Maciej Maryl
Teoria tekstu kultury :
niedokończony projekt
Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 6 (120), 103-110
2009
3D, acid, acid techno, afro, akcja, alternative, ambient, animacja, animowany, argenty no, bajka, balet, ballady, beatbox, bębny, biograficzny, bitbox, bitwa, biżuteria, blues, break beat, celtic, ceramika, chill out, chór, clubbing, country, czarna komedia, disco, dj, dla dzieci, dokumentalny, domówka, dram at, drum , dub, dyskusja.1
Pow yższe z e sta w ie n ie to a lfa b e ty c z n a lista słów k lu czo w y ch z w arszaw sk iej stro n y in f o rm a to ra k u ltu r a ln e g o C o je s tg ra n e .p l (od A do D ), słu ż ą c y c h do o p is u b ie ż ący ch w y d a rz e ń k u ltu ra ln y c h . N a w ig a c ja w serw isie o p ie ra się n a w y sz u k iw a rc e i sło w ach k lu czo w y ch . N ie z n a jd z ie m y tu k la s y c z n y c h k a te g o rii: te a tr, film , k o n c e r t ... K ażd e w y d a rz e n ie je st ty lk o k o n fig u ra c ją słów k lu c z o w y c h n a p rz y k ła d w y d a rz e n ie F ullTandeta A tta c k ! to: „ c lu b b in g , d isco , d o m ó w k a, e le c tro , e u ro d a n c e , h o u se , k ic z , p o p ” . K a te g o rie m u z y c z n e (disco, e l e c t r o . ) , z b ie g a ją się z e ste ty c z n y m i (kicz) i sp o łe c z n y m i (c lu b b in g , d o m ó w k a). K ażd e w y d a rz e n ie k u ltu r a ln e , k a ż d y te k s t k u ltu ry , je st z le p k ie m ró ż n y c h w y zn aczn ik ó w , u n o sz ą c y m się p o n a d k la s y c z n y m i k a te g o ria m i.
W p o d o b n y , a n a lity c z n y , sp o só b m o ż n a m y śleć o sz tu c e n o w y ch m e d ió w - jak o o z le p k u ró ż n y c h sy stem ó w m e d ia ln y c h i se m io ty c z n y c h , ró ż n y c h g a tu n k ó w i sty lów, p rz e k ra c z a ją c y c h k la s y c z n e g ra n ic e ro d z a jó w i g a tu n k ó w s z tu k i. W sp ó łcze sn y te k s t k u ltu r y fu n k c jo n u je w m u ltim e d ia ln y m śro d o w isk u , d o m a g a ją c się s p e c ja ln y c h n a rz ę d z i o p is u , k tó re b ę d ą w s ta n ie u ch w y cić jego sp ecy fik ę i o d m ie n n ość o d sta rsz y c h fo rm w y razu ; z m u s z a n a s do p rz e m y ś le n ia z a ło ż e ń m e to d o lo
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
g ic z n y c h i r e d e f in ic ji o p ra c o w a n y c h ju ż z a g a d n ie ń (na p r z y k ła d p ro b le m a ty k i a d a p ta c ji) . P o trz e b a do teg o c e lu n a rz ę d z i d w o ja k ic h , k tó re z je d n e j s tro n y p o zw olą n a a n a liz ę re la c ji m ię d z y ró ż n y m i s y s te m a m i w d z ie le , a z d ru g ie j - d a d z ą się zasto so w ać do w s z y stk ic h ty p ó w p rzek azó w . Z e sta w ta k ic h n a rz ę d z i a n a lity c z n y c h , łą c z ą c y c h s ta rą te o r ię z n o w ą p ra k ty k ą , z n a jd z ie m y w k sią ż c e E w y S zczę snej P oetyka m ediów. Polisemiotyczność - digitalizacja - reklam a2.
J u ż sa m ty tu ł k s ią ż k i ro z b u d z a n a d z ie je , o d w a ż n ie zary so w u ją c tra n s d y s c y p li- n a r n y o b sz a r z a in te re s o w a ń , o b sz a r o g rom ny, o b e jm u ją c y sw ym z a k re s e m całość a k ty w n o śc i k o m u n ik a c y jn e j czło w ie k a. P o d ty tu ł k s ią ż k i s tu d z i tro c h ę te o c z e k i w a n ia , w y zn a c z a ją c z a k re s ty le ż zaw ężony, co in try g u ją c y , z e sta w ia ją c słow a k lu czow e z ró ż n y c h p o rz ą d k ó w (p o lise m io ty c z n o ść , d ig ita liz a c ja , re k la m a ). R ó w n ie n ie je d n o z n a c z n a je st sa m a p o e ty k a Poetyki m ediów , k s ią ż k i, k tó ra m a w iele cech p o d rę c z n ik a , p o z o sta ją c je d n o c z e śn ie a u to r s k im z b io r e m arty k u łó w .
P o d rę c z n ik o w y je st ju ż s a m cel p rz y ś w ie c a ją c y a u to rc e - z a c h ę c ić m ło d y c h u c z e stn ik ó w k u ltu r y do sa m o d z ie ln e g o p o sz u k iw a n ia w ró ż n y c h m e d ia c h „ e le m e n tó w je d n e g o , w sp ó ln e g o , a c z k o lw ie k w e w n ę trz n ie z ró ż n ic o w a n e g o św iata te k s tó w ” (s. 12). K sią ż k a je st z a te m s k ie ro w a n a do s z e ro k ie g o g ro n a o d b io rc ó w te k s tó w k u ltu ry , d o sta rc z a ją c im n a rz ę d z i o p is u n o w y ch (i sta ry c h ) zja w isk m e d ia ln y c h . P o d ty m w z g lę d e m m o ż n a ją tra k to w a ć jak o p o d rę c z n ik a k a d e m ic k i i z z a d a n ia teg o w y w iązu je się b a rd z o d o b rze: S zczęsn a z b ie ra w Poetyce m ediów p ro b le m a ty k ę p o ru s z a n ą w g łó w n y ch d y s k u s ja c h m e to d o lo g ic z n y c h (głów nie z p o g ra n ic z a li te ra tu ro z n a w s tw a i a n tro p o lo g ii), p ro p o n u je s p ó jn ą sia tk ę p o ję ć , p rz e d s ta w ia d e fi n ic je , p rz y k ła d y i e g z e m p lifik u ją c e a n a liz y ró ż n e g o m a te r ia łu (n ajczęściej re k la m ow ego), d o b rz e z n a n e c z y te ln ik o m jej p o p rz e d n ie j k s ią ż k i3. L e k tu rę p o d rę c z n i k o w ą u ła tw ia k o n s e k w e n tn ie sto so w a n e p rz e z a u to r k ę w ró ż n y c h p u b lik a c ja c h w y tłu s z c z a n ie k lu c z o w y c h p o ję ć i w ęzło w y ch z a g a d n ie ń w p o sz c z e g ó ln y c h a k a p i ta c h . S k o n d e n so w a n a fo rm a i f r a g m e n ty sk ła d a ją c e się z g ęsty c h w y lic z e ń i ty p o - lo g iz a c ji, m o m e n ta m i z b liż a ją p o e ty k ę k s ią ż k i n ie m a lż e do szczegółow ego sło w n i k a po jęć.
C z y te ln ik b a rd z ie j z a a w a n so w a n y o d czy ta z k o le i Poetykę m ediów jak o p e w n ą p ro p o z y c ję u p o rz ą d k o w a n ia ro z m a ity c h z a g a d n ie ń z p o g ra n ic z a te o r ii lite r a tu ry , m e d ió w i a n tro p o lo g ii w iz u a ln e j. W sp ó łczesn e m e d io z n a w stw o n ie d y sp o n u je s p ó j n y m s ło w n ik ie m p o d sta w o w y c h p o jęć i w p ro st sły n ie z n a d p r o d u k c ji te rm in ó w , ro z lic z n y c h ek w iw o k acji i g e n e ra ln e g o z a m ę tu se m a n ty c z n e g o , sp ra w ia ją c y c h , że b rz y tw a O c k h a m a sam a się b a d a c z o w i w k ie s z e n i o tw iera. K siążk a S zczęsnej s ta n o w i p ró b ę u p o rz ą d k o w a n ia teg o n a z e w n ic tw a - za w ie ra cało ścio w y p ro je k t p o e ty k i m ed ió w , n azy w an ej te ż p rz e z a u to r k ę te o r ią te k s tu k u ltu r y (s. 42), z jasn o s fo rm u ło w a n y m i z a ło ż e n ia m i b a d a w c z y m i, p o la m i z a in te re s o w a ń i s p ó jn ą sia tk ą te rm in o lo g ic z n ą . I choć z n ie k tó ry m i ro z s trz y g n ię c ia m i a u to r k i m o ż n a się n ie zg o 2 E. Szczęsna Poetyka mediów. Polisemiotyczność - digitalizacja - reklama, Wydawnictwa
UW, Warszawa 2007. Cytaty i odwołania lokalizuję w tekście.
d zić, n ie m o ż n a jej k o n c e p c ji o d m ó w ić w e w n ę trz n e j sp ó jn o śc i i k o n s e k w e n c ji te r m in o lo g ic z n e j.
P rz y k ła d e m p ro b le m a ty c z n e g o te r m i n u jest sam o r o z u m ie n ie „ m e d iu m ”, p o jęcia k lu czo w eg o d la k sią ż k i. A u to rk a d e fin iu je m e d iu m jak o złożony, w ie lo a s p e k to w y sy ste m „ p rz e k a z y w a n ia i k re o w a n ia tr e ś c i o c h a ra k te rz e in fo rm a c y jn y m , es te ty c z n y m , p e rs w a z y jn y m .” (s. 21), w sp ó łtw o rz o n y p rz e z c z y n n ik i te c h n o lo g ic z ny, sem io ty czn y , te k sto w y o raz k o m u n ik a c y jn y („ sy tu a c ji n a d a w c z o -o d b io rc z e j”). T ak szero k a d e fin ic ja sp ra w ia , iż m ia n e m m e d iu m S zczęsna o k re ś la z a ró w n o film , ja k i lite r a tu r ę (m e d iu m k o rz y s ta ją c e z se m io ty c z n e g o s y s te m u z n a k ó w słow nych). M e d iu m m o ż n a zaś z d e fin io w a ć d o k ła d n ie n a o d w ró t - to słow o (w ty m w y p a d k u słow o d ru k o w a n e ), jak o m e d iu m po d staw o w e, sta n o w i ro d zaj p rz e k a ź n ik a dla w tó r n e g o s y s te m u m o d e lu ją c e g o (sy ste m u se m io ty c z n e g o ), ja k im je st sy s te m li te r a tu ry (lu b szerzej - s z tu k i)4. M e d iu m z w y k liśm y p o jm o w ać raczej jak o p e w n ą te c h n o lo g ię p rz e k a z u , a n ie in s ty tu c ję k u ltu ry .
Poetyka m ediów n ie je st z a te m p o d rę c z n ik ie m ty p o w y m - je st in d y w id u a ln ą , s p ó jn ą i ca ło śc io w ą p ro p o z y c ją m e to d o lo g ic z n ą , n ie a s p ir u ją c ą je d n o c z e ś n ie do w y c z e rp a n ia te m a tu . S zczęsn a, zw łaszcza w o s ta tn ic h ro z d z ia ła c h k s ią ż k i, sta ra się o tw ie ra ć n ow e z a g a d n ie n ia , staw iać p y ta n ia i k ie ru n k o w a ć d alsze p o s z u k iw a n ia odbiorcy. Je s t to z a te m p ro je k t te o r ii te k s tu k u ltu ry , p ro je k t n ie d o k o ń c z o n y , z o sta w ia ją c y m ie js c e n a ro z w in ię c ia , p o p ra w k i i d o p is k i. P rz y jrz y jm y się g łó w n y m z a ło ż e n io m a u to rk i.
P o ety k ę m e d ió w m o ż n a p is a ć z d w ó ch ró ż n y c h p o zy cji: jak o p o e ty k ę in te r m e d ia ln ą , z a jm u ją c ą się ró ż n y m i k o n fig u ra c ja m i m e d ia ln y m i w p o sz c z e g ó ln y c h te k s ta c h czy ty p a c h tek stó w , alb o jak o p o e ty k ę tr a n s m e d ia ln ą - z estaw n a rz ę d z i do a n a liz y w sz y stk ic h te k s tó w k u ltu ry . P ierw sze p o d e jś c ie u w y p u k la ró ż n ic e m ię d z y ty p a m i tek stó w , d ru g ie - raczej je za c ie ra . W y d aje się, że k s ią ż k a S zczęsnej łącz y o b y d w ie te n d e n c je .
W ty m p ie rw s z y m d u c h u , s k u p ia ją c y m się n a n a p ię c ia c h m ię d z y ró ż n y m i s y s te m a m i m e d ia ln y m i w o b rę b ie k o n k r e tn y c h ty p ó w p rz e k a z ó w , p o w s ta ją ta k ie p ra c e ja k to m y z b io ro w e p o św ię c o n e in te r m e d ia ln o ś c i5 czy in te rs e m io ty c z n o ś - c i6. N a jn o w s z y m p r z y k ła d e m je s t k s ią ż k a K o n ra d a C h m ie le c k ie g o E ste ty k a in term edialności, k tó re j is to tą je s t „ re fle k s ja n a te m a t r e la c ji in te r m e d ia ln y c h , k tó re z a c h o d z ą w m e d ia ln e j m ię d z y - p r z e s tr z e n i”7. C h m ie le c k i zw ra c a u w ag ę n a h i s to ry c z n y c h a r a k te r te g o ty p u p o d z ia łó w - in te r m e d ia ln o ś ć t r a k tu j e p o n ie k ą d ja k o z ja w is k o p rz e k r a c z a n ia s z tu c z n y c h r o z g r a n ic z e ń m ię d z y m e d ia m i, n a rz u
-4 Por. G. Godlewski Słowo - pismo - sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne, Wydawnictwa UW, Warszawa 2008, 277-278.
5 Intermedialność w kulturze końca X X wieku, red. A. Gwóźdź i S. Krzemień-Ojak, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 1998.
6 Intersemiotyczność. Literatura wobec innych sztuk (i odwrotnie), red. S. Balbus, A. Hejmej i J. Niedźwiedź, wstęp S. Balbus, Universitas, Kraków 2004.
7 K. Chmielecki Estetyka intermedialności, Wydawnictwo RABID, Kraków 2008, s. 92.
SO
c o n y c h p rz e z d y s c y p lin y b a d a w c z e : „ m e d ia , m e ta fo r y c z n ie rz e c z u jm u ją c , n a w ią z u ją m ię d z y so b ą d ia lo g , p o n ie w a ż c h c ą te n p o d z ia ł p rz e z w y c ię ż y ć a lb o d o k o n a ć m ię d z y so b ą ta k siln e j in te g r a c ji, w w y n ik u k tó re j m o ż e m y m ó w ić o p o w s ta n iu « in te rm e d iu m » ” 8.
Id ą c dalej ty m tro p e m , d o jd z ie m y do w n io sk u , że te k s t lite r a c k i ta k ż e m oże być ro z p a try w a n y w p e rs p e k ty w ie in te rm e d ia ln e j i to n ie ty lk o w w y p a d k u p o e z ji k o n k re tn e j i k a lig ra m ó w A p o llin a ire ’a, ale ