia ły w ięc w sz e lk ie p o w o d y p o te m u , że b y z ig n o ro ­ w ać tę e ste ty k ę , b o je śli się ją b ra ło n a p o w a ż n ie , to ty m s a m y m b ra ło się n a p o ­ w a ż n ie N o w ą K ry ty k ę i B eard sley a.

A le to ty lk o je d e n a s p e k t c a łe j spraw y. Z d ru g ie j b o w ie m s tr o n y c h o d z iło o to , że e s te ty k a tr a k to w a n a b y ła ja k o coś je d n o lic ie k a n to w s k ie g o , b e z in t e r e ­ so w n eg o i a p o lity c z n e g o . W ię k s z o ść te o r e ty k ó w l i t e r a t u r y celo w o u to ż s a m ia ło c a łą sferę e s te ty k i z te g o ro d z a ju p u ry s ty c z n y m , fo r m a lis ty c z n y m p o d e jś c ie m , t a k że p ó ź n ie j b e z p r o b le m u m o ż n a b y ło w y sn u ć w n io s e k , że e s te ty k a je st z is to ­ ty b łę d n a i o g r a n ic z o n a , b o n ie a n g a ż u je się w c a le w k w e stie e p is te m o lo g ic z n e , s p o łe c z n e czy p o lity c z n e . D la te o re ty k ó w l i te r a tu r y e s te ty k a z z a s a d y o z n a c z a ła fo r m a lis ty c z n e p o d e jś c ie , k ła d ą c e n a c is k n a je d n o ś ć o rg a n ic z n ą i k o n te m p la c ję , n ic w ięc d z iw n e g o z a te m , n a p rz y k ła d , że z g ó ry p o tę p ia n o E lio ta za fo r m a liz m , c h o ć jego p o g lą d y b y ły w rz e c z y w is to śc i szersze i d o ty c z y ły w sp o rej m ie rz e s p ra w s p o łe c z n y c h .

W .M .: Z re sz tą , ja k p o w sz e c h n ie w ia d o m o , w o ry g in a ln y m za m y śle B a u m g a r- te n a e ste ty k a sta n o w iła in te g ra ln ą część e p is te m o lo g ii.

R .S.: N o cóż, w ięk szo ść lu d z i, k tó rz y u p ra w ia li te o rię li te r a tu r y n a w y d z ia ła c h lite r a tu ro z n a w s tw a , p o s ia d a ła re la ty w n ie z n ik o m ą w ie d z ę o h is to r ii e s te ty k i filo ­ z o fic z n e j, ta k w ięc g d y sty k a li się z filo z o fią k o n ty n e n ta ln ą (n ie z a le ż n ie od tego czy w w y d a n iu G a d a m e ra , H e id e g g e ra czy D e rrid y ), k tó ra k ry ty k o w a ła e ste ty k ę K a n to w sk ą jak o sz czeg ó ln y ro d z a j cia sn e g o fo r m a liz m u , to b a rd z o szy b k o i łatw o e k stra p o lo w a li tę k ry ty k ę n a e ste ty k ę w ogóle. T ak w ięc ig n o ra n c ja , tu d z ie ż c e lo ­ w o z n ie k s z ta łc o n e o d c z y ta n ie tr a d y c ji, d o p ro w a d z iły ic h do m y lącej k a r y k a tu ry e ste ty k i, a s tą d b y ł ju ż ty lk o k ro k do o d rz u c e n ia i zle k c e w a ż e n ia całej tej d y sc y p li­ ny. D o d a m jeszcze n a m a rg in e s ie , że e ste ty k a z y sk ała złą sław ę n a w e t w o b rę b ie sam ej e s te ty k i a n a lity c z n e j (zjaw isko to o p is u ję w n ie k tó ry c h sw oich te k s ta c h , na p r z y k ła d w w y g ło szo n y m n ie d a w n o w W a rsz a w ie w y k ła d z ie Som aesthetics a t the L im its 19). J e s t w ięc cała g a m a czy n n ik ó w , k tó r e u c z y n iły e ste ty k ę p o ję c ie m p ro b le ­ m a ty c z n y m . A le p o z o sta je o n a, ja k m y ślę , p o ję c ie m is to tn y m , p o n ie w a ż p o ję c ie to je st szersze n iż n a sz e k o n w e n c jo n a ln e p o ję c ie s z tu k i, p o n a d to z aś e ste ty k a w ja ­ sn y sp o só b w iąże się z n a s z y m ż y c ie m , s to s u n k a m i sp o łe c z n y m i, h a n d le m , p o lity ­ k ą etc. S ądzę w ięc, że n o w y e ste ty z m , k tó r y n ie o g ra n ic z a się do K a n to w sk ie g o

