Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach i jego mieszkańcy. Okruchy historii.

Zespół pałacowo-parkowy w

Ciechanowcu-Nowodworach i jego mieszkańcy. Okruchy historii.

"Studia Łomżyńskie", 18, 2007, s. [95]-111

Zdigitalizowano w ramach projektu pn. Budowa platformy "Podlaskie Czasopisma

Regionalne", dofinansowanego z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego (umowa SONB/SP/465121/2020).

Udostępniono do wykorzystania w ramach dozwolonego użytku.

O LGA TOMASZEWSKA

N ORBERT TOMASZEWSKI

Zespół pałacowo-parkowy

w Ciechanowcu-Nowodworach ijego

Okruchy historii.

Pierwsza wzmianka na temat ^majątku Nowodwory pojawia ^się w pierw- szej ćwierci XVI wieku. ^Związana jest ona ^pośrednio z osobą Stanisława

Ciechanowieckiego, syna Macieja, który roku 1489 odziedziczył, po długo­

trwałym sporze sądowym ze swoim starszym bratem Jakubem, ^część Cie- chanowca (w tej liczbie dzisiejszy Ciechanowiec - Nowodwory) oraz wsie:

Kozarze i Tworkowice. Gdy zmarł około 1523 roku, jego dziedziczne dobra

przejął krewny - ^Stanisław Kiszka, syn Piotra Strumiłły, późniejszy wielki hetman litewski (1503-1507), starosta grodzieński (1508) i marszałek ziem- ski (1512-1513)1. Dodatkowo, po bezpotomnej ^śmierci swojego przyrod- niego brata - Mikołaja, wszedł on w 1508 roku w posiadanie ^należącej do niego części Ciechanowca i okolicznych wsi, stając się właścicielem całego

miasta i jego najbliższych okolic^2•

To właśnie wspomniany powyżej Stanisław Kiszka, syn Piotra Strumił­

ły, co odnotowano w dokumentach, ^pozwolił wdowie po swoim krewnym -

Stanisławie Ciechanowieckim ... tylko z ^łaski i życzliwości mieszkać w dwo- rze nad ^{rzeką Uszą} ... (później zwanym Nowodwory) ... ^3. Jak więc, fakt istnie- nia w tym miejscu dworu udokumentowany jest równo o sto lat wcześniej,

nim pojawia ^się sama nazwa Nowodwory.

l Sokołów Podlaski. Dzieje miasta i okolic, G. Ryżewski (red.), Białystok - Sokołów Podlaski 2006, s. 83.

2 Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej XlI - XVIII wieku, Tom XI. ^Urzędnicy centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XlV - XVIII wieku, oprac. H. Lulewicz i A. Rachuba, G. ^Ryżewski (red.), Kórnik 1994, s. 17.

3 S. Dunin, A. Rachuba, J. Sikorska - Kulesza, Ciechanowieccy herbu ^Dąbrowa, Warszawa 1997, s. 22,

Wymieniona nazwa Nowodwory po raz pierwszy pojawia się na kartach historii dopiero w roku 1623. Wtedy to odnotowano ją w dokumencie mająt­

kowym, sporządzonym w ówczesnym starostwie nurskim. Dokument ten co prawda nie przetrwał do naszych czasów, lecz jego kopia, sporządzona

w 1715 roku, zachowała się w aktach dotyczących podlaskich dóbr rodziny

Ossolińskich. W dokumencie tym czytamy, że Nowodwory należą do Anny z Ciechanowca Kiszczanki ... oppidum Ciechanowiec Bożanowka alias Bo-

żanka, Nowodwór, Tworkowice, Kozarze in Palatinatu Podlachiae et Distric- tu Drohiciensis ... ^4.

Tak, czy inaczej - dwór stojący w tym miejscu (drewniany lub cegla- ny - parterowy lub piętrowy - nie zachowały się do naszych czasów wiary- godne przekazy na ten temat), musiał być obiektem znaczącym, skoro zde-

terminował toponomastykę swojego otoczenia, przyczyniając się do powsta- nia nazwy Nowodwory. Dla porządku należy dodać, że ów Nowy Dwór był

obiektem nowym w stosunku do istniejącego od późnego średniowiecza go- tyckiego zamku obronnego - czyli Starego Dworu, zlokalizowanego na le- wym brzegu rzeki Nurzec, a należącego wówczas do rodziny Kiszków⁵.

O kolejnych dwóch wiekach istnienia rezydencji magnackiej w Nowo- dworach wiemy stosunkowo niewiele, żeby nie powiedzieć - prawie nic.

Nieco do myślenia na ten temat daje tylko epizod z pierwszej fazy potopu szwedzkiego (1655-1660). Wtedy to w okolicach Ciechanowca działały przez

dłuższy czas wojska dowodzone przez księcia Bogusława Radziwiłła - ów- czesnego starostę grodowego brańskiego, którego jurysdykcji podlegała zie- mia bielska. Pomimo że nawiązał on już kontakty z królem szwedzkim Karo- lem X Gustawem⁶, starannie ukrywał ten fakt przed swoim otoczeniem, sta-

rając się podporządkować sobie pospolite ruszenie podlaskie? . W tym celu

starł się uzyskać od braci szlacheckiej wybór na generała pospolitego rusze- nia podlaskiego⁸•

Opór jego działaniom stawił Jerzy Monwid Irzykowicz, reprezentujący

na Podlasiu interesy króla Jana Kazimierza, mający za sobą poparcie pod- kanclerzego litewskiego - Kazimierza Leona Sapiehy, oraz - o czym nie

można zapomnieć - własne miasto Ciechanowiec, a w nim ciechanowiecki

4 Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Dział Rękopisów, m.12808/lI - Oblata Domina Ciechanowiec. k. 218-276.

5 N. Tomaszewski, Szkice Z historii zamku obronnego w Ciechanowcu [w:] "Studia Łomżyńskie",

tom XII, Łomża 2001, s. 137-150.

6 AGAD. Archiwum Koronne Warszawskie - Dział Szwedzki, karton 11 b, m 77.

7 T. Wasilewski, Rola puszcz północno-wschodniej Polski w okresie najazdu szwedzkiego w XVII wieku [w:] Puszcze i lasy w działaniach wojennych, Białystok 1981, s. 48.

8 T. Majewski, Potop szwedzki ( 1655-1660), [w:] Z dziejów wojskowych północno - wschodnich Polski, część 1, red. Z. Kosztyła, Białystok 1986, s. 72.

zamek, jeden ze znaczniejszych punktów oporu na Podlasiu⁹• Jego działania zakończyły się sukcesem - Bogusław Radziwiłł nie otrzymał oczekiwanej nominacji i był zmuszony opuścić południowe Podlasie.

Podległe Bogusławowi Radziwiłłowi oddziały uszanowały prywatną własność, jaką był wówczas Ciechanowiec i rozbiły się z obozem w okoli- cach Zaszkowa - wiemy o tym fakcie z kilku listów Bogusława Radziwiłła wysyłanych do króla szwedzkiego, datowanych właśnie w tym miejscu 10.

Gdyby wówczas nie było w Nowodworach żadnego dworu, miejsce to do- skonale pasowało by na założenie obozu. Z uwagi jednak na to, że wspo- mniana rezydencja zapewne tutaj istniała, a Bogusław Radziwiłł unikał za- jazdów i niszczenia dóbr prywatnych, aby nie zrazić do siebie podlaskiej

szlachty, ocalała ona początkowo od zniszczenia. Inaczej już było pod ko- niec wspomnianej wojny - wtedy miasto Ciechanowiec, zamek Kiszków i zapewne rezydencja w Nowodworach - spłonęły w czasie toczonych w okolicy zaciętych walk polsko - szwedzkich.

W czasie kolejnej Wojny Północnej (1700-1721), gdy Rzeczpospolita rozdarta pomiędzy królami: Augustem II Mocnym i Stanisławem Leszczyń­

skim, stała się miejscem walk pomiędzy wojskami: saskimi, szwedzkimi i rosyjskimi, w Ciechanowcu przebywał, maszerujący ze swoimi wojskami na Ukrainę, król szwedzki Karol XII. Wskazuje na to marszruta wojsk Karo- la XII i królewskiego dworu: Mając tedy zupełnie otwartą drogę, posuwa się

armia szwedzka od Tykocina coraz dalej ku Warszawie. Z Tykocina ruszył

Karol na Rudk( i Zambrów do Ostrowa, Z Ostrowa do Poręby; dnia 22 Maja

stanął nad Bugiem, gdzie pułkownik Arel Gyllenkrook zajął się budowaniem mostu^ll• Powyższa trasa wręcz wskazuje na Ciechanowiec, jako miejsce eta- powe postoju królewskiego dworu.

Zatrzymał się Karol XII prawdopodobnie w Nowodworach, gdyż po dawnym zamku obronnym Kiszków, a raczej po dworze modrzewiowym zbudowanym na jego miejscu po ostatniej wojnie, pozostały wówczas tylko wypalone ruiny. Informacja ta wymaga jednak dalszego potwierdzenia, dla- tego też należy ją, do czasu pełnego wyjaśnienia, ... włożyć pomiędzy legen- dy ... związane z rezydencją w Nowodworach.

Być może Ciechanowiec Uak również leżący przy drodze z Warszawy do Białegostoku majątek Nowodwory) odwiedził także król Stanisław Lesz-

czyński, którego gościł w Ciechanowcu (lub w Nurze?) Franciszek Maksy-

9 J. Płosiński, Potop szwedzki na Podlasiu 1655 -1657, Zabrze 2006, s. 19.

10 B. Radziwiłł, Autobiografia, (red. T. Wasilewski), PIW Warszawa 1979, s. 218 i następne.

11 K. Jarochowski, Dzieje panowania Augusta l! od wstąpienia Karola Xl! na ziemię polską, aż

do elekcyi Stanisława Leszczyńskiego (1702 -1704), Poznań 1874, s. 51.

milian Ossoliński - jedna z najważniejszych postaci na ówczesnym dworze królewskim. Wskazuje na to zapis w pamiętniku Wiktoryna Kuczyńskiego:

Powraca KlM Z Malborka do Tykocina w Oktobrze [X 1708J, do którego jako insze ziemie, tak i ziemia mielnicka wysłała posłów: lMP Wyrozębskiego

instygatora koronnego ze mną. I nie bawiąc tamże [królJ ruszył się ku woj- skom szwedzkim, którego jako posiłki było na 4000 zawerbowanego w Pru- siech. NOCOWAŁ [KRÓLJ U MNIE W KLUKOWIE, a z wojskiem szwedzkim

złączył się w Zuzeli, gdzie most był postawiony przez Bug^l2.

Trudno sobie wyobrazić, aby Stanisław Leszczyński nie skorzystał tak-

że z gościny Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego - w Ciechanowcu (lub w Nurze?). Wskazuje na to pośrednio sam Wiktoryn Kuczyński, który tuż po opisaniu wizyty królewskiej w Kuczynie wspomina, że ... Odpoczywało woj- sko szwedzkie i KlM z swoim, dworem po dwie niedzieli na jednem miej- scu .. Y nie wspominając jednakże o jakie miejsce chodziło i kto był gospo- darzem królewskiego dworu - zapewne aby nie pomniejszać w oczach po- tomnych królewskiej wizyty we własnym majątku.

Trudno powiedzieć jak ewentualnie wyglądała rezydencja w Nowodwo- rach w wieku XVIIT. Nie zachowały się bowiem do dzisiejszych czasów żadne

ilustracje ani opisy tego obiektu. Rytując swoją Panoramę Ciechanowca - naj starszy znany wizerunek Grodu nad Nurcem, oddający stan z końca XVITI wieku, nie zaznaczył na nim jej autor - ks. Krzysztof Kluk nic

interesującego po prawej stronie rzeki. Po lewej stronie Nurca widzimy mię­

dzy innymi: kościół Świętej Trójcy, Zameczek, szpital Sióstr Miłosierdzia, cerkiew prawosławną, a po prawej jego stronie mamy tylko kilka niepozor- nych i podobnych do siebie parterowych domków określających Rynek No- wego Miasta - i nic więcej ^{14 •} Fakt ten daje wiele do myslenia, ale nie należy wyciągać z tego zbyt daleko idących wniosków. Cały czas istnieje jednak szansa na odkrycie dokumentów, które mogą wnieść wiele nowego do na- szych rozważań ^{15 •}

W wieku XIX, gdy na mapie Europy nie było już niepodległego pań­

stwa [olskiego, pojawiło się kilka niezwykle interesujących wzmianek na temat Nowodworów. Pierwsza z nich mówi o przynależności parafialnej No- wodworów. Pod względem przynależności kościelnej ówczesna parafia

12 W. Kuczyński, Pamiętnik (1668-1737), opr. zbiorowe pod red. J. Maroszka, Białystok 1999, s. 39.

13 Tamże, s. 39.

14 N. Tomaszewski, Dokumenty związane z ks. K. Klukiem w zbiorach Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu oraz ich wykorzystanie, "Studia Łomżyńskie", tom XI , Łomża 2000, s. 290 - 296.

15 Przykładem może być odkrycie przez Tomasza Jaszczołta w Bibliotece Uniwersytetu Wileńskiego szczegółowego opisu zamku w Ciechanowcu z początku XVII wieku.

ciechanowiecka w 1798 roku obejmowała swoim zasięgiem Stary i Nowy Ciechanowiec, ^majątki: Nowodwory i Bartkowizna oraz wsie: Kozarze, Twor- kowice, Krupka (?), Wojtkowice Stare, Wojtkowice Glinna, Wojtkowice Dady, Bujenkę, Malec i Przybyszyn^16.

Kolejny zapisek dotyczy zmiany właściciela omawianych dóbr: W roku 1806 Folwark Nowodwory, przedtem do jednego dziedzica ^należący - czyta- my w dokumencie znajdującym się w Archiwum ^Głównym Akt Dawnych w Warszawie - przy samym Nowym ^Mieście [Ciechanowcu} ^będący, sprze- dany został przez W[wielmożnego} Fryderyka [von} Kahlena, Antoniemu Szczuce, po którym syn - W[wielmożny} Dominik Szczuka, działem rodzeń­

stwa ten Folwark dostawszy: Lasy, Zarośla, Łąki i Pastwiska, naprzeciw Gron- tów Miejskich będące, samowolnie pozabierałl7.

Cztery dekady ^później Leopold Mi..iller - guwerner wychowujący dzieci w rodzinie Szczuków, tak opisał swój kilkudniowy pobyt w ówczesnym Folwarku Nowodwory: 29 lipca [1843 roku} przybyliśmy do Ciechanow- ca. Pamiętam okrzyk ^radości, gdy ^Z dala ujrzałem wieżę zamkową mieszka- nia Pana Marszałka Szczuki, a widok domu dał zapomnieć wszystkie uro-

czystości i biedy, które nam na ^całej drodze towarzyszyły (. .. ) Zajechaliśmy

do Nowodworów, ^{majątku Z} tej strony Nurca, należącego do brata prana}

Szczuki (. .. ) Plan} M[arszałek} S[zczuka} mieszkający tylko o kilkaset kro- ków za ^{granicą, Z} drugiej strony Nurca, ^odwiedzał mnie ^często i zaopatry-

wał we wszystkie potrzeby obficie i hojnie: cukier, kawę, herbatę, wino, ciasta, rozmaite ^wędliny ( ... ) a we dworze bili kurczęta, kapłony, opływałem

[w dobra} jak ^{pączek w maśle.} Pora roku, położenie miejsca, zgoła wszyst- ko sprzyjało, że te parę tygodni tam przepędzonych tylko wspominam wzru- szeniem ^18.

Trudno jest chyba o bardziej pozytywny opis uroków wiejskiego dworu jakim była wówczas rezydencja w Nowodworach. W dalszej ^części swoich

wspomnień Leopold Mi..iller opisuje nieco dokładniej miejsce w którym się zatrzymał: Niedaleko dworu, w końcu ogrodu, ^płynął Nurzec, wstawszy ^więc rano o wschodzie ^{słońca, chodziłem} prosto do rzeki się kąpać, a wróciwszy

zająłem się pisaniem (. .. ) Szukałem [też} rozrywki w przechadzce po okolicy.

Lasy nas otaczały dookoła, a za lasami ^bywały wioski szlacheckie z kilku lub kilkunastu zagród ^złożone ..

Y

16 Arcruwum Państwowe w Białymstoku. Kamera Wojny i Domen. Spis dusz według parafii w landraturze drohiczyńskiej. Sygn. 798, k. 189.

17 AGAD. Komisja ^Rządowa Spraw Wewnętrznych. Sygn. 4833.

18 Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Dział Rękopisów. nr.2893/I -L. MOHer, Wspomnienia

tułacza, ok. 1843.

19 Tamże.

Niestety, fragment pamiętnika Leopolda Miillera jest jednym z nielicz- nych źródeł, nazwijmy je romantycznymi, inne dokumenty związane z No- wodworami dotyczą już spraw bardzo przyziemnych. Z kolejnego zachowa- nego do naszych czasów dokumentu dowiadujemy się co nieco na temat relacji własnościowej dóbr Nowodwory w połowie XIX wieku. Wynika z niego, że: W roku 1846 właścicielami cząstkowymi (!) Nowodworów byli:

Felixa, Paulina, Marya i Artur Szczukowie^20•

Jednym z ważniejszych wydarzeń związanych z omawianymi dobrami, które było za rządów rodziny Szczuków, było utworzenie stacji kwarantanny dla zwierząt w prawobrzeżnym Ciechanowcu (a faktycznie - na terenie dóbr Nowodwory) w 1832 roku²¹ . W trzy dekady później, w Dzienniku Urzędo­

wym Guberni Augustowskiej znajdujemy zawiadomienie o mającej się odbyć

w dniu 2 (14) stycznia 1863 roku ... licytacji na wykonanie naprawy zagrody dla bydła w kwarantannie m. Ciechanowca, wystawienie budki strażniczej

oraz wykonanie dwóch tablic Z herbem Królestwa ... jak również - nowego miecha potrzebnego do kuźni ... dla rozpalania cech kwarantannych^22• Jak

się można domyślać, wybuch powstania styczniowego, który miał miejsce kilka dni później, spowodował odłożenie ad acta tych zamierzeń - nie ma bowiem w zachowanej dokumentacji żadnych dalszych informacji na ten temat.

Na podstawie Planu Dóbr Nowodwory sporządzonego 1890 roku jeste-

śmy w stanie dokładnie umiejscowić tamtejszą stację kwarantanny. Zlokali- zowana była ona tuż przy dzisiejszej granicy Ciechanowca, na północ od szosy warszawskiej (dzisiejsza ulica Łomżyńska), pomiędzy wspomnianą szosą a rzeczką Ralką (dopływem Nurca)23.

Z utworzeniem punktu kwarantanny w Nowodworach wiąże się sprawa

zaległości płatniczych władz na rzecz właściciela gruntu, na którym była zloka- lizowana kwarantanna - Michała hr. Starzeńskiego. W piśmie z marca 1863 roku, skierowanym przez Rząd Gubernialny Augustowski do Komisji Rządowej Spraw

Wewnętrznych w Warszawie, czytamy między innymi: Michał hr. Starzeński, właściciel wyrwiętego placu pod kwarantannę w Mieście Ciechanowcu, zanie- sionym pod dniem 14/26 stycznia r.b. podaniu upraszał o wypłacenie przynależ­

nego mu czynszu z placu powyższego za rok 1862, wielkości r.s. 33, kop. 75, a to

20 AGAD. Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych. Sygn. 6559 -Akta Komisyi Rządowej

Spraw Wewnętrznych i Duchownych tyczące się dóbr ziemskich-k. 58. Nowodwory (15.03.1846.).

2\ Encyklopedia Powszechna, tom V, Warszawa 1861, s. 602. Na podstawie zarządzenia Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego z dnia 10 września 1832 roku, w Nowym Ciechanowcu został

otwarty punkt kwarantanny dla bydła przechodzącego z Cesarstwa Rosyjskiego.

22 Dziennik Urzędowy Guberni Augustowskiej z dnia 9 (21) lutego 1863 roku, nr 8/1863.

23 Plan Dóbr Nowodwory, 1890 rok. Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcy, nr inw. IIII1109.

Plan Dóbr Nowodwory z 1890 roku z zaznaczonym terenem kwarantanny.

(Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. ^K. Kluka w Ciechanowcu)

z

ła, utrzymując, że należność to została mu wypłacona ... ²⁴ Po szczegółowym

rozpatrzeniu sprawy, czemu towarzyszyła wymiana licznych pism, okazało się, że Rząd Gubernialny Augustowski ma względem Michała hr. Starzeńskiego spore

zaległości płatnicze, bo sięgające aż 1860 roku^25•

W latach poprzedzających wybuch powstania styczniowego ^nastąpiła zmiana właścicieli dóbr Nowodwory. W roku 1854 właścicielem cząstko­

wym dóbr Nowodwory jest już [Elżbieta z Ożarowskich] hr. Starzeń ska -

24 Archiwum Państwowe w Białymstoku. Rząd Gubernialny Augustowski, sygn. 159.

Kwarantanna w Ciechanowcu. k. 31. Pismo ^Rządu Gubernialnego Augustowskiego do Komjsji

Rządowej Spraw Wewnętrznych Królestwa Polskiego z 6 (18) czerwca 1863 roku.

25 Tamże, k. 31-40.

taką informację pozostawił Aleksander Połujański opisujący lasy i rezyden- cje magnackie na terenie ówczesnej guberni augustowskiej, w pierwszej po-

łowie XIX wieku Wynika z tego, że Nowodwory zostały sprzedane przez

rodzinę Szczuków Starzeńskim pomiędzy 1846, a 1854 rokiem²⁶.

W czasie trwania powstania styczniowego Nowodwory były siedzibą

gminy wiejskiej obejmujących: majątek Nowodwory, folwark Dominików, folwark Adamów oraz wsie: Kozarze, Usza Wielka, Usza Mała, Gnaty So- czewki, Łuniewo Szuby, Łuniewo Wielkie i Żebry Wielkie. Pod koniec 1863 roku wójtem gminy Nowodwory był Jan Ptaszyński²⁷•

Wspomnianej powyżej Elżbiecie hr. z Ożarowskich Starzeńskiej

(1828-1910) oraz jej mężowi - Michałowi Konstantemu hr. Starzeńskiemu

(1818-1884), zawdzięczamy najważniejszą przebudowę i modernizację ze-

społu pałacowo-parkowego w Ciechanowcu - Nowodworach, dzięki czemu

stał się on ... ogniskiem towarzyskiego, obywatelskiego bytu ( ... ) jedną z naj- powabniejszych siedzib wiejskich naszego kraju^28. Przebudowa miała miej- sce w drugiej połowie XIX wieku, natomiast na początku XX wieku (w roku 1901 ?), pałac przeszedł generalny remont²⁹. Remont ten przeprowadził Adam hr. Starzeński (1848-1917), ówczesny właściciel Nowodworów3o •

W roku 1877 Michał Konstanty hr. Starzeński (1818-1884) był stroną

w sporze pomiędzy władzami carskimi a Stefanem hr. Ciecierskim o utrzymanie posiadania budynku szpitala w Ciechanowcu. W odręcznym liście, skierowa- nym do gubernatora łomżyńskiego, datowanym w Nowodworach 21 listopada (3 grudnia) 1877 roku, Michał Konstanty hr. Starzeński pisze o prowadzonych poszukiwaniu dokumentów donacyjnych na rzecz fundacji szpitalnej, wskazu-

jąc Archiwum Hipoteczne w Łomży jako miejsce ich zdeponowania. Zwraca on

też uwagę gubernatorowi łomżyńskiemu na korzyści z tej Instytucji Dobroczyn- nej jaką jest szpital ciechanowiecki dla lokalnej społecznoścj31 .

26 A. Polujański, Opisanie lasów królestwa Polskiego i zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego pod względem histOlycznym, statystycznym i gospodarczym, tom l, Warszawa 1854, s.

340. [Elżbieta z Ożarowskich] hr. Starzeń ska wymieniona jest jako właścicielka dwóch majątków (leśnych): Nowodworów i Wiktorzyna, natomiast jako właściciel Ciechanowcafiguruje [Stefan]

Ciecierski.

27 Archiwum Państwowe w Białymstoku. Zarząd Wojennego Naczelnika Wysoko - Mazowieckiego Rejonu -Spis mieszkańców gminy Nowodwory z 14.11.1863 roku, k. 18.

28 Nekrolog Michała hr. Starzeńskiego [w:] "Słowo", R.III/1884 z dnia 24 listopada 1884.

29 D. Markiewicz, N. Tomaszewski, Przebrzmiały folklor. Wspomnienia Kaliksta Zaleskiego z Ciechanowca z lat 1909-1918 [w:] "Studia Łomżyńskie", tom XIV, Łomża 2003, s. 183.

30 Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego ze wskazaniem ostatniej stacji pocztowej, Warszawa 1909, s. 114,

31 Archiwum Państwowe w Białymstoku. Oddział w Łomży. Rada Opieki Społecznej Powiatu Wysoko Mazowieckiego z lat 1870-1915, k. 35 - 35v. Istnieje również wersja tego listu spisana w języku francuskim.

Na przełomie XIX i XX wieku, zaczęli docierać do Ciechanowca dzien- nikarze związani z poczytnymi pismami warszawskimi (Zorza, Ognisko) oraz regionalnymi (Echa Płockie i Łomżyńskie, Gazeta Białostocka), poszukiwa- cze starożytności i zwykli podróżnicy. To właśnie im zawdzięczamy krótkie opisy, stanowiące bezcenny materiał do poznania realiów życia mieszkań­

ców ówczesnego Ciechanowca. Najbardziej szczegółowy opis Ciechanow- ca, wzbogacony dodatkowo kilkoma fotografiami, pozostawił w 1913 roku dziennikarz poczytnego czasopisma warszawskiego - Ognisko, ukrywający się pod pseudonimem Tutejszy. W jego artykule znalazła się nawet fotografia

pałacu w Nowodworach, ale bez żadnej wzmianki na temat samego obiektu i jego właścicielp2.

Krótką wzmiankę na temat majątku Nowodwory pozostawił Kalikst Zaleski: Na początku naszego wieku, w należący do rodziny Starzeńskich majątku Nowodwory, pracował mój krewny - Stanisław Różycki. Pełnił on w tamtejszym pałacu obowiązki lokaja najczęściej chodził ubrany na czarno, mnie jednak najbardziej podobała się jego jasna kamizelka w ciemne pasy,

którą nosił gdy był na służbie. To on właśnie przynosił mnie i mojemu rodzeń­

stwu stare zabawki z pałacu oraz niepotrzebne już właścicielom sprzęty. Je- den z nich - patera, która widać już znudziła się właścicielowi, do dnia dzi- siejszego wisi na ścianie w moim domu^{33 •}

W pierwszych latach XX stulecia, za sprawą ważnych wydarzeń histo- rycznych oraz niezwykłych ludzi tutaj mieszkających zespół pałacowo-par­

kowy w Ciechanowcu - Nowodworach zaczął po raz kolejny obrastać

w legendy. Najważniejsze z omawianych wydarzeń miały związek z odro- dzeniem państwowości polskiej w 1918 roku. Już kilka lat wcześniej, za

sprawą Michała hr. Starzeńskiego (1884-1946), rozpoczął w pałacu działal­

ność teatr amatorski: Na terenie majątku Nowodwory - wspomina Kalikst Zaleski - przy szosie wiodącej do Czyżewa, znajdowała się niegdyś ochron- ka (odpowiednik dzisiejszego przedszkola), do której uczęszczała też moja siostra Marysia. W budynku ochronki odbywały się też próby amatorskiego teatru jak i próby chóru kościelnego, prowadzonego przez ówczesnego orga-

nistę - Józefa Boratyńskiego³⁴• Jak się można domyślać prowadzone tutaj próby teatralne były tylko przykrywką do działalności konspiracyjnej35.

32 Tutejszy, Kraina między Nurcem a Bugiem [w:] "Ognisko", nr 4/1913, s. 78 - 80 oraz nr 5/1913, s.105-107.

33 D. Markiewicz, N. Tomaszewski, Przebrzmiały folklor. .. s. 183. W roku 1984 Kalikst Zaleski przekazał wspomnianą paterę do zbiorów Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu,

otrzymała ona nr inw.llI/2262.

34 D. Markiewicz, N. Tomaszewski, Przebrzmiały folklor. .. s. 184.

35 S. Rutkowski, Historia Ciechanowca do 1944 roku (maszynopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu), Ciechanowiec 1974, s. 168-169,

Gdy w listopadzie 1918 roku stała się Polska, to właśnie w majątku No- wodwory, a nie w Białymstoku - jak chcą tego niektórzy historycy - formowa-

ły się pierwsze oddziały późniejszego 10 Pułku Ułanów Litewskich^36. W czasie wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku teren majątku N owo- dwory stał się arena zaciekłych walk. Wydarzenie to, nieco obecnie zapomnia- ne, które miało miejsce w Ciechanowcu i jego najbliższych okolicach w dniach 1-3 sierpnia 1920 roku, przeszło do historii pod nazwą Bój w obszarze Ciechanowca lub Walki odwrotowe pod Ciechanowcem.

Rankiem 3 sierpnia 1920 roku uderzenie Arrnii Czerwonej wykonane w kierunku na Boguty i Czyżew, zagroziło odcięciem wojsk polskich od prze- praw przez Bug w Nurze i Małkini. Pomimo, że odwrót wojsk polskich za Bug

był już przesądzony, gen. Aleksander Osiński nakazał wykonanie kontrude- rzenia, które doprowadziło do odzyskania przez Polaków linii Boguty - Czy- żew, co stało się za sprawą oddziałów grupy płk Michała Żymierskiego, nacie-

rających z kierunku majątku hrabiów Starzeńskich - Nowodwory. Nacierające oddziały polskie zluzował wileński pułk strzelecki, który zająwszy pozycje na północ od Tymianek i Żeber, do godziny 21⁰⁰ osłaniał odwrót polskich oddzia-

łów za Bug³⁷•

Po zakończeniu działań wojennych przyszedł czas na ambitne przedsię­

wzięcia gospodarcze. Dość wspomnieć o projekcie budowy kolei wąskotoro­

wej Wysokie Mazowieckie - Konstantynów via Ciechanowiec, planach stwo- rzenia wielkiej cukrowni w pobliskim Szepietowie, melioracji oraz zagospoda- rowania podlaskich nieużytków i wielu innych. We wszystkich tych planach czynny udział brał Michał hr. Starzeński - ówczesny właściciel pałacu w No- wodworach. Wtedy to, na spotkaniu organizacyjnym w nowodworskim pałacu gościli w dniu 17 lipca 1927 roku między innymi starostowie: wysokomazo- wiecki, bialskopodlaski i ostrowskj38.

Trzeba w tym miejscu dodać, że zdaniem Józefa Włodka Michał hr. Sta-

rzeński partycypował także w kosztach wykonania planów budowy kolei wą­

skotorowej: Z pozostałych po profesorze Kazimierzu Rogoyskim dokumentów wynika, że należność za powyższą dokumentację w dużej mierze pokrył Michał

hr. Starzeński, który w dniu 9 lutego i928 roku wpłacił poprzez Bank Ziemiań­

ski Spółdzielni inżynierów Komunikacji 6.000 ZP9.

36 Zdaniem wielu respondentów powstanie 10. Pułku Ułanów Litewskich wiąże się z Ciechanowcem. Fakt ten potwierdzał wielokrotnie Edward Wojtkowski (1901 - 2000), który

utrzymywał, że w majątku hrabiego Michała Starzeńskiego w Ciechanowcu - Nowodworach powstały zręby późniejszego 10 Pułku Ułanów Litewskich -jednostki, która wsławiła się w wojnie polsko- bolszewickiej 1920 roku i wojnie obronnej 1939 roku.

3? Encyklopedia wojskowa, tom I, Warszawa 1931, s. 130.

38 Materiały związane z projektem budowy kolejki wąskotorowej WYsokie Mazowieckie - Konstantynów - Zbiory Muzeum Rolnictwa, nr inw. III / 1026.

39 J. Włodek, Profesor Kazimierz Rogoyski. Jego życie i praca dla rolnictwa polskiego, Skiernie- wice 1976 (maszynopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu), s. 176.

: : :\

;~\t /'

Bój w obszarze Ciechanowca 1-3.08.1920.

(Źródło: Encyklopedia wojskowa, tom I, Warszawa 1931, s. 130.)

Wspomniany powyżej Michał hr. Starzeński należał do dobrych gospo- darzy. Świadczyć może o tym miedzy innymi dokument z 1928 roku, w którym czytamy: ^{Ten sad zasadził dnia} 14 listopada tysiąc dziewięćset

dwudziestego ósmego roku ^Michał syn Adama Starzeński ówczesny dziedzic Klukowa i Nowodworów. Roboty ^prowadził ogrodnik ^Stanisław Widurski^40• Dokument ten sporządzony został na papierze pergaminowym, spisany ^został

osobiście przez Michała hr. Starzeńskiego i opatrzony owalną pieczęcią tu-

40 Dokument ^{dotyczący założenia} sadu w dobrach Nowodwory. Zbiory Muzeum Rolnictwa im.

Ks. K. Kluka w Ciechanowcu, nr inw. IW190.

szową z napisem: Dobra Nowodwory. Umieszczony on został w szczelnie za-

mkniętym słoiku i zakopany w zakładanym właśnie sadzie. Blisko pół wieku

później, wspomniany w dokumencie ogrodnik hrabiowski - Stanisław Widur- ski, który zapamiętał miejsce zakopania dokumentu, odkopał go i przekazał

do zbiorów Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu⁴¹ •

Michał hr. Starzeński (1884 - 1946) z żoną przed pałacem w Nowodworach.

Lata dwudzieste XX wieku.

(Zbiory Jana Starzeńskiego z Warszawy)

Józef Włodek w swoim pamiętniku o zagładzie ziemiaństwa północno - wschodniej Polski, tak opisał majątek Nowodwory i jego mieszkańców

w latach międzywojennych: W okresie II Rzeczypospolitej Nowodwory i 101-

4\ Relacja ustna dyrektora Kazimierza Uszyńskiego.

wark Dominików ^należały de nomine do rodziny Starzeńskich, tej samej jaka

miała Klukowo, ale hrabia Michał [Starzeński] junior ^miał tam tylko jakąś część majątku. Znaczna część należała do jego ciotek Starzeńskich. Jakiś udział miał [też] w Nowodworach ^Stanisław Maruszewski ^{inżynier Z} Warszawy, brat Józefa [Maruszewskiego] właściciela Gródka. Nowodwory stanowiły właści­

wie tylko rezydencję właścicieli z dużym parkiem ze starymi budynkami ^wokół

pałacu i z młynem wodnym na rzece Nurcu. (. .. ) Natomiast ^rolniczą i gospo-

darczą podstawą Nowodworów ^był zawsze folwark Dominików, ^[liczący] oko-

ło 250 - 300 hektarowy, ^rządzony przed II wojną światową i podczas niej przez pana Odynieckiego pochodzącego z powiatu starokonstyntynowskiego, z tych stron, jakie Zofia Kossak Szczucka ^opisała w swej "Pożodze ", [był to] zresztą

kolega jej ^{męża Z} administracji folwarków antonińskich⁴²•

Dla porządku należy dodać, że w roku 1928 właścicielką majątku Nowo- dwory, ^liczącego wówczas 957 ha, była Irena hr. Starzeńska⁴³, stan ten nie

Plan Ciechanowca i okolic ^Z 1937 roku Z zaznaczonymi Dobrami Nowodwory (Zbiory własne)

42 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego południowo - zachodniej Białostocczyzny

w latach 1939-1944, Ciechanowiec 2005, s. 179.

43 Księga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem) dla przemysłu, rzemiosł

i rolnictwa 1928, Warszawa 1928, s. 137.

zmienił się do roku 1930⁴⁴• Wówczas to miały w rodzinie Starzeńskich miej- sce dramatyczne wydarzenia: Sprawy miały się dużo gorzej w Klukowie, gdzie

Michał Henryk Starzeński miał 907 hektarów i Nowodworach gdzie miał 957 hektarów. Nie miał on talentu do prowadzenia majątku i był, jak się zdaje, oszukiwany przez swych agentów regularnie. Gdy mówił mu o tym jakiś

z jego sąsiadów, szedł do agenta i pytał czy to prawda, - na co złodziej

zawsze dawał satysfakcjonującą, przeczącą odpowiedź- Powszechnie uwa-

żano, że jeden z agentów miał romans Z żoną Michała. Niezależnie od tego czy była to prawda czy nie, Michał Starzeński rozwiódł się z nią i Klukowo

musiało zostać sprzedane kilka lat przed drugą wojną światową. Michał Sta-

rzeński przeniósł się potem do Nowodworów gdzie mieszkał wraz z synem Janem⁴⁵•

We wrześniu 1939 roku polscy ułani, synowie weteranów 10 Pułku Uła­

nów Litewskich z 1920 roku, usiłowali bronić okolic Ciechanowca w krwa- wych bitwach pod Olszewem i Domanowem. Przykładem może być Jerzy Jacimirski, podporucznik 14 dywizjonu artylerii konnej Podlaskiej Brygady Kawalerii, który poległ w pobliżu rodzinnego Zabieńca, we wsi Niemy je Jar- moty^46. Pomimo ogromnej ofiarności polskich żołnierzy wojna została prze- grana, do Ciechanowca na krótko wkroczyli Niemcy, a kilkanaście dni póź­

niej - Rosjanie⁴⁷•

Zanim to nastąpiło miały miejsce dwa ciekawe wydarzenia. Otóż

w dniu l września 1939 roku miał miejsce niemiecki nalot na Ciechano- wiec, atakujący miasto samolot zrzucił dwie bomby na stacjonujące w mie-

ście polskie oddziały. Niejako w rewanżu, w dniu 12 września 1939 roku, nad stacjonujące w rejonie Nowodworów oddziały niemieckie nadleciał

polski bombowiec, który zrzucił na nie dwie bomby, powodując wśród żołnierzy niemieckich panikę i bezładną ucieczkę. N a szczęście w czasie obu nalotów rezydencja w Nowodworach nic nie ucierpiała od spadają­

cych bomb^48•

Gdy dotarły w okolice Ciechanowca pierwsze oddziały sowieckie, co

miało miejsce w nocy z 25 na 26 września 1939 roku, pokazały one miesz-

kańcom miasta i okolicznych ·wsi jak wygląda w praktyce rewolucyjny ład.

44 Księga Adresowa Polski (wraz z Wolnym Miastem Gdańskiem) dla przemysłu, rzemiosł i rolnictwa 1930, Warszawa 1930, s. 127.

45 A. Zamoyski, Noble House ofStarzeński, London 1997, s. 137.

46 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego południowo-zachodniej Białostocczyzny w latach 1939-1944, Ciechanowiec 2005, s. 184.

47 Jak wyżej, s. 237; Komunikat radziecko-niemiecki z dnia 2 września 1939 roku [w:] Prawda z 23.09.1939.

48 S. Rutkowski, Historia Ciechanowca do 1944 roku (maszynopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu), Ciechanowiec 1974, s. 202.

W należącym do dóbr Nowodwory ^majątku Dominików ^należącym do hra- biów Starzeńskich, czerwona kawaleria ^wyrżnęła szablami liczące około 500 sztuk stado owiec. Z ^pałacu hr. Michała Starzeńskiego w Nowodworach zo-

stały wyniesione wszystkie meble, obrazy oraz ^licząca kilka tysięcy zabyt- kowych woluminów biblioteka. Przedmioty te zostały następnie przez Ro- sjan spalone na gazonie przed ^{pałacem49•}

Synowi hrabiego ^Michała hr. Starzeńskiego - Janowi, wówczas kilkuna- stoletniemu gimnazjaliście, który ^był naocznym świadkiem rozgrywających się wydarzeń, nowe władze ... zaproponowały wyjazd do Rosji, ^w celu przeisto- czenia się w prawdziwego komunistę. Przytoczymy w tym miejscu ^dosłownie

słowa komisarza odpowiedzialnego za spalenie mienia pałacowego, który

zwrócił się do obecnego w ^pałacu Janka Starzeńskiego tymi słowami: Pajezżaj

malczik w Rassiju, tam sdielajem tiebia nastajaszczim komunistom

50.

Ruiny pałacu w Ciechanowcu - Nowodworach. Lata pięćdziesiąte XX wieku.

(Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu)

49 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego ... s.

50 Jan Starzeński z Warszawy - relacja ustna (nagranie magnetofonowe) - zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu.

Najgorsze dopiero miało nadejść. W dniu 22 czerwca 1941 roku, gdy

przyjaźń sowiecko-niemiecka trafiła na śmietnik historii i rozpoczęła się woj- na pomiędzy dotychczasowymi sojusznikami, pałac w Nowodworach uległ zagładzie. Dowódca stacjonującego w pałacu sztabu 86. Dywizji Strzelec- kiej Armii Czerwonej - Michaił Zaszybałow, podjął decyzję o strategicznym zniszczeniu obiektu. Z jego rozkazu pałac Starzeńskich w Nowodworach

został polany ropą naftową i podpalony51. Po trzech dniach, gdy pożar wy-

gasł, pozostały tylko wypalone ruiny.

Po zakończeniu II wojny światowej ruiny pałacu Starzeńskich w Nowo- dworach przez wiele lat przypominały o wojennych zniszczeniach. W doku- mentach Starostwa Powiatowego w Wysokiem Mazowieckiem z lat 1944-1950, nie ma praktycznie wzmianek na temat dalszych losów znisz- czonego obiektu, choć odpowiednie komórki organizacyjne, zajmujące się

zabezpieczeniem mienia podworskiego, w obu urzędach istniały. Mało tego - istniały również wyspecjalizowane komórki mające zajmować się zabez- pieczeniem zabytków budownictwa, sztuki, zabytkowych parków i ogrodów.

Niestety, z faktu istnienia tych urzędów niewiele wynikało ...

W dniu 1 lipca 1952 majątek Nowodwory został włączony do obszaru miasta Ciechanowca⁵²• W akcie prawnym wprowadzającym powyższą zmianę

czytamy: § 2.1. Z powiatu wysokomazowieckiego w województwie białostoc­

kim wyłącza się część gromady Nowodwory gminy Klukowo i włącza się ją

do miasta Ciechanowiec w powiecie siemiatyckim, w tymże województwie.

§ 2.2. Nowa granica miasta Ciechanowiec i gminy Klukowo biec będzie od

północy rzeką Ralką [stanowiącą niegdyś granicę stacji kwarantanny - przyp.

aut.] od południa granicą gruntów wsi Kozarze i przysiółka Dominikowo, od drogi Małkinia - Ciechanowiec, od północnego zachodu - granicą gruntów

leśnych nadleśnictwa Łapy oraz linią przedłużenia tej granicy, w kierunku

północno wschodnim do rzeki Ralka. (. .. )§ 4. Rozporządzenie wchodzi w życie

w dniu 1 lipca 1952 roku⁵³• Od tego czasu zaczęto określać omawiany mają­

tek nazwą Ciechanowiec - Nowodwory.

W tym momencie zdawało się, że los zespołu pałacowo - parkowego w Ciechanowcu - Nowodworach jest już przesądzony. Stało się jednak ina- czej. Pomimo skrajnie niekorzystnej dla zabytków kultury ziemiańskiej sytu- acji zespół pałacowo - parkowy w Ciechanowcu - Nowodworach zyskał kolejną szansę powrotu do dawnej świetności.

51 J. Włodek, Dzieje zagłady ziemiaństwa polskiego ... s. 8.

52 Rozporządzenie Rady Ministrów Z dnia 22 marca 1952 roku w sprawie utworzenia powiatu siemiatyckiego oraz zmiany granic powiatu wysokomazowieckiego w województwie białostockim.

[w:] Dziennik Ustaw RP z 1952 roku, nr 17, poz. 102.

53 Tamże.

Pałac Starzeńskich w Ciechanowcu - Nowodworach. Widok obecny.

(Zbiory Muzeum Rolnictwa im. Ks. ^K. Kluka w Ciechanowcu)

Szansę tą dało wydarzenie, które ^miało miejsce w dniu 24 marca 1962 roku. Wtedy to grupa trzydziestu czterech osób - mieszkańców Ciechanow- ca, powołało do życia Towarzystwa Miłośników Ciechanowca (TMC).

W statucie TMC za podstawowy cel ^działania uznano utworzenie w Ciecha- nowcu Muzeum Rolnictwa pod patronatem wybitnego rodaka, przyrodnika, prekursora nauk przyrodniczych w dobie stanisławowskiej, księdza Krzysz- tofa Kluka (1739-1796), ^oraz odbudowanie, z przeznaczeniem na ^siedzibę wspomnianego muzeum, klasycystycznego ^pałacu w Ciechanowcu - No- wodworach^54• Nie trzeba chyba dodawać, że powyższe zamiary zostały

w pełni zrealizowane, czego przykładem jest funkcjonujące do dnia dzisiej- szego Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu - jedno z najbardziej znanych muzeów w ^północno - wschodniej Polsce.

54 Kronika Towarzystwa Miłośników Miasta Ciechanowca (1962-1968). Pod ^redakcją K. Uszyńskiego i Z. Tworkowskiej. ^Rękopis w zbiorach Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu. Patrz też: Protokół z Zebrania Założycielskiego Towarzystwa Miłośników

Ciechanowca, 24. 03.1962. [w:] Archiwum Muzeum Rolnictwa im. Ks. K. Kluka w Ciechanowcu.