Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. VIII, 2006
Ws t ę p n e w y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n o w i s k u 4
w Hu s y n n e m- Ko l o n i i, p o w i a t h r u b i e s z o w s k i, w r o k u 2 0 0 5
Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
Ws t ę p
Prace wykopaliskowe na znanym z wcześniejszych od kryć stanowisku 4 w Husynnem-Kolonii*, w roku 2005 zostały podjęte w charakterze badań przedinwestycyj- nych, poprzedzających budowę nitki gazociągu bieg nącej z Ukrainy, na odcinku Zosin - M oroczyn. Bada niam i kierowali A nna Zakościelna, M arcin Piotrowski oraz Tadeusz W iśniewski - pracow nicy Instytutu Ar cheologii UMCS. Uczestniczyli w nich także studenci archeologii. Prace terenow e trw ały od 7 do 29 kwiet nia 2005 roku1. Na linii gazociągu badane były także: stan. 17 w Zosinie, stan. 28 w Łaszczówce-Husynnem, stan. 29 i 30 w H usynnem oraz stan. 26 w M oroczynie - wszystkie w pow. hrubieszowskim.
To p o g r a f i a
Stanowisko znajduje się we wsi Husynne-Kolonia, przy drodze biegnącej do M oroczyna (ryc. 1). Jego p o wierzchnia wynosi około 9 ha. Znaczna część stano wiska leży na polu ornym , na południe od drogi i za budow ań wiejskich, na silnie nachylonym stoku lesso wego wyniesienia w krawędziowej strefie doliny Bugu. Fragm enty ceramiki znajdow ane są także na północ od drogi, między zabudow aniam i2. Przedział wysokości względnych w obrębie stanowiska zamyka się między 188 a 205 m n.p.m. Stok eksponow any jest w kierunku
*W Dokumentacji Archeologicznego Zdjęcia (AZP) jest Kolo nia Husynne (przyp. Redakcja).
1 Prace realizowano w ramach umowy między Karpacką Spółką Gazownictwa Sp.z.o.o. w Tarnowie (Oddział Gazowniczy w San domierzu), a Fundacją Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (UMCS), na zlecenie Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie - Delegatura w Zamościu (Dokumentacja z badań - por. A. Zakościelna, T. Wiśniewski, M. Piotrowski 2005). Konsultacja naukowa dotycząca materiałów związanych z kulturą łużycką - dr E. Kłosińska, natomiast dotycząca materiałów wczes nosłowiańskich - dr hab. S. Hoczyk-Siwek, prof. UMCS (Instytut Archeologii UMCS w Lublinie).
2 Informacja ustna E. Banasiewicz-Szykuły.
południow ym i południow o-w schodnim . W wyższych partiach występuje gleba brunatna, w niższych - miąż- szy czarnoziem . Nitka gazociągu przecina stanowisko jedynie w południowej, stosunkowo nisko położonej części, n a odcinku około 280 m, biegnąc z południow e- go-zachodu na północny-w schód (ryc. 2). Południowa część stanowiska była niegdyś przecięta przez nieist niejącą obecnie linię kolejową.
Według podziału fizyczno-geograficznego stano wisko leży w południowej części Grzędy Horodelskiej, tuż przy granicy z Kotliną Hrubieszowską. Mezore- giony te wraz z Grzędą Sokalską tworzą część Wyżyny Wołyńskiej, leżącą po polskiej stronie granicy z U k ra iną. Ta część nazywana jest także Wyżyną Zachodnio- wołyńską. Grzęda Horodelska to pas wzniesień kred o wych pokrytych lessem, sięgających wysokości około 220-230 m n.p.m. Obszar ten cechuje występowanie bardzo żyznych gleb czarnoziem nych (J. Kondracki 1998. s. 295-296). Główną rzeką regionu jest nieure gulowany Bug, płynący doliną o zmiennej szerokości i m iejscam i silnie meandrujący. O d Kotliny H rub ie szowskiej oddziela Grzędę Horodelską rzeka Huczwa - lewy dopływ Bugu (Z. Michalczyk, T. Wilgat 1998, s. 54-58).
Takie elem enty jak urozm aicony krajobraz, d o bre gleby, łatwy dostęp do wody oraz położenie nad Bugiem decydowały o atrakcyjności tego regionu dla osadnictw a i przyczyniły się do pom yślnego rozwoju gospodarczego w pradziejach, średniow ieczu i czasach nowożytnych, co znajduje odzwierciedlenie w obec nym krajobrazie: dziś niem al cały ten obszar pozba wiony jest lasów i wykorzystywany rolniczo.
Wc z e ś n i e j s z e b a d a n i a
Stanowisko 4 w H usynnem -K olonii zostało odkryte w 1989 roku przez pracow nika M uzeum H rubieszow skiego - Wacława Panasiewicza, który na pow ierzchni kilku hektarów zebrał znaczną liczbę fragm entów cera m iki oraz znalazł brązową fibulę charakterystyczną dla kultury zarubinieckiej, datow aną na I wiek n.e. Obszar
154 Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
Ryc. 1. H usynne-K olonia, pow. Hrubieszów. Lokalizacja w raz z przebiegiem odcinka trasy gazociągu (fragm ent m apy w skali 1:25 000. Powiat Hrubieszów. W ojewództwo lubelskie. Wydawca - Z arząd Topograficzny Szt[abu]. Gen[eralnego]. Warszawa 1965).
Ws t ę p n ew y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i 155
stanowiska został wcześniej znacznie przekształcony w wyniku zdjęcia pokładów ziemi p o d budowę drogi łączącej Husynne i Kobło. Jeszcze w 1989 roku na om a w ianym terenie rozpoczęto ratow nicze badania wyko paliskowe, którym i kierow ała E. Banasiewicz. W wyko pie założonym w miejscu skupienia przepalonych ko ści ludzkich, widocznych na pow ierzchni, znaleziono częściowo zniszczony grób (nr 1/89), którego inwentarz wskazywał na przynależność do kultury zarubinieckiej. Prócz przepalonych kości, znaleziono wówczas żelazne kółko stanowiące być m oże elem ent zamknięcia w o reczka z materiału organicznego3, w którym złożono szczątki zmarłego, brązow y skręt oraz dwa zniszczone przez pług naczynia ceramiczne: garnek zdobiony pół- księżycowatymi guzkam i oraz misę. Analiza antro p o logiczna przeprow adzona przez W. Kozak-Zychman wykazała, że w grobie pochow ano kobietę w wieku między 20 a 25 lat. Poza grobem natrafiono także na inne obiekty, w tym jam y o głębokości do 1,5 m, zawie rające niewielką liczbę zabytków ceramicznych i krze miennych, które określono jako neolityczne i wczesno- brązowe (E. Banasicwicz 1989)4.
Wyniki badań w 1989 roku, a szczególnie możliwość odkrycia kolejnych pochów ków związanych z kulturą zarubiniecką stały się pow odem dalszych prac wyko paliskowych, w roku 1990. Kilkanaście m etrów na za chód od grobu 1/89 natrafiono na kolejny zniszczony pochów ek ciałopalny (nr 2/90). Prócz przepalonych kości ludzkich znaleziono wówczas dwa zachowane we fragm entach naczynia: misę i kubek, poza tym - b rą zowy skręt oraz typowe dla kultury zarubinieckiej za bytki w postaci brązowej zapinki, datowanej na I wiek n.e., oraz tzw. szpili pastorałowatej. Podczas badań o d kryto także obiekt z polepą konstrukcyjną odnoszący się do kultury łużyckiej oraz głęboką jam ę pozbaw io ną m ateriału zabytkowego. Ponadto, w warstwie ornej znaleziono fragmenty ceram iki oraz zabytki metalowe związane z okresem rzymskim. Z kulturą przeworską i fazą BI okresu rzymskiego m ożna wiązać m iędzy in nymi żelazną zawieszkę wiaderkowatą i fragm ent żela znej ostrogi, a z kulturą wielbarską i fazą С - brązową końcówkę pasa. Z pow ierzchni stanowiska pochodzi także kam ienny toporek łączony z kulturą ceramiki sznurowej (E. Banasiewicz 1990, s. 36-37).
3 Zabytek ma w rzeczywistości formę nie zamkniętego kółka. Nie można wykluczyć możliwości, iż mamy w tym przypadku do czynienia z zapinką podkowiastą, z której nie zachował się kolec. Przedmioty tego typu służyły, jak wskazuje kontekst niektórych znalezisk, nie tylko do spinania odzieży, ale także jako zapięcia sa kiewek (por. M. Piotrowski 2004, s. 135 - tam dalsza literatura).
4 W pracy E. Banasiewicz (1989) na rys. 2: 3 oraz 2: 6 przedsta wiono fragmenty naczyń z powierzchni stanowiska, które należa łoby, jak się wydaje, łączyć z kulturą łużycką w okresie halsztackim. W tekście brak informacji o materiałach tak datowanych.
Opisywane stanowisko włączył także do swego opracowania m ateriałów z okresu halsztackiego z połu- dniowo-wschodniej Lubelszczyzny J. Niedźwiedź (1992, s. 162. tabl. VII: 7-8). W ym ienił w nim dwa znalezione na pow ierzchni fragm enty ceram iki zdobione chara kterystycznym i ornam entam i plastycznymi: jeden - z w ypychanym i od w ewnątrz guzkami i ornam entem paznokciowym , drugi - z karbow aną listwą.
Me t o d a i z a k r e s b a d a ń w 2 0 0 5 r o k u Przebieg nitki gazociągu i usytuow anie wykopów ar cheologicznych w 2005 roku znacznie niżej i dalej od drogi, niż miejsca wcześniejszych odkryć, leżących w obrębie zniszczonej części stanowiska, dawały szansę na odsłonięcie lepiej zachowanych obiektów. Przypusz czenie okazało się słuszne: stropy obiektów przykryte były warstwą czarnoziem u o grubości od około 40 cm w części południow o-zachodniej do około 1 m w części północno-w schodniej stanowiska. Prace archeologicz ne podzielone zostały na dwa etapy. Właściwe bada nia wykopaliskowe poprzedzone zostały przez nadzór podczas m echanicznego odhum usow yw ania, obej mującego pas o szerokości 2 m w zdłuż osi gazociągu. Następnie obszar ten był plantow any aż do odsłonięcia stropów obiektów (ryc. 3). M ateriał zabytkowy o dk ry ty poza obiektam i inwentaryzowany był w naw iązaniu do dziesięciometrowych odcinków, na które podzie lone zostały linie gazociągu między tzw. punktam i PZ (punkt załamania). O dcinki oznaczane były ze wska zaniem granicznych pełnych dziesiątek metrów, z każ dorazow ym określeniem, m iędzy którym i punktam i PZ się znajdują (np. odcinek 10-20 m m iędzy p u n k tam i PZ 31-30). Pierwsza liczba oznaczająca pu nk t PZ wskazywała, od której strony były liczone bieżące m e try wykopu. W przypadku odkrycia obiektów, których zarys wykraczał poza dw um etrow y pas, poszerzano wykop, jeśli pozwalały na to w arunki budow y gazo ciągu. Obiekty, w zależności od struktu ry i wielkości, eksplorowane były połówkam i, ćw iartkam i lub cięte na mniejsze części w celu uzyskania odpow iednich prze krojów. W ypełniska obiektów wybierano warstwam i m echanicznym i grubości 10 cm, a m ateriał zabytkowy inwentaryzowano z przypisaniem zarów no do war stwy m echanicznej, jak i warstwy naturalnej, z której pochodził. Eksploracja obiektów, zwłaszcza tych sięga jących większej głębokości, była znacznie utru d n io n a z pow odu nieustannie wybijającej wody. Z tej przyczy ny część wykopu na długości 70 m, na odcinku 180- 250 m m iędzy punktam i PZ 31-30, położona najdalej na północny-w schód została objęta jedynie nadzorem podczas m echanicznego pogłębiania row u p od rurę gazociągu. Zostały wówczas odkryte dwa obiekty ar cheologiczne.
R ye . 3. H u sy n n e -K o lo n ia , p o w . H ru bi esz ów , sta n. 4 . Pl an zb io rc zy obiektó w. R ys . T. W iśn ie w sk i.
Ws t ę p n e w y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i
157
Łącznie przebadano pow ierzchnię 465 m 2, na której odsłonięto 25 obiektów, które po korelacji jednostek stratygraficznych i połączeniu w większe powiązane funkcjonalnie całości dały razem 17 oddzielnych kom pleksów. W yróżniono 65 jednostek stratygraficznych (warstw i styków obiektowych), wliczając w to hum us współczesny oraz calec. Pozyskano łącznie 2997 zabyt ków ruchomych, z których 1481 (49,4%) znaleziono w obrębie 14 obiektów. Cześć z nich nie zawierała żad nego materiału datującego lub naw et jakiegokolwiek zabytkowego.
Op i s o b i e k t ó w p r a d z i e j o w y c h
W obrębie odcinka 10-20 m (PZ 31-32) odsłonięto dwa fragm enty żuchwy końskiej, które zalegały w słabo ry sującym się brunatnym wypełnisku obiektu 1 o rzucie poziom ym zbliżonym do kolistego i wym iarach około 1,48 x 1,42 m (ryc. 4). W przekroju obiekt m iał formę nieckowatą o niewielkiej, kilkucentym etrowej m iąż szości. W wypełnisku zebrano 24 fragm enty ceramiki kultury łużyckiej, kość zwierzęcą (nie licząc fragm en tów żuchwy), bryłkę polepy oraz kamień. Dodatkowo, w najbliższej okolicy znaleziono sześć fragm entów ceramiki, także związanej z kulturą łużycką.
Zlokalizowane w obrębieodcinka20-30 m (P Z 3 1 -32) obiekty 2 ,2A oraz 3 i tożsamy z nim , odcięty w kopem pod dren obiekt 21, tworzyły kompleks trudnych do rozdzielenia zagłębień. Ich wypełniska w postaci czar nej lub ciem nobrunatnej zbitej ziemi, stosunkowo wy raźnie oddzielające się od lessu calcowego, zlewały się niem al w miejscach, gdzie obiekty te zachodziły na sie bie. W yeksplorowano jedynie fragm enty wymienionych obiektów, reszta zalegała w profilu. Długość odsłoniętej części całego kom pleksu wynosiła około 6,8 m. Prze kroje zagłębień m iały formę nieckowatą, a miąższość obiektów, zbliżona we wszystkich przypadkach, d o chodziła do około 0,7 m. Z w ypełnisk zebrano łącznie 105 fragmentów ceram iki kultury łużyckiej, a z w ar stwy czarnoziemu zalegającej bezpośrednio nad nim i dodatkowo 81 fragmentów. Ponadto, w wypełniskach znaleziono 13 kości zwierzęcych, a w warstwie nad nim i 70 kości zwierzęcych, trzy bryłki polepy oraz je den nieokreślony przedm iot żelazny. Szczególnie duże fragm enty naczyń ceramicznych wystąpiły w obiekcie 3. Funkcja opisywanych obiektów pozostaje niejasna. Na podstawie kształtów oraz zawartości zabytkowej, wydaje się, że stanowiły one raczej pozostałości za głębionych, praw dopodobnie kuchennych części k o n strukcji mieszkalnych.
Na odcinku 0-10 m (PZ 31-32) zlokalizowano jam ę (obiekt 4), której wyraźne ciemnoszare wypełnisko m ożna było dostrzec dopiero pod nadkładem w ar stwy czarnoziemu, w otoczeniu żółtego lessu calco
wego. O dsłonięto tylko część obiektu, reszta zalegała w profilu, jednak wydaje się, że m iał on w rzucie pozio m ym kształt w przybliżeniu owalny o wym iarach 1,6 x 1,4 m. W przekroju m iał form ę płaskodennej niecki o miąższość około 0,4-0,5 m. Pozyskano z jego obrębu nieliczny m ateriał zabytkowy w postaci dwóch frag m entów ceram iki kultury łużyckiej oraz trzech kości zwierzęcych. Z warstwy czarnoziem u zalegającej tuż nad obiektem pochodzi jeden fragm ent podobnie d a towanej ceramiki, a także trzy zwierzęce kości.
Zbliżony po d względem kształtu i rozm iarów do poprzednio opisanego był obiekt 5 (odcinek 50-60; PZ 31-30). Jego w ym iary w rzucie poziom ym stro pu wynosiły 1,6 x 1,4 m. Miąższość dochodziła do 0,5 m. W w ypełnisku o barw ie ciemnoszarej odkryto trzy fragm enty ceram iki kultury łużyckiej, tyle sam o kości zwierzęcych, cztery bryłki polepy oraz w p a r tiach spągowych jam y żuchwę zwierzęcą. W warstwie czarnoziem u zalegającej tuż nad obiektem wystąpiły trzy fragm enty ceram iki datow ane na ten sam okres. Obiekt 5 w części wschodniej został przecięty przez niewielką jam ę (obiekt 15), w wypełnisku której nie znaleziono żadnych zabytków ruchomych.
W obrębie odcinka 30-40 m (PZ 31-30) zlokalizo w ano obiekty 8 i 18, tworzące pozostałość ziem ianki wraz z dołkiem posłupow ym (ryc. 5A). Podobnie jak w innych przypadkach, zarys uchwycono po d warstwą czarnoziem u w otoczeniu żółtego lessu calcowego. O dsłonięto tylko część obiektu, p artia południow a p o została w profilu. W rzucie poziom ym obiekt 8 m iał kształt zbliżony do prostokątnego. W ym iary odkrytej części wynosiły 3,3 x 2,2 m. W przekroju obiekt m iał kształt w annow aty o głębokości dochodzącej do 0,4 m. W ypełnisko stanow iła ciem noszara ziemia, w partiach spągowych prawie czarna. Zarów no z obiektu jak i w ar stwy czarnoziem u zalegającej powyżej pozyskano 48 fragm entów ceram iki odnoszącej się do kultury łuży ckiej oraz 11 kości zwierzęcych. W południowej części obiektu zarejestrowano dołek posłupow y (obiekt 18) o średnicy 0,4 m i głębokości 0,4 m. Jego wypełnisko m iało barwę prawie czarną.
W granicach odcinka 30-40 m (PZ 31-30) uchwy cono obiekt 9, w rzucie poziom ym prawie owalny, o wym iarach 1,42 x 1,26 m, i przekroju zbliżonym do płaskodennej niecki, o miąższości do 0,15 m. W ypełni sko stanow iła ciem nobrunatna ziemia z wyróżniającą się w części środkowej jasnoszarą warstwą zawierającą dużą ilość bryłek polepy (ryc. 4). W obrębie obiektu zebrano łącznie siedem fragm entów ceram iki kultury łużyckiej, 24 kości zwierzęce, w tym róg bydlęcy.
Na odcinku 10-20 m (PZ 31-30) odkryto niere gularną w zarysie jam ę (obiekt 10), zniszczoną przez okopy strzeleckie, a także współczesne dreny odw adnia jące. Miała ona rozm iary około 1,8 x 1,6 m, a miąższość
i58 Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
Ws t ę p n e w y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n aw i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i
159
Ryc. 5. H usynne-K olonia, pow. H rubieszów, stan. 4: A - obiekty 8 i 18; В - północno-zachodnia część obiektu 11. Rys. T. W iśniewski; fot. M. Piotrowski.
i6o Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
Ryc. 6. H usynne-K olonia, pow. H rubieszów, stan. 4. W ybór ceram iki pradziejowej: 1,2, 6-8 - obiekt 3; 3, 5 - obiekt 8. Rys. R. Galej, W. Zieliński.
W s t ę p n e w y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n . 4 w H u s y n n e m - K o l o n i i 1 6 1
ciemnoszarego wypełniska wynosiła 0,12 m. Znalezio no w niej jeden fragm ent ceram iki, który m ożna p o wiązać z kulturą łużycką.
Ce r a m i k a p r a d z i e j o w a
Ceramikę pradziejową pozyskaną podczas badań w ca łości należy odnieść do kultury łużyckiej. W obrębie obiektów oraz w ich sąsiedztwie, a także na powierzchni stanowiska zebrano łącznie 500 fragmentów. Już wstęp ny ogląd wskazuje, że jest to m ateriał bardzo zróżnico wany po d względem technologicznym i stylistycznym. M ożna go podzielić na trzy podstawowe grupy.
G rupa I obejmuje naczynia, których powierzchnia zew nętrzna ma kolor brunatny, ceglasty lub szarobru natny, a w ewnętrzna jest celowo czerniona, przybierając barwę od czarnej do stałowoszarej. Przeważająca część ceramiki tej grupy posiada w ew nętrzną powierzchnię gładką, czasami wręcz wyświeconą, a zew nętrzną chro pow atą lub specjalnie chropow aconą o bardzo nierów nej fakturze, z dom ieszką tłucznia granitowego oraz prawdopodobnie wapiennego, drobno-, średnio- i g ru boziarnistego. G ruboziarnista domieszka, w idoczna na powierzchni zewnętrznej i w przełam ach, wystaje czasem także z wygładzanej pow ierzchni w ew nętrz nej. W tej samej grupie znajdują się fragm enty naczyń obustronnie gładkich, z domieszką drobno- i średnio- ziarnistego tłucznia. Na ich pow ierzchni w idoczne są płytki miki.
G rupa II zawiera naczynia o pow ierzchni ze wnętrznej i wewnętrznej w kolorach brunatnym , sza robrunatnym , ceglastym lub rdzawym. W tym zbiorze znajdują się fragm enty chropowate lub chropowacone od strony zewnętrznej oraz gładkie od środka, z d o mieszką drobno-, średnio- i gruboziarnistego tłucznia, widocznego z reguły od strony zewnętrznej. W grupie tej wyróżnia się odm iana ceram iki obustronnie gładko- ściennej o powierzchniach silnie wyświeconych. Masa ceram iczna zawiera niewielką ilość domieszki, z re guły drobno- i średnioziarnistego tłucznia, widoczną w przełamach. Na pow ierzchniach ścianek widać płyt ki miki.
G rupa III obejm uje naczynia obustronnie gładkie i czernione. Czasami przybierają one barw ę stalowo- szarą. Ceramika tej grupy, najmniej liczna, zawiera domieszkę w postaci tłucznia z reguły drobno- i śred nioziarnistego, rzadziej gruboziarnistego, wystającego z zagładzonych powierzchni.
Rozdrobnienie m ateriału ceramicznego utrudnia rekonstrukcję pełnego zestawu form naczyń. Najwięk sza liczba fragm entów pochodzi, jak się wydaje, z n a czyń garnkowatych, nawiązujących do form jajowa tych, czy workowatych, z częścią przydenną prostą lub częściej podciętą. O dpowiadają one II, a przede wszyst
kim I grupie technologicznej. Posiadają gładkie ścian ki w ew nętrzne i celowo chropow acone powierzchnie zewnętrzne. G órne części opisywanych form posiadają z reguły o rnam ent plastyczny w postaci rzędu wypy chanych od środka guzków (tzw. „żemczużin”), czasem przebitych na wylot. Pod guzkami zdarza się dodatko we zdobienie w postaci rzędu dołków paznokciowo- palcowych. Na duże fragm enty garnków o formie jajo watej natrafiono w wypełnisku obiektu 3 (ryc. 6: 1,2,4, 6-8). Niektóre z nich udało się zrekonstruow ać niemal w całości. N ad obiektem 2 wystąpił fragm ent przywy- lewowej części garnka zdobionego „żem czużinam i” z wygładzoną pow ierzchnią zewnętrzną. C hropow aco ne fragm enty znalezione w w ypełnisku obiektu 8 oraz w jego sąsiedztwie nie posiadają zdobienia w postaci wypychanych guzków. Na niektórych z nich występują wyłącznie dołki paznokciowo-palcowe.
Tylko jeden fragm ent o gładkich i stalowoszarych powierzchniach, znaleziony w warstwie czarnoziem u nad obiektem 2, m ożna jednoznacznie identyfikować z misą.
Spośród fragmentów, kilka pochodzi z naczyń wa- zowatych z cylindryczną lub lekko stożkowatą szyjką. Do tej samej grupy form zaliczyć m ożna także fragm ent dna z silnie podciętą częścią przydenną, znaleziony w wypełnisku obiektu 3 (ryc. 6: 7). N aczynia wazowate wiążą się z II grupą technologiczną i posiadają oby dwie pow ierzchnie gładkie. Na jednym z fragm entów z obiektu 9 wystąpił o rnam ent w postaci pojedynczego, dookolnego żłobka wyrytego w m iejscu przejścia szyj ki w bark naczynia.
Dwa interesujące fragm enty, należące praw dopo dobnie do jednego niewielkiego naczynia, zostały zna lezione w w ypełnisku obiektu 8 (ryc. 6: 3, 5). Posiada ją one rdzawe, wyświecone pow ierzchnie i niewielką ilość dom ieszki m ineralnej widocznej tylko w przeła mach. Jeden z fragm entów to elem ent wylewu z w y chodzącym z niego taśm ow atym uchem , drug i n a tom iast - stanow i górną część dwustożkowatego lub silnie podciętego brzuśca (tzw. bark) i nosi ry ty o r nam en t w postaci poziom ej linii oraz um ieszczonych p o d nią grup skośnych rów noległych kresek. G rupy te są naprzem iennie pochyłe. Opisywane fragm enty należą do naczynia w typie kubka lub czerpaka, choć najbardziej uzasadnione wydaje się identyfikowanie ich z form ą tzw. pucharka ulwóweckiego. Podobną o r nam entykę m ożna znaleźć także na naczyniach d ato wanych na okres halsztacki (por. J. Niedźwiedź 1992, tabl. VII: 5).
Znaleziska chropowaconych naczyń garnkowatych zdobionych plastycznymi guzkami wypychanym i od środka, czasem przebitym i na wylot, niekiedy z tow a rzyszącym im ornam entem paznokciowo-palcowym , znane są z różnych stanowisk z Polski południow
o-1 Ó2 Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
wschodniej i z Ukrainy. Zanotow ano je na przykład na osadach ludności kultury łużyckiej badanych w Szu- mince, gm. W łodawa, stan. 7 (W. M azurek 1992, V: 1, VI: 1, 5, VII: 1, 6; 1995, s. 11, tabl. IV: 4, 8, V: 2), czy w Teptiukowie pow. hrubieszowski, stan. 6 (Z. Jeliński 2002). Z innych miejscowości m ożna wymienić Ro mos, obi. Ľviv, M ajdan Górny, pow. tomaszowski, Peres- pę, pow. hrubieszowski, stan. 55, Leźnica, obi. Ł uck (E. Kłosińska 2005, ryc. 13: a, c; ryc. 14: b, f, g), Dębinę, pow. tomaszowski, stan. 24, Podlodów, pow. tom aszow ski, stan. 36, Szlatyn, pow. tomaszowski, stan. 38, Typin, pow. tomaszowski, stan. 24, Ł ubcze, pow. tomaszowski, stan. 36, H rebenne, pow. hrubieszowski, stan. 1, W ierz bicę, pow. tomaszowski, stan. 9 i 7, czy Werbkowice- Kotorów, pow. hrubieszowski, stan. 1 (J. Niedźwiedź 1992). Na ceram ikę taką natrafiono także podczas ba dań na sąsiednim stanowisku leżącym na linii gazocią gu - w H usynnem , pow. hrubieszowski, stan. 30 (por. M. Szeliga 2005). C hropow acone workowate lub jajo wate garnki zdobione elem entam i plastycznymi, w tym tzw. „żem czużinam i” lub związanymi z nim i zapewne genetycznie dziurkam i p o d wylewem, oraz dołkam i palcow ymi uważa się za wyznacznik zm ian kulturo wych zachodzących w Polsce południow o-w schodniej i na przyległych połaciach Ukrainy, przypadających na młodszy odcinek wczesnej epoki żelaza (por. J. Niedź wiedź 1992, s. 162; S. Czopek 2001, s. 174; E. Kłosińska 2005, s. 183).
Z kolei niewielkie naczynia w postaci tzw. puchar ków ulwóweckich są charakterystyczne dla wschodnich połaci kultury łużyckiej w IV і V okresie epoki brązu (S. Czopek 2001, s. 174-175). Na stanowisku 4 w Hu- synnem -K olonii wystąpiły one wyłącznie w kontekście obiektu 8, w raz z fragm entam i chropow aconym i od zewnątrz, noszącym i niekiedy ślady ornam entu w p o staci dołków paznokciowo-palcowych (szczypanek?). Brak w śród nich natom iast fragm entów zdobionych tzw. „żem czużinam i”. M ożna więc obiekt 8 utożsam iać ze starszą fazą osadnictw a łużyckiego na opisywanym stanowisku.
Za b y t k i k r z e m i e n n e
Łącznie podczas badań odkryto dziesięć zabytków krzem iennych. Wszystkie pochodzą z powierzchni stanowiska, bądź z warstwy czarnoziemu. Większość z nich (8 sztuk) to okruchy z licznymi uszkodzenia m i m echanicznym i, pozostałe - to wiórek z negatyw a mi łuszczniowym i oraz niewielki rdzeń zaczątkowy, którego część tylna uległa uszkodzeniu term icznem u. Z uwagi na m ałą liczbę zabytków i brak jakichkolwiek cech charakterystycznych, przeprow adzenie dokład niejszej analizy jest niemożliwe.
Op i s k o m p l e k s u w c z e s n o s ł o w i a ń s k i e g o
Z okresem wczesnego średniowiecza należy łączyć pięć z wyróżnionych obiektów (nr 11, 13, 14, 19, 23; odci nek 140-150 m między PZ 31-30), które stanowią jeden kompleks w postaci ziemianki z dołkami posłupowy- m i (ryc. 7). Ze względu na w arunki budowy gazociągu, część ziemianki nie została odsłonięta, jednak odtw o rzenie jej kształtu oraz wymiarów nie nastręcza prob lemu. W rzucie poziom ym stropu miała ona czworo kątny zarys zbliżony do kwadratu o wym iarach boków około 3,5 x 4,0 m. W partii spągowej zarys był bardziej regularny i miał wym iary około 3,2 x 3,2 m, nie licząc narożnych dołków posłupowych. W nętrze ziemianki miało więc powierzchnię około 10 m 2. Ściany chałupy zorientowane były niem al dokładnie wzdłuż kierunków północ-południe, wschód-zachód, z niewielkim odchy leniem zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Przekrój obiektu posiadał formę wannowatą, lekko zwężającą się ku dołowi. Miąższość obiektu od uchwyconego stropu dochodziła do 0,4 m. Głębiej sięgały jedynie ślady po słupach, które uchwycono w narożniku południowo-za- chodnim oraz we w nętrzu ziemianki. Najgłębszy sięgał 0,3 m poniżej spągu chałupy. Kształt narożnika po łu dniowo-wschodniego wskazuje, że tam także znajdował się słup, choć nie udało się uchwycić jego wyraźnego zarysu. W północno-zachodniej część obiektu zalegała warstwa czarnej ziemi przesyconej węglem drzewnym, zawierająca ponadto dużą liczbę bryłek polepy, „chleb ków” glinianych, bryłek rudy darniowej, kości zwierzę cych oraz spękanych term icznie kam ieni granitowych. Zabytki te, choć występowały także pojedynczo poza zaciemnieniem, koncentrowały się szczególnie w pół- nocno-zachodnim narożniku, w którym należy się d o myślać śladu po zniszczonym wylepianym gliną paleni sku lub ewentualnie zniszczonym lub niedokończonym piecu (ryc. 5B). We wschodniej części ziemianki, przy północnej ścianie znajdowało się niewielkie nieckowate zagłębienie zawierające naprzem ienne warstwy węgli drzewnych, drobnych kam ieni i lessu. Podczas odkry wania południowo-zachodniego narożnika, w spągowej części dołka posłupowego natrafiono na interesującą zawartość w postaci 13 fragm entów ceramiki, 17 kości zwierzęcych, dwóch bryłek rudy darniowej oraz dwóch bryłek węgla drzewnego. Depozyt ten stanowił najpraw dopodobniej rodzaj ofiary zakładzinowej. W wypełni- skach obiektu 11 oraz w warstwie czarnoziem u zalega jącej bezpośrednio nad nim i zawierającej elementy de strukcji ziemianki, znaleziono łącznie 830 fragm entów ceramiki, 125 „chlebków” glinianych i ich fragmentów, 718 bryłek polepy, 86 kamieni, cztery przęśliki gliniane, 145 kości zwierzęcych, 11 zębów zwierzęcych oraz trzy kły dzika, 48 bryłek rudy darniowej, 63 bryłki żużla że laznego, a także trzy przedm ioty metalowe.
W s t ę p n e w y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n . 4 w H u s y n n e m - K o l o n i i
Ryc. 7. Husynne-K olonia, pow. Hrubieszów, stan. 4. O biekt 11: 1 - ceram ika; 2 - gliniane „chlebki”; 3 - ru d a darniow a; 4 - kość; 5 - polepa. Rys. M. Piotrow ski, T. W iśniewski.
Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
W rzucie poziom ym partii spągowej obiektu, w o d ległości od kilku do kilkunastu centym etrów od grani cy zarysu występował pas czystego lessu. Pas ten m iał szerokość od 6 do 20 cm. W rzeczywistości jest to ślad podsypania nieistniejącej już ściany plecionkowej lub, ze względu n a odległość od zewnętrznej granicy zary su, raczej zbudowanej z dranic. D ranice nie łączyły się ze słupam i narożnym i, które pozostawały na zewnątrz ścian. Słupy te stanowiły raczej tylko elem ent ko n strukcyjny, podtrzym ujący dach. W śród brył polepy zebranych z wypełniska ziem ianki niektóre nosiły o d ciski drew na. M ożna przypuszczać, że pochodzą one z glinianego wylepienia lub uszczelnienia drewnianych ścian. Analiza struktury ziemianki oraz brak śladów napraw iania, poszerzania lub w ym iany słupów sugeru je, iż m am y do czynienia z założeniem jednofazowym . Czworokątna ziem ianka z paleniskiem lub piecem um ieszczonym w narożniku, w tym także ze słupa m i narożnym i, stanowiła podstawowy typ budynku mieszkalnego w okresie wczesnosłowiańskim, rozpo wszechniony niem al na całym obszarze zajmowanym przez Słowian. C hałupę bardzo podobną do opisy wanej odkryto w niedalekim Świerszczowie-Kolo- nii, na stanow isku 28, także w pow. hrubieszowskim. Była ona tak sam o orientow ana, urządzenie grzewcze analogicznie znajdowało się w północno-zachodnim narożniku, a w ym iary ścian wynosiły dokładnie tyle sam o co w Husynnem -Kolonii, czyli 3,2 x 3,2 m. W arto również przypom nieć, że w w ypełnisku ziem ianki ze Świerszczowa znaleziono „chlebki” gliniane. W ym iary i kształty „chlebków” odpow iadają tym z Husynnego. W przypadku obydwu stanowisk, chałupy i zapewne całe osady usytuow ano w krawędziowej strefie p o d m okłych dolin rzecznych (por. A. Zakościelna, J. Gur- ba 1993). Wiele analogii, nasuwających interesujące rozwiązania interpretacyjne, m ożna dostrzec także w świetnie zachowanej ziemiance odkrytej w Krako- wie-Nowej Hucie (Wyciążu), na stanowisku 5B (P. Po leska, J. Bober 1996).
Ce r a m i k a w c z e s n o s ł o w i a ń s k a
C eram ika zebrana w obrębie reliktów ziemianki wczes nośredniowiecznej oraz w warstwie podglebia zawie rającej jej destrukty jest dosyć jednolita pod względem technologicznym. W ykonano ją z gliny żelazistej z do mieszką drobno-, średnio- i gruboziarnistego tłucznia granitowego, lekko wystającego ponad powierzchnię ścianek. Powierzchnia naczyń przybrała po wypale barw ę od ceglastej po szarobrunatną. Wszystkie naczy nia były całkowicie ręcznie lepione. Na brzegu jednego z nich m ożna zauważyć ślady wyrównywania poziom y m i pociągnięciam i, nie jest to jednak efekt obtaczania. Na żadnym fragm encie dna nie zauważono odcisków
osi koła garncarskiego. Rozdrobnienie m ateriału nie pozwala w chwili obecnej na przedstawienie pełnego asortym entu naczyń. Są to różnej wielkości smukłe i krępe garnki z reguły słabo profilowane z brzegami mniej lub bardziej wychylonymi na zewnątrz lub też usytuow anym i pionowo. Dna naczyń są płaskie, a części przydenne proste lub lekko podcięte. Żaden z fragm en tów nie nosi śladów ornam entacji (ryc. 8: 1-2,4-8).
O pisywana ceram ika form alnie i technologicznie odpow iada najstarszej ceramice słowiańskiej znanej z ziem polskich i terenów sąsiednich (por. m.in. M. Par czewski 1988). W stępnie m ożna ją datować na VI stu lecie po Chrystusie. W om awianym zbiorze ułam ków naczyń nie stwierdzono pozostałości talerzy i prażnic.
„ Ch l e b k i” g l i n i a n e
W w ypełnisku obiektu 11 oraz w przykrywającej go warstwie czarnoziem u zebrano łącznie 3 kuliste lub lekko jajowate „chlebki” gliniane zachowane w cało ści (ryc. 9: 2). Poza tym , zanotow ano 122 fragm enty podobnych zabytków oraz 718 bryłek polepy, któ rych część m oże pochodzić z tego rodzaju wyrobów. Przeciętna średnica całych „chlebków” wynosi 5-6 cm, a w przypadku form jajowatych w ym iary wahają się m iędzy 5-6 a 4 cm. Wszystkie egzemplarze wykonano z tego samego surowca, czyli z łatwo dostępnego lessu. Większość z nich po ulepieniu została tylko wysuszo na lub lekko wypalona, przybierając kolor żółty. Tylko nieliczne egzemplarze, znalezione stosunkowo blisko paleniska wypaliły się n a kolor pomarańczowy.
Gliniane „chlebki”, czasem mniej kuliste, bardziej spłaszczone są dosyć charakterystyczne dla obiektów wczesnosłowiańskich znanych z terenów Polski, Czech, Ukrainy, Białorusi, M ołdawii i Rum unii (por. M. Par czewski 1989, s. 44; por. też zestawienie stanowisk oraz m apę w artykule I. Stanciu 2001, s. 136-138, Abb. 2). Na Lubelszczyźnie znaleziono je na innym stanowisku w pobliżu H rubieszowa - w Świerszczowie-Kolonii, pow. hrubieszowski, stan. 22. Podczas badania chaty (obiekt 3) datowanej na V-przełom V i VI wieku n a trafiono tam na 28 egzemplarzy zabytków tego rodzaju (A. Zakościelna, J. G urba 1993, s. 9-10, 12-14, tabl. 1: e, i, tabl. 3: e-f, tabl. 4: b, e). Nieco dalej, w Perespie, pow. hrubieszowski, stan. 54, fragm enty „chlebków” odkryto na pokładzie z polepy w obiekcie 47. Obiekt ten nie został całkowicie odsłonięty, a jego przyna leżność kulturow a i pozycja chronologiczna wciąż są przedm iotem dyskusji. Pozyskane m ateriały wykazują pew ne cechy charakterystyczne zarówno dla okresu późnorzym skiego i wczesnosłowiańskiego (E. Kłosiń ska, M. Piotrowski 2005). Na Podkarpaciu na „chlebki” gliniane natrafiono na dwóch osadach wczesnosło wiańskich odkrytych w Grodzisku Dolnym, pow.
leżaj-Ws t ę p n e w y n i k ib a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i 165
Ryc. 8. Husynne-K olonia, pow. H rubieszów, stan. 4. O biekt 11: 1-2, 4-8 - w ybór ceram iki; 3 - p rzedm iot kościany. Rys. R. Galej, W. Zieliński.
166 Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
Ryc. 9. H usynne-K olonia, pow. H rubieszów, stan. 4. W ybór zabytków z obiektu 1 1 :1 ,4 ,5 - zabytki m etalow e przed konserw acją. Rys. R. Galej, W. Zieliński.
Ws t ę p n e w y n i k i b a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n aw i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i 167
ski, stan. 3 oraz 22. Na każdej z nich znaleziono ponad sto sztuk podobnych zabytków (J. Podgórska-Czopek 1991, s. 11 n.; S. Czopek, J. Pogórska-Czopek 2000, s. 217- 219, tabl. 9:1-7, tabl. 10). Inne znaleziska z tego obszaru pochodzą z osady w Bachorzu, pow. rzeszowski, stan. 16 (M. Parczewski 1996, s. 276, ryc. 14: 6-7) i z Woli Buchowskiej, pow. jarosławski, stan. 21 (M. Parczewski 1998, s. 140,142, ryc. 4 ,5 :1 ). Z M ałopolski analogiczne przedm ioty znane są także ze Złotej, pow. sandom ier ski (M. Parczewski 1989, s. 44) oraz Igołomi, pow. kra kowski (H. Dobrzańska 1998, s. 94,99-100, tabl. 1: 2,3). Zanotowano je również na Dolnym Śląsku - w Ż uko wicach, pow. głogowski (M. Parczewski 1989, s. 44). Poza granicami Polski m ożna wym ienić na przykład osadę wczesnosłowiańską Struga 1 na Białorusi, obł. Brześć, gdzie na „chlebki” natrafiono w obiektach da towanych na VII-VIII wiek (V. S. Vergej 1993, s. 71,73, tabl. 3: 14-17,20, tabl. 5: 21,23).
Zabytki tego rodzaju spotyka się także w nieco starszych zespołach, z późnego okresu rzymskiego (por. między innym i zestawienie w pracy I. Stanciu 2001, s. 136). O dkryto je na przykład na osadzie w Nie- słuchowie, obł. Lwów, na zachodniej Ukrainie, gdzie stwierdzono występowanie „przejściowych” m ateria łów czerniachowskich i wczesnosłowiańskich, datow a nych na IV - pocz. V wieku (V. M. Cigilik 1996, s. 287- 288, ryc. 4). Z terenu Polski w arto w tym kontekście wymienić późnorzym ską osadę w Białobrzegach, pow. łańcucki, stan. 8 na Podkarpaciu (J. Podgórska-Czopek
1991, s. 29).
Funkcja glinianych „chlebków” nie została defini tywnie wyjaśniona. I. P. Rusanova (1976, s. 50) oraz I. Stanciu (2001) przypisują im na przykład znaczenie magiczno-rytualne. Mógłby za tym przem awiać fakt umieszczania na niektórych okazach rytych znaków krzyża i linii w różnych układach (por. I. Stanciu 2001, Taf. I, II i III). Inni badacze sugerują bardziej praktyczne zastosowania. W edług A. Zakościelnej i J. G urby (1993, s. 13) mogły one służyć jako podstaw ki do utrzym yw a nia w pionie naczyń w palenisku, albo do obciążania sieci rybackich. Ta druga koncepcja wydaje się m ało praw dopodobna ze względu na fakt, iż „chlebki” są czasem słabo wypalone lub tylko podsuszone i w ko n takcie z wodą okazałyby się nietrwałe. M. Parczewski (1998, s. 140) uważa, że były one najprawdopodobniej związane z konstrukcją sklepienia pieców glinianych. Nie jest wykluczone, że funkcja tych w yrobów łączyła w sobie elementy praktyczne i magiczne.
PRZĘŚLIKI GLINIANE Z WYPEŁNISKA ZIEMIANKI WCZESNOSŁOWIAŃSKIEJ
W wypełnisku obiektu 11 oraz w warstwie podglebia bezpośrednio nad nim, zawierającej elementy destruk
cji obiektu, znaleziono cztery przęśliki gliniane, z któ rych jeden zachował się w całości, pozostałe natom iast noszą ślady uszkodzenia. Trzy spośród wym ienionych egzemplarzy mają formę dwustożkowatą, przy czym dwa mają bieguny lekko wklęsłe, jeden natom iast - pła skie (ryc. 9: 6-8). Ten ostatni jest dodatkowo zdobiony pojedynczym i nakłuciam i na obwodzie ostrego zało mu. Czwarty egzemplarz, o największej średnicy i naj bardziej uszkodzony, m iał praw dopodobnie form ę p o średnią m iędzy spłaszczoną kulą a kształtem dwustoż- kowatym , z ostro zarysowanym i biegunam i (ryc. 9: 3).