19 W y k ła d z o s ta ł w y g ło sz o n y w C e n tr u m S z tu k i W s p ó łc z e sn e j n a Z a m k u U ja z d o w s k im , 5 m a rc a 2008, i b ę d z ie o p u b lik o w a n y w „T h e N o r d ic J o u r n a l o f A e s th e tic s ” .

fo r m a liz m u i n ie lek ce w aży tre ś c i p o z n a w c z y c h i sp o łe c z n y c h , to coś b a rd z o p o ­ trz e b n e g o . W e d łu g m n ie e ste ty k a p ra g m a ty s ty c z n a w p isu je się w te n n u r t i sp e ł­ n ia s ta w ia n e p rz e z e ń w y m o g i, b o je st e ste ty k ą , k tó r a k ła d z ie n a c is k n a p o z n a n ie , fu n k c jo n a ln o ś ć i id e e ety cz n e, n ie z a p o m in a ją c p rz y ty m o sa ty sfa k c ja c h , ja k ic h d o sta rc z a fo rm a , czy o d o św ia d c z e n iu e ste ty c z n y m .

W .M .: C o ciek a w e, d o b ry m p rz y k ła d e m h u rto w e g o o d rz u c e n ia e s te ty k i b y łb y p a ń s k i w s p ó łp ra g m a ty s ta R ic h a rd R orty, k tó r y w o d p o w ie d z i n a je d e n z p a ń s k ic h esejów n a p is a ł, że n ie w ie rz y w id e ę e s te ty k i jak o o d rę b n e g o p o la b a d a w c z e g o 20.

R.S.: T e n te k s t R o rty ’ego b a rd z o m n ie u cieszy ł w ty m se n sie , że m o je k ry ty k i n ig d y w c z e śn ie j n ie sp ro w o k o w a ły go do ta k e n e rg ic z n e j o d p o w ie d z i w te k ś c ie d ru k o w a n y m . N o rm a ln ie w y g ląd ało to ta k , że k ie d y n a p rz y k ła d sk ry ty k o w a łe m go w Estetyce pragm atycznej21, w y ty k ając m u w e w n ę trz n ą sp rz e c z n o ść jego id e i ro z ­ s z e rz a n ia i w z b o g a c a n ia Ja b e z p ra w d z iw e g o Ja , a lb o sp rz e c z n o ść p o m ię d z y tę g im p o e tą i ir o n is tk ą , n a p is a ł m i b a rd z o m iły lis t, w k tó r y m p rz y z n a w a ł: „N o tu ta j to ch y b a rzeczy w iście d a łe m p la m ę ” . P o tr a fił w b a rd z o u jm u ją c y sp o só b p o w ie d z ie ć p o p ro s tu : „N o ta k , s p a p r a łe m sp raw ę. P o w in ie n e m b y ł fo rm u ło w a ć sw oje m y śli n ie c o o s tro ż n ie j”, co z je d n e j s tro n y d aw ało c z ło w ie k o w i sa ty sfa k c ję , b o a rg u m e n t o k azy w ał się tra fio n y , ale co z d ru g ie j s tro n y b y ło dość fr u s tr u ją c e , b o su g ero w ało , że z a rz u t te n n ie s p e c ja ln ie go p o ru s z y ł, sk o ro ta k g ła d k o p rz y z n a w a ł się do b łę d u . A le w te k ś c ie , o k tó r y m m ó w im y , R o rty u ży ł sw ojej n a jm o c n ie jsz e j p o le m ic z n e j re to ry k i, b y się o b ro n ić o raz sk ry ty k o w ać m ój p ro je k t so m a to e s te ty k i, a ta k u ją c p rz y ty m sa m ą id e ę e ste ty k i, do k tó re j s o m a to e ste ty k a m ia ła się w g n ie g o zaliczać. E ste ty c z n o ść je st n ie s ły c h a n ie w a ż n y m p o ję c ie m d la R o rty ’ego i z n a jd u je sz e ro ­ k ie z a sto so w a n ie w jego a p o lo g ii k u ltu r y lite ra c k ie j i w y o b ra ź n i, ale tu ta j m ów i, że e ste ty k a jest p ro d u k te m je d n e g o z e se n c ja listy c z n y c h r o z r ó ż n ie ń K a n ta . Z g a ­ d z a m się z jego k ry ty k ą K an to w sk ie j e s te ty k i i z a n ty e s e n c ja lis ty c z n y m p o g lą d e m , w ed le k tó re g o e ste ty k a n ie zasa d z a się n a ja k ie jś p o je d y n c z e j, w sp ó ln e j jak o ści, k tó re j p o s ia d a n ie w y ró ż n ia w szy stk ie (i ty lk o te) rzeczy, k tó r e n a z y w a m y e ste ty c z ­ n y m i. A le e ste ty k a n ie da się sp ro w a d z ić w p ro s ty sp o só b do K a n to w sk ie g o id e a łu ; zn a c z y ła co in n e g o d la H eg la i jeszcze co in n e g o d la D ew ey a czy N ie tz s c h e g o , k a ż d y z k tó ry c h c h c ia ł w yzw olić e ste ty k ę z K a n to w sk ie g o fo rm a liz m u . N a w e t jeśli K an to w sk a e ste ty k a b y ła b a rd z o w pływ ow a, k o n c e p c ja K a n ta n ie w y c z e rp u je z n a ­ c z e n ia teg o p o ję c ia . Je s t o no u ży w an e ta k ż e n a in n e sp o so b y i m a z n a c z e n ie d la lu d z i, k tó rz y n ie ro z u m ie ją go w K a n to w sk im sen sie. N ie w iem , ja k to jest w języ ­ k u p o ls k im , ale w w ie lu ję z y k a c h e u ro p e js k ic h te r m in „ e s te ty c z n y ” n ie f u n k c jo ­ n u je w y łą c z n ie ja k o te c h n ic z n y te r m in K a n to w sk i, lecz w c h o d z i w sk ła d c o d z ie n ­ n e g o d y sk u rsu .

20 Z o b . R. R o rty Response to Richard Shusterman, w: Richard Rorty. Critical Dialogues,

ed . b y M . F e s te n s te in i S. T h o m p s o n , P o lity P re ss, C a m b r id g e 2001, s. 156-157.

21 Z o b . ro z d z . 8 p o lsk ie g o w y d a n ia Estetyki pragmatycznej.

2

0

21

0

W M .: W p o ls k im jest d o k ła d n ie ta k sam o. S koro m ów im y o R ic h a rd z ie R o rty ’m , p rzy p o m n ijm y , że z m a rł on m n iej w ięcej ro k te m u , co było i jest w ielk ą stra tą n ie ty lk o dla p ra g m a ty z m u , ale i dla filozofii oraz h u m a n is ty k i w ogóle. R o rty był dla p a n a w ażn ą p o stacią z ró żn y ch w zględów , w ięc, c h cia łb y m po p ro sić, żeby p o d zielił się p a n z n a m i sw oim i re fle k sja m i na jego tem at.

R.S.: R ic h a rd R o rty to osoba, k tó ra w p ro w ad ziła m n ie w p ra g m a ty z m . C z y ta ­ łe m D ew ey a jeszcze jak o m ło d y filo z o f a n a lity c z n y , w y k sz ta łc o n y w J e ro z o lim ie i O x fo rd zie, i w ted y o d b ie ra łe m go jak o m y śliciela m ę tn e g o i zaw iłego. T ak n a p ra w ­ dę je d n a k n ie z n a łe m jego d z ie ł i n ie stu d io w a łe m p ra g m a ty z m u , z a n im n ie p rz y je ­ c h a łe m do A m ery k i, i to w ła śn ie R o rty w sk azał m i w ted y d ro g ę i zach ęcał do d a l­ szych w ysiłków w tej d z ie d z in ie . J a k już w sp o m n ia łe m , s p ie ra liśm y się co do ró ż­ n y c h k w estii, ale w p e w n y m m o m e n c ie p rz e s ta łe m go k ry ty k o w ać - p o części d la te ­ go, że zaczęło m n ie to n u ży ć, ale p rz e d e w sz y stk im d lateg o , że n ie c z u łe m się z ty m sp e c ja ln ie d o b rze, jak o że b a rd z o p o d z iw ia łe m go jak o m y śliciela i jak o osobę.

R o rty b y ł k im ś, k to m ó w i, że w ie rz y w a u to k re a c ję i a u to s ty liz a c ję , w in d y w i­ d u a ln o ś ć z a m ia s t w a b s tra k c ję sp o łe c z n o śc i, i że n ie w ie rz y w z a s a d y - ale ta k n a ­ p ra w d ę sa m R o rty p rz e ja w ia ł n ie s ły c h a n ą o so b istą p raw o ść. Być m o że to w ła śn ie d la te g o , że R o rty b y ł p ra w y z n a tu ry , n ie w id z ia ł p o tr z e b y fu n d o w a n ia c n o tliw eg o życia n a filo z o fic z n y c h z a s a d a c h e ty c z n y c h , do k tó ry c h m ie lib y ś m y się b e z w a ru n ­ kow o stosow ać. R o rty o kazyw ał n ie s ły c h a n ą sy m p a tię i w sp a rc ie w z g lę d e m lu d z i ze W sc h o d n ie j i Ś ro d k o w ej E u ro p y , n o i w z g lę d e m m n ie , k ie d y s p o tk a liś m y się p ie rw s z y ra z , w I z r a e lu , a ja b y łe m ty lk o n ie z n a n y m a k a d e m ik ie m d z ia ła ją c y m na p o lu m a r g in a ln e j d y sc y p lin y filo z o fic z n e j. L u d z ie , k tó rz y z n a ją go je d y n ie z te k ­ stów d ru k o w a n y c h , p o w ie d z ą , że sp ra w ia w ra ż e n ie a m o ra ln e g o , p o s tm o d e rn is ty c z ­ n eg o m ą d r a li, k tó re g o ta k n a p ra w d ę n ic n ie o b c h o d z i. A le w c o d z ie n n y m ż y c iu b y ł b a rd z o e ty c z n ą , tro sk liw ą o so b ą z z a sa d a m i.

Z d ru g ie j s tro n y d o s trz e g a m in try g u ją c y p a ra d o k s z w ią z a n y z fa k te m , że dla R o r ty ’ego p a r a d y g m a te m filo z o fii b y ła k o n w e rsa c ja . J a k p rz y p u s z c z a m , w jego p rz y p a d k u m o g ło to s p e łn ia ć w p e w n y m se n s ie fu n k c ję k o m p e n s a c y jn ą , b o p oza filo z o fic z n ą d y sk u s ją R o rty n ie b y ł n a jle p s z y m in te rlo k u to re m . Być m o że sły sz a ­ łeś o ty m o d p ro fe s o ra A n d rz e ja S z a h a ja , ale R o rty b y ł b a rd z o n ie ś m ia ły , w ięc dość tr u d n o się z n im k o n w erso w ało , k ie d y b y ło się z n im sa m n a sa m a lb o w g r u ­ p ie , n a p rz y k ła d p o d c z a s k o la c ji. W y g ląd a ło to ta k , ja k b y n ie p o s ia d a ł z d o ln o ś c i k o n w e rsa c y jn y c h alb o p o p ro s tu n ie c h c ia ł ic h używ ać. C z a se m z u p e łn ie n a g le p o g rą ż a ł się w m ilc z e n iu i w te d y z n a jd o w a łe ś się w tej d ziw aczn ej sy tu a c ji, k ie d y k o ń czy sz coś m ów ić i zaleg a d łu g a cisza, a ty c zek asz n a re a k c ję z jego stro n y (a p ro ­ b a tę , d e z a p ro b a tę , k o m e n ta rz ). A le n ic ta k ie g o n ie n a s tę p u je , a ty alb o sta ra s z się sa m z a p e łn ić p u s tk ę (a p rz e z to c z u je sz , że p o p ro s tu za d u ż o g a d a sz ), a lb o n ie sta ra s z się w y p e łn ić tej ciszy i n ic się n ie d z ie je . B yło to w ięc n a p ra w d ę d z iw aczn e d o św ia d c z e n ie . K ied y ś s p ę d z iłe m w e e k e n d w jego d o m u w W ir g in ii, d o k ą d m n ie z a p ro s ił, i g d y b y jego żo n a n ie s ta ra ła się p o d trz y m a ć k o n w e rsa c ji, w n ie k tó ry c h m o m e n ta c h c z u łb y m się raczej n ie z rę c z n ie .

W .M .: W ró ć m y te r a z d o s o m a to e s te ty k i. M ija p o n a d 10 la t o d m o m e n tu , k ie ­ d y z a in ic jo w a ł p a n p ro f e s o r tę d z ie d z in ę , czy m ó g łb y się p a n w ięc p o k u s ić o p o d ­ s u m o w a n ie d ro g i, k tó r ą p rz e b y ł p a n ja k d o tą d ? W sz c z e g ó ln o śc i, czy d o s trz e g a p a n ja k iś w y ra ź n y k ie r u n e k , w k tó r y m z m ie rz a s o m a to e s te ty k a , czy m ó g łb y p a n o p is a ć jej e w o lu c ję , a lb o p o w ie d z ie ć , z czeg o je s t p a n z a d o w o lo n y , a co jeszcze z o s ta ło do z ro b ie n ia ? C zy je s t p a n p ro f e s o r z a s k o c z o n y c a ły m ty m z a in te re s o w a ­ n ie m , ja k im c ie s z y się s o m a to e s te ty k a w ś ró d s p e c ja lis tó w z ta k sz e ro k ie g o z a ­ k r e s u d y s c y p lin 22?

R.S.: N o ta k , to rzeczyw iście ju ż 10 lat. Je s te m w rzeczy sam ej n ie c o zask o czo n y ty m , że b a d a c z e z ró ż n y c h d z ie d z in p o d c h w y c ili id eę so m a to e ste ty k i, ale zask o cze­ n ie to n ie jest z u p e łn e . S ądzę b o w iem że o fe ru je ona coś now ego i po ży teczn eg o , choć m a m n ie ra z chw ile sam o k ry ty cz n ej reflek sji, k ie d y p y ta m sa m siebie: czy w ty m p rz e d s ię w z ię c iu rzeczyw iście jest jak aś treść? A m oże to ty lk o now a nazw a? A le, jak n a p is a łe m w d ru g im w y d a n iu E stetyki P ragm atycznej23, now e n azw y m o g ą być uży ­ te c z n e ju ż p rz e z sam o to, że w yzn aczają n a sz y m d o c ie k a n io m now y k ie ru n e k . M ó g ł­ b y m w ięc śm iało p o w ied zie ć o so m ato estety ce to sam o, co Ja m e s p o w ied zia ł o p ra g ­ m a ty z m ie , a m ia n o w icie, że „ so m a to e ste ty k a ” to now a n azw a dla starszy ch sp o so ­ b ów m y śle n ia (i z g a d z a m się, że w iele z id ei, k tó re p ro p o n u ję w ra m a c h so m a to e ste ­ ty k i, zo stało ju ż w cześniej sfo rm u ło w a n y c h w te n czy in n y sposób). A le zale ta so m a­ to e s te ty k i po leg a n a ty m , że o fe ru je on a szczeg ó ln y sposób n a z sy n tety zo w an ie ty ch id ei, sposób n a ujęcie ic h we w sp ó ln e ra m y i w łączen ie w e w sp ó ln ą s tr u k tu r ę czy a rc h ite k to n ik ę , k tó ra , m a m n a d z ie ję , d o sta rc z a d o b reg o p a ra d y g m a tu d la b a d a ń te o re ty c z n y c h i p ra k ty k i. C ieszę się, że po so m a to e ste ty k ę się g n ę li lu d z ie d zia ła ją c y