Przęśliki dwustożkowate m ają szeroki zasięg chro nologiczny i terytorialny, dlatego ich wartość datująca jest znikoma. Form a ta była najbardziej rozpowszech niona w śród przęślików okresu rzymskiego, okresu wczesnosłowiańskiego oraz późniejszych faz wczesne go średniowiecza. M. Parczewski, który sklasyfikował przęśliki znajdow ane w kontekście wczesnosłowiań skim, egzemplarze dwustożkowate zaliczył do typu 1, w obrębie którego, ze względu na ukształtowanie bie gunów, w yróżnił trzy odmiany. Odm iana: a - odnosi się do biegunów płaskich, b - wklęsłych, с - ostrych (M. Parczewski 1988, s. 89).
Zdobienie przęślików nie było zjawiskiem zbyt częstym w okresie wczesnosłowiańskim, przynajm niej w odniesieniu do ziem polskich. Przykład ornam entu w postaci nakłuć spotykam y na egzem plarzu z obiektu 2/57 odkrytym na osadzie w Igołomi, pow. krakowski, stan. 1 oraz na przęśliku z jam y 28 w Szeligach, pow. płocki, stan. 1 (M. Parczewski 1988, s. 90, tabl. XXX: 8; LXXXII: 2).
O rnam entow anie przęślików, prócz funkcji czysto dekoracyjnej mogło mieć także znaczenie użytkowe. Badania etnograficzne wskazują, że są to przedm ioty osobiste. Jak pisała Z. Szafrańska (1952, s. 186-193), m ogło tu chodzić o to, by nie zgubić własnego przę- ślika oraz wrzeciona, z którym stanow ił komplet. Poza tym , przęślik i wrzeciono były dopasow ane i zam ie nienie ich m ogło wpływać na wygodę i efekt pracy podczas przędzenia.
Wc z e s n o s ł o w i a ń s k i e z a b y t k im e t a l o w e
W grupie znalezisk pochodzących z obiektu 11 zna lazły się także trzy przedm ioty metalowe: nóż żelazny (ryc. 9: 4), rodzaj żelaznego dłuta (ryc. 9: 1) oraz zwi niętą blachę z brązu lub miedzi (ryc. 9: 5). W szystkie są silnie skorodowane.
Głownia noża m a kształt niesymetryczny, ostrze i tylec zbiegają się w ostre zakończenie znajdujące się nieco bliżej tylca. Ostrze przechodzi w linii prostej w trzpień, który jest jednocześnie odcięty uskokiem od tylca. Długość noża wynosi 87 m m , a najwięk sza szerokość 15 mm. Długość ostrza wynosi około
168 Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k i
56 m m . W m iejscu przejścia ostrza w trzpień znajduje się znaczna narośl korozyjna, która być m oże stanowi pozostałość po nicie m ocującym rękojeść. Wykazać to m ogą jednak dopiero zabiegi konserwatorskie.
Noże, podobnie jak inne zabytki metalowe, nie n a leżą do zbyt częstych znalezisk na stanowiskach wczes nosłowiańskich. Przydatność noży do datow ania jest niewielka. Ich kształt odzwierciedlał raczej potrzeby użytkowe, niż stylistyczne, nie ulegał więc, z pew nym i wyjątkami, zbyt częstym i radykalnym przem ianom formalnym.
Interesującym zabytkiem jest duże zachowane w ca łości narzędzie w kształcie przypom inające dłuto, prze cinak. W części górnej zabytek m a przekrój okrągły, a w części środkowej i praw dopodobnie także dolnej - prostokątny. Jego całkowita długość wynosi 264 m m , średnica przekroju części górnej 15 m m , a w ym iary przekroju prostokątnego 20 x 9 mm . Jeden koniec n a rzędzia m a kształt rozklepanej od uderzeń główki, d ru gi, silnie skorodowany, tru d n o rozpoznać. Wydaje się, że m a on form ę spłaszczonej krawędzi. Funkcja przed m iotu pozostaje niejasna, m ożna jednak przypuszczać, że używano go do obróbki drewna. Podobny zabytek znany jest z osady kultury kijowskiej w miejscowości Roiśće, gdzie został znaleziony w jam ie 164 (por. R. V. Terpilovskij 1990, ryc. 3: 9; 2004, rys. 82: 8).
Pr z e d m i o t y k o ś c i a n e z z i e m i a n k i w c z e s n o s ł o w i a ń s k i e j
W w ypełnisku obiektu 11, w śród licznych kości zwie rzęcych, znaleziono dwa żebra, które noszą ślady póź niejszej obróbki. Pierwszy z zabytków m a długość 148 m m , szerokość 34 m m i grubość około 9 m m. Jeden z jego końców jest uszkodzony, drugi natom iast w śro d kowej części posiada klinowate wycięcie o długości 35 m m (ryc. 8: 3). D rugi zabytek m a 186 m m długości, 16 szerokości i od 4 do 9 m m grubości. Także w tym przy padku jeden z końców nosi ślady wyraźnego uszko dzenia, a drugi obróbki. Wycięto z niego prostokątny fragm ent o wym iarach 1 6 x 9 m m.
T rudno ustalić w jakim celu przekształcono op i sywane żebra. Ich funkcja m ogła być zw iązana być m oże z garncarstw em , tkactw em lub przędzeniem , potw ierdzonym obecnością przęślików. Nie m oż na także wykluczyć możliwości, że to nie opisywane zabytki, lecz wycięte z nich fragm enty m iały znaleźć jakieś zastosow anie. W pierw szym przypadku byłby to ostro zakończony klin, w drugim - płaska p ro sto kątn a płytka.
Podczas nadzoru na odcinku 190-200 m m iędzy p u n k tam i PZ 31-30 został odkryty nieckowaty w przekroju obiekt, który m ożna wiązać z okresem staropolskim. W jego wypełnisku znaleziono żuchwę dzika z kłam i oraz 5 fragm entów ceramiki toczonej na kole. W śród nich znajdują się ułam ki ceram iki tzw. „siwej”, a tak że wykonane z białej glinki kaolinitowej, polewane od strony wewnętrznej szkliwem w kolorze zielonym i brązowym. M ateriał ceram iczny m ożna datować na XVI-XVII wiek.
Ob i e k t y X X -w i e c z n e
W obrębie wykopu, w zasięgu odcinków 10-30 m (PZ 31-32) i 0-30 m, 60-90 m (PZ 31-30) zadokum en tow ano pozostałości po okopach strzeleckich z okresu II wojny światowej. W niektórych częściach zalegały jeszcze zbutwiałe belki drewniane. Linia okopów p ro wadzona była zygzakiem. W warstwie czarnoziem u nad obiektem 1 znaleziono także łuskę karabinową.
Na odcinkach 20-30 m między punktam i PZ 31- 32 oraz 10-20 m między punktam i PZ 31-30 wystąpi ły wąskie wkopy zawierające współczesne ceram iczne dreny odwadniające.
Ob i e k t y t r u d n e d o w y d a t o w a n i a
Niektóre z wyróżnionych obiektów były całkowicie p o zbawione m ateriału zabytkowego (nr 7,15,12 oraz 24). Wydaje się jednak, że ze względu na pozycję stratygra ficzną (przykryte warstwą czarnoziem u) oraz stru k tu rę i kolor wypełnisk, z dużym praw dopodobieństw em m ożna wykluczyć ich now ożytną metrykę. Brunatne lub czarne wypełniska przypom inały obiekty pradzie jowe i wczesnośredniowieczne odkryte n a stanowisku, w przeciwieństwie do szaro-żółtej ziemi w ypełniają cej okopy, wkopy p o d dreny oraz obiekt datowany na okres staropolski.
Na szczególną uwagę zasługuje obiekt 7, który w rzucie poziom ym m iał kształt niem al idealnego koła o średnicy 1,95 m. W przekroju m iał form ę płaskoden nej niecki. Miąższość obiektu wynosiła 0,2 m (ryc. 4). W warstwie czarnoziem u nad obiektem 7 znaleziono 3 fragm enty ceramiki, które m ożna odnieść do kultury łużyckiej.
Na głęboką jam ę pozbaw ioną m ateriału zabytkowe go natrafiono na stanowisku także podczas wcześniej szych badań, w roku 1989 (E. Banasiewicz 1989, s. 36).
Ws t ę p n e w y n i k ib a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n a w i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i
Wn i o s k i
Dotychczasowe badania wykopaliskowe na stanow i sku 4 w H usynnem -K olonii wykazały, iż miejsce to było regularnie i w ielokrotnie zasiedlane. Na p o d stawie odkrytych zabytków m ożna wyróżnić dziesięć faz chronologicznych. Najstarsze i najsłabiej rozp o znane pozostają ślady osadnictw a z okresu neolitu i wczesnej epoki brązu. Pozostałość jednej ziem ianki ludności kultury łużyckiej m ożna natom iast wiązać ze schyłkiem epoki brązu. Stosunkowo pokaźną liczbę obiektów i zabytków ruchom ych, głównie ceramiki, należy odnieść do m łodszego odcinka wczesnej epoki żelaza, kiedy funkcjonow ała tutaj osada zam iesz kana przez ludność kultury łużyckiej. N astępnie, w pierwszym stuleciu po C hrystusie badany teren wykorzystywany był jako miejsce grzebalne. O brzą dek pogrzebowy oraz zestaw zabytków znalezionych w kontekście pochów ków w yraźnie wskazuje na przynależność do kultury zarubinieckiej. Nieliczne zabytki, znalezione na złożu wtórnym , pozwalają wy różnić dwa kolejne okresy. O dpow iadają one kulturze przeworskiej w fazie BI i kulturze wielbarskiej w fazie С okresu rzymskiego. T rudno w tej chwili przesądzać, czy m ateriały te m iały charakter sepulkralny, czy związane były z funkcjonow aniem osad. Na przełom ie okresu wędrówek ludów i wczesnego średniow iecza w obrębie badanej przestrzeni rozlokow ano osiedle słowiańskie, z którego odsłonięto dotychczas tylko jedną ziemiankę. Ponow nie zam ieszkano ten teren w okresie stasropolskim, w XVI-XVII wieku, i w cza sach współczesnych.
Dorzecze Huczwy oraz lewe dorzecze odcinka Bugu w sąsiedztwie jej ujścia to teren, który był niezwykle atrakcyjny pod względem osadniczym dla ludności kultury łużyckiej. Świadczy o tym liczba około 1300 stanowisk archeologicznych tej kultury zarejestrow a nych na zakreślonym obszarze, co stanow i p onad 1/4 wszystkich źródeł Lubelszczyzny datowanych na ten okres pradziejów (E. Kłosińska 2005, s. 162). Nie dziwi więc odkrycie osady łużyckiej w Husynnem -Kolonii. Należy jednak wspomnieć, że znaczna większość sta nowisk znana jest jedynie z badań AZP, a tylko nielicz ne, badane były wykopaliskowo.
Funkcjonowanie osad na stanowisku 4 w H usyn nem-Kolonii pod koniec epoki brązu i we wczesnej epoce żelaza przypada na okres największego rozkwitu kultury łużyckiej w tej części Lubelszczyzny (E. Kło sińska 2005, s. 165). Większość źródeł pozyskanych w trakcie opisywanych badań należy datować na wczesną epokę żelaza i to raczej jej m łodszy odcinek, kiedy, jak się przypuszcza, doszło do napływ u na teren Lubelszczyzny grup ludności z południow ego-w scho du. Horyzont ten w kulturze m aterialnej odznacza się
zm ianam i w ceramice naczyniowej, m iędzy innym i pojawieniem się workowatych naczyń chropowaco- nych od strony zewnętrznej i zdobionych tzw. „żem czużinam i” oraz dołkam i palcowymi, występowaniem m etalowych w yrobów o proweniencji scytyjskiej i zm ianam i w obrządku pogrzebow ym (E. Kłosińska 2005, s. 183-184).
Szerszego kom entarza wym aga faza ulwówecka w yróżniona na opisywanym stanowisku. O dpow ia da jej tylko jedna ziem ianka z dołkiem posłupow ym . M ateriał ceram iczny z jej wypełniska oraz warstwy zalegającej powyżej różni się wyraźnie od pozosta łych fragm entów naczyń znalezionych na stanowisku. Podstawowym kryterium wydzielania tzw. „grupy ulwóweckiej” jest obrządek pogrzebowy, przejaw ia jący się w stosow aniu w m łodszym odcinku epoki brązu birytualizm u lub raczej pojaw ianiu się poje dynczych grobów szkieletowych nad dolną Huczwą i nad Bugiem w okolicach jej ujścia, a więc na obsza rze, na którym zlokalizowane jest stanow isko 4 w Hu- synnem -K olonii. Fazę ulwówecką w yróżniono także na sąsiednim stanow isku 29 badanym w H usynnem , pow. hrubieszowski, przypisując do niej odkryty tuż po d oraniną grób zbiorowy mężczyzny, kobiety i dzie cka (E. Kłosińska 2005, s. 172, 174, ryc. 11). Obydwa stanowiska stanowiłyby zatem kom pleks obejm ują cy osadę i cm entarzysko, gdyby nie kilka zastrzeżeń, które budzi interpretacja chronologiczno-kulturow a w spom nianego pochów ka. Większość, jak się wydaje, grobów szkieletowych związanych z tzw. „grupą ulw ó wecką” oraz kulturą wysocką orientow anych było tak, by zm arły m iał głowę skierow aną na p ołudnie (por. E. Kłosińska 2005, s. 171-175, ryc. 6, 8-10). Szkiele ty kobiety i mężczyzny z Husynnego były natom iast zw rócone czaszkami na wschód. Pozostałe cechy dają ce się zaobserwować w grobie, w tym brak w yposaże nia, pozycja na wznak, ułożenie rąk w yprostow anych w zdłuż tułow ia oraz pochów ek dziecka w nogach k o biety, także nie m ogą stanow ić podstaw y datow ania na m łodszy odcinek epoki brązu.
Znacznie bardziej ubogo, niż w odniesieniu do kul tu ry łużyckiej, przedstawia się lista stanowisk wczes nosłowiańskich w tej części Lubelszczyzny. Znaleziska z tego okresu wciąż należą do wyjątkowych. W artość odkrycia chałupy na stanowisku 4 w H usynnem - Kolonii podnosi dodatkowo bogaty inw entarz zabyt ków ruchom ych, zarów no po d względem ilości pozy skanych przedmiotów, jak i ich zróżnicowanego zesta wu. Uzyskano także szereg cennych inform acji doty czących konstrukcji wczesnosłowiańskiego obiektu mieszkalnego, wliczając w to praktyki lokowania ofiary zakładzinowej.
Pozyskany ruchom y m ateriał zabytkowy, zarówno pradziejowy, jak i wczesnośredniowieczny wymaga
170
Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z Wi ś n i e w s k idalszych badań. Nowych danych m oże tu dostarczyć przede wszystkim analiza licznego zbioru ceram iki oraz kości zwierzęcych.
W artość odkryć oraz stopień zachowania obiek tów, zwłaszcza w niżej położonych partiach stanowiska
przykrytych grubym płaszczem czarnoziem u, jed n o znacznie przekonuje o potrzebie kontynuacji badań wykopaliskowych. W yjaśnienia wymaga także charak ter przeworskiego i wielbarskiego osadnictw a z okresu rzymskiego.
Li t e r a t u r a
B a n a s i e w i c z Ewa
1989 Interwencja archeologiczna na zniszczonym cm en tarzysku kultury zarubinieckiej w Kol. Husynne.
W: Spraw ozdania z b ad ań archeologicznych w w o jew ództw ie zam ojskim w 1989 roku, [red. zespól], Zam ość, s. 23-28.
1990 Sprawozdanie z prac ratowniczych na stan. 4 w Kol. Husynne. W: Spraw ozdania z b ad ań archeologicz
nych w w ojew ództw ie zam ojskim w 1990 roku, red. Z espół WOAK. Zam ość, s. 36-37.
C z o p e k Sylwester
2001 Pysznica, pow. Stalowa Wola, stan. 1. Cmentarzysko ciałopalne z przełom u epoki brązu i żelaza. Rze
szów.
C z o p e k Sylwester, P o d g ó r s k a - C z o p e k Joanna 2000 Wielokulturowe stanowisko nr 22 w Grodzisku
D olnym, pow. Leżajsk. Podsumowanie w yników ba dań prowadzonych w latach 1996-1999. M ateriały
i Spraw ozdania Rzeszowskiego O środka A rcheo logicznego 21, s. 203-224.
J e l i ń s k i Zbigniew
2001 Osadnictwo w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza na osadzie wielokulturowej w Teptiukowie, stan. 6, gm. Hrubieszów, woj. lubelskie (m aszynopis pracy
m agisterskiej przechow yw any w archiw um Insty tu tu A rcheologii UMCS w Lublinie).
K ł o s i ń s k a Elżbieta
2005 N a południowo-wschodnich peryferiach popielni cowego świata - sytuacja kulturowa i osadnicza w młodszej epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza w dorzeczu H uczw y i górnego Bugu. W: Problem y
k u ltu ry Wysockiej, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 161- 192.
K ł o s i ń s k a Elżbieta, P i o t r o w s k i M arcin
2005 Wstępne w yniki badań wykopaliskowych na wielo kulturow ym stanowisku 54 w Perespie, gm. Tyszow ce, w sezonach 2003-2004. M ateriały i Spraw ozda
n ia Rzeszowskiego O środka Archeologicznego 26, s. 385-408.
K o n d r a c k i Jerzy
1998 Geografia regionalna Polski. Warszawa.
M a z u r e k Wojciech
1989 Drugi sezon badań na osadzie wielokulturowej w Szumince, stan. 7, gm. Włodawa. W: Inform ator
o badaniach w w ojew ództw ie chełm skim w 1991 roku [nr 6], C hełm , s. 5-8.
1995 W yniki badań sondażowych na osadzie wielokultu rowej w Szumince, stan. 7, gm . Włodawa. W: Infor
m ato r o badaniach w w ojew ództw ie chełm skim w 1990 roku [n r 5]. C hełm , s. 7-20.
M i c h a lc z y k Zdzisław, W i l g a t Tadeusz 1998 Stosunki wodne Lubelszczyzny. Lublin.
N i e d ź w i e d ź Józef
1992 M ateriały kultury łużyckiej (?) z okresu halszta ckiego z południowo-wschodniej Lubelszczyzny.
W: Ziem ie polskie we wczesnej epoce żelaza i ich pow iązania z innym i terenam i. M ateriały z konfe rencji - Rzeszów, 17-20. 09. 1991, red. S. Czopek. Rzeszów, s. 155-171.
P a r c z e w s k i M ichał
1988 Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce. Kry tyka i datowanie źródeł archeologicznych. Wrocław.
1988 Żukowice p od Głogowem w zaraniu średniowiecza. (Żukowice bei Głogów am A nfang des Mittelalters).
Głogów. Głogowskie Zeszyty Naukowe 2. 1998 Nowe materiały wczesnosłowiańskie z Polski po łu
dniowo-wschodniej. Archaeoslavica 3,s. 133-145.
P i o t r o w s k i M arcin
2004 Wybrane zabytki archeologiczne pochodzące z wie lokulturowego stanowiska 22 w Łukawicy, w powie cie lubaczowskim. Rocznik Przem yski 40. A rcheo
logia 2, s. 127-140. P o d g ó r s k a - C z o p e k Joanna
1989 M ateriały z wczesnośredniowiecznej osady w Gro dzisku Dolnym, stan. 3, woj. Rzeszów. A rchaeosla
vica 1, s. 9-60. P o l e s k a Paulina, B o b e r Janusz
1995 Wczesnosłowiańska półziem ianka ze stanowiska 5B (Wyciąże) w Krakowie-Nowej Hucie. M ateriały A r
cheologiczne Nowej H uty 19, s. 101-128. R u s a n o v a Irina P.
1976 Slavânske drevnos 'ti V I-V III v. Moskva.
S t a n c i u Ion
2001 „Tonbrote” als Iindiz f ü r die Wanderung und die magisch-rituallen Glauben und Praktiken der fr ü hen Slawen. W: Sanktuaria i kult, red. J. Kmieciń-
ski. Łódź, s. 123-154. Estern Review 5. S z a f r a ń s k a Zoja
1952 O rnam enty na przęślikach wczesnośredniowiecz nych z ziem polskich. Slavia A ntiqua 3, s. 179-194.
S z e lig a M arcin
2006 W yniki ratowniczych badań wykopaliskowych na stan. 30 w Husynnem, pow. hrubieszowski, w 2005 roku. A rcheologia Polski Środkow owschodniej
8 (w tym tom ie). T e r p i l o v s k i j R ostislavV.
2004 Slavjane Podneprov’ja v pervoj polovine I tysjače-letija n.e. Lublin. M onum enta Studie G othica 3.
V e r g e j V alentína S.
1989 Ranneslavánskoe poselene Struga 1 na nižnej Hory-ni. A rcheoslavica 2, s. 63-85.
Z a k o ś c i e l n a A nna, G u r b a Jan
1993 Obiekt mieszkalny z początków wczesnego średnio wiecza ze stanowiska 28 w Świerszczowie Kolonii, woj. zamojskie. A rcheoslavica 2, s. 7-24.
Ws t ę p n e w y n i k ib a d a ń w y k o p a l i s k o w y c h n aw i e l o k u l t u r o w y m s t a n. 4 w Hu s y n n e m- Ko l o n i i 1 7 1
Z a k o ś c i e l n a A nna, W i ś n i e w s k i Tadeusz, P i o t r o w s k i M arcin
2005 Husynne Kolonia, stan. 4. D okum entacja naukow a
ratowniczych b ad ań w yprzedzających budow ę gazociągu Zosin-M oroczyn w ykonanych na zle cenie W ojew ódzkiego U rzędu O chrony Z abyt
ków w Lublinie (D elegatura w Zam ościu) finan sow anych przez K arpacką Spółkę G azow nictw a Sp.z.o.o. w Tarnow ie (O ddział Z akład Gazowniczy w Sandom ierzu). Lublin. (M aszynopis d o k u m en tacji w archiw um W ojewódzkiego U rzędu O ch ro ny Zabytków, D elegatura w Zam ościu).
Ma r c i n Pi o t r o w s k i, Ta d e u s z W i ś n i e w s k i
Pr e l im i n a r y r e s u l t s o f e x c a v a t io n s a t m u l t i c u l t u r a l s i t e 4 in Hu s y n n e-Ko l o n ia, Hr u b ie s z ó w d i s t r i c t, in 2005
Su m m a r y
Archaeological investigations at site 4 in H usynne-K olonia, know n from earlier revelations, were conducted in 2005 as p re investm ent field researches, preceding the co n stru ctio n o f gas pipeline from Zosin to M oroczyn w hat is the section o f transit pipeline from U kraine to w estern Europe. The earthw orks lasted from 7th to 29th April 2005.
According to an physical-geographical division, the site is located in the south p art o f Grzęda Horodelska, at the bo rd er w ith the Hrubieszów Valley. It is situated in H usynne-K olonia location, on the ro ad to M oroczyn. Its area covers ca. 9 hectares.
Site 4 in H usynne-K olonia was discovered in 1989 by W acław Panasiewicz, a staff m em ber o f the H rubieszów M u seum. D uring two years (1989-1990) there were carried out the rescue excavations led by Ewa Banasiewicz. In the course o f field survey there were uncovered som e burials connected w ith the Z arubincy culture an d traces o f settlem ents from the Przew orsk culture (B1 phase) and the W ielbark culture (C phase). O n the site surface a stone shaft-hole axe, probably o f the C orded Ware culture was found.
In 2005 one exam ined totally 465 sq. m, exposuring 25 objects w hich were defined as rem nants o f a Lusatian culture settlem ent from the en d o f the Bronze Age an d the H allstatt period, settlem ents from th e early Slav an d O ld Polish periods and the 20th century objects. O ne gained together 2997 artefacts, in this 1481 items (49,4%) w ere derived from 14 pits.
The m ost interesting one seem s to be the stru ctu re no 11 related to the early Slavonic tim e. O ne should linked w ith it also following objects (no 13, 14, 19, 23) w hich create one dwelling
com plex com posed o f rem ains o f su bterranean h u t w ith p o st holes. The horizontal view o f the dugout ceiling was q u ad ran gular w ith side dim ensions as follows: 3.5 an d 4.0 m. W hereas the dugout floor outline was m ore regular an d its dim ensions w ere 3.2 m by 3.2 m w ithout including the corner post-holes. The thickness o f the object m easured from the observed ro o f counted 0.4 m. O nly the traces o f post-holes w hich were saw in the subterranean inside an d its south-w est co rn er reached far dow n. The deepest one was to 0.3 m below the floor. The n orth-w est section o f the feature contained a layer o f black soil replete w ith charcoal, daub clay clods, clay “loaves”, lum ps o f bog ore, som e anim al bones a n d therm ally cracked granite stones. All artefacts m entioned above o ccurred also separately beyond the lim its o f th e dark patch b u t their concentration especially in the no rth -w est co rn er could be rem ains o f a dam aged fire-place, covered w ith clay layer o r a destroyed o r unfinished hearth. W hile u n earth in g the south-w est corner, in the floor spot o f one o f the post-holes there were recorded 13 potsherds, 17 anim al bones, 2 pieces o f bog ore an d 2 charcoal lum ps. This deposit could be m ost probably a kin d o f an apotropaic foundation of fering. In the filling o f feature 11 an d in the hum us layer, co n taining elem ents originated from th e dugout destru ctio n and covering directly over the stru ctu re 11, there w ere uncovered totally 830 fragm ents o f ceram ics, 125 clay “loaves” an d their parts, 718 daub clay lum ps, 86 stones, 4 clay spindle-w horls, 145 anim al bones, 11 anim al teeth an d 3 w ild b o ar fangs, 48 clods o f bog ore, 63 lum ps o f iron slag an d 3 iron items: a kin d o f chisel, a knife an d one u n d eterm in ed article.
Mgr Marcin Piotrowski Instytut Archeologii UMCS PI. M. Curie-Skłodowskiej 4 20-031 Lublin
marcincastello@go2.pl
Mgr Tadeusz Wiśniewski Instytut Archeologii UMCS PI. M. Curie-Skłodowskiej 4 20-031 Lublin