22 Z o b . n p . G. G u e r ra Practicing Pragmatism. Richard Shusterman’s Unbound Philosophy;

K. H ig g in s Living and Feeling at Home. Shusterman’s „Performing Live”; M . Ja y

Somaesthetics and Democracy. Dewey and Contemporary Body A rt ( a rty k u ły z e b ra n e w „ J o u rn a l o f A e s th e tic E d u c a tio n ” 2002 n r 4); J.J. A b ra m s Pragmatism, Artificial Intelligence, and Posthuman Bioethics. Shusterman, Rorty, Foucault, „ H u m a n S tu d ie s ” 2004 no 3; M . B a k k e Wszystkie przyjemności duże i małe, „ C z a s K u ltu r y ” 2003 n r 1 o ra z te jż e Figura a somaestetyka, „ R z e ź b a P o lsk a ” 2001 vol. X ; P.J. A rn o ld

Somaesthetics, Education, and the A rt of Dance, „ J o u rn a l o f A e s th e tic E d u c a tio n ” 2005 no 1; J. B o ro w icz The Body of a Philosopher. Embodied Thought as Physical and Social Activity, w: Sagesse Du Corps, re d . p a r G . C s e p re g i, É d itio n s d u S c rib e , A y lm e r 2001;

E. C . M u llis Performative Somaesthetics Principles and Scope, „ J o u rn a l o f A e s th e tic E d u c a tio n ” 2006 no 4; S. S ä ä te lä Between Intellectualism and „Somaesthetics”,

„ F ilo z o fsk i V e s tn ik ” 1999 n o 2; K. T u p p e r Entheogens & Education. Exploring the Potential o f Psychoactives as Educational Tools, „ J o u rn a l o f D r u g E d u c a tio n a n d A w a re n e s s ” 2003 n o 2; T. K a llio Why We Choose the More Attractive Looking Objects. Somatic Markers and Somaesthetics in User Experience, w: Proceedings of the 2003 International Conference on Designing Pleasurable Products and Interfaces,

J u n e 2 3 r d -2 6 th , A C M D ig ita l L ib ra ry , P itts b u r g h 2003.

23 Z o b . R. S h u s te r m a n Somaesthetics. A Disciplinary Proposal, w: te g o ż Pragmatist

21

2

w ró ż n y c h d z ie d z in a c h : od p ro je k to w a n ia k o m p u te ro w e g o p rz e z ta tu a ż e , kw estie zd ro w o tn e, sy stem y in te ra k ty w n e aż p o zasto so w an ia n a rk o ty k ó w w e d u k a c ji i rz e ­ czy b liż sz e estety ce, ta k ie ja k p e rfo rm a n c e , ta n ie c i d o św iad czen ie estety czn e. Im w ięcej in te re s u ją c y c h b a d a ń p o jaw ia się w z a k re s ie so m a to e ste ty k i, ty m b a rd z ie j zd a ję sobie spraw ę, ja k w iele p o ż y te c z n y c h stu d ió w so m a to e ste ty c z n y c h w ró żn y ch d z ie d z in a c h w ciąż czeka n a realizację.

W sw oich o s ta tn ic h p ra c a c h , w szczeg ó ln o ści w k siążce B ody Consciousness, sk o n ­ c e n tro w a łe m się b a rd z ie j n a d o św ia d c z e n io w y m w y m ia rz e s o m a to e ste ty k i, n a w y­ o d r ę b n ie n iu ró ż n y c h p o z io m ó w i celó w św ia d o m o śc i c ia ła , n a r o z u m ie n iu św ia­ d o m o śc i c ia ła w k a te g o ria c h in te n c jo n a ln e j św ia d o m o śc i sam eg o c ia ła , a n ie w k a ­ te g o r ia c h c ia ła ro z u m ia n e g o jak o p rz e d m io t św iad o m o ści. C h c ia łb y m , a b y o w iele w ięcej z o sta ło z ro b io n e w z a k re s ie so m a to e ste ty c z n e j k ry ty k i p rz e d s ta w ie ń ciała. Is tn ie je , rzecz ja s n a , sp o ro p ra c o p rz e d s ta w ie n ia c h c ia ła i n o rm a c h c ie le sn o śc i, ale c h c ia łb y m zo b aczy ć ta k ie p ra c e , k tó r e explicite w d ra ż a ły b y n ie k tó re z z a sa d so m a to e ste ty k i.

W .M .: W s p o m n ia ł p a n w ła śn ie o sw ojej now ej k sią ż c e B o d y Consciousness. C zy m ó g łb y p a n p rz y b liż y ć c z y te ln ik o m tę p racę?

R .S.: N o w a k sią ż k a n o si ty tu ł B o d y Consciousness. A Philosophy o f M indfulness a nd Som aesthetics i z o sta ła o p u b lik o w a n a p o a n g ie ls k u p rz e z C a m b rid g e U n iv e rs i­ ty P ress w sty c z n iu 2008, ch o ć p o fr a n c u s k u w yszła ju ż w p o d k o n ie c 2007 ro k u , a to d la te g o , że m ó j f r a n c u s k i w y daw ca d z ia ła ł n ie c o sp ra w n ie j (no i n ie z d e c y d o ­ w ał się, ta k ja k z ro b ili to w C a m b rid g e , n a o k ła d k ę , k tó r a b u d z iła b y m ój sp rz e ­ c iw )24. C e le m tej k s ią ż k i jest z ro z u m ie n ie św ia d o m o śc i c ia ła , k tó r ą d y s p o n u je soma (czyli u c ie le ś n io n a je d n o s tk a ) i za p o m o c ą k tó re j u k ie r u n k o w u je sie b ie i sw oje d z ia ła n ia n a św iat. W B o d y Consciousness p o ja w ia się k ilk a w ątków , ale je d n y m z n a jw a ż n ie jsz y c h jest w ą te k p ra g m a ty c z n y , k tó ry d o ty czy teg o , że w ięk sza św ia­ do m o ść so m a ty c z n a m o że u d o s k o n a lić n a sz ą sam o w ie d z ę i s a m o k o n tro lę o raz że u d o s k o n a la ją c sam o w ie d z ę i sa m o k o n tro lę , z y sk u je m y w ię k sz ą z d o ln o ś ć ra d z e n ia sobie ze śro d o w isk a m i i s tr u k tu r a m i sp o łe c z n y m i, w k tó ry c h fu n k c jo n u je m y . D z ię ­ k i tej u le p s z o n e j w ie d z y i d z ia ła n iu m o ż e m y z re s z tą u d o s k o n a lić n ie ty lk o sieb ie, ale i w s p o m n ia n e śro d o w isk a i s tru k tu r y . W to k u k s ią ż k i śled zę w y stę p o w a n ie teg o w ą tk u w tw ó rc z o śc i sz e ś c iu w ie lk ic h d w u d z ie s to w ie c z n y c h filo zo fó w c ia ła . N ie r o z p a tru ję ic h w p o rz ą d k u c h ro n o lo g ic z n y m , lecz w lo g ic z n y m p o r z ą d k u n a r r a ­ c ji, k tó r ą sn u ję , z aś a u to r z y c i (w ta k ie j k o le jn o śc i, w ja k ie j się n im i z a jm u ję ), to M ic h e l F o u c a u lt, M e r le a u -P o n ty , S im o n e de B e a u v o ir, L u d w ig W ittg e n s te in , W illia m Ja m e s i J o h n D ew ey. R a z e m w zięci, m y ś lic ie le c i r e p r e z e n tu ją głów ne k ie r u n k i filo z o fii X X w ie k u , k tó re są żyw e ró w n ie ż w o b e c n y m s tu le c iu : a m ia n o ­ w icie h e rm e n e u ty k ę , fe n o m e n o lo g ię , e g z y ste n c ja liz m , filo z o fię a n a lity c z n ą , p ra g ­ m a ty z m i, rzecz ja s n a , fe m in iz m (za p o ś re d n ic tw e m S im o n e de B e a u v o ir). N a r r a ­

24 Z o b . k ry ty k ę o k ła d k i w y b ra n e j p rz e z w y d a w n ic tw o C a m b rid g e w: R. S h u s te r m a n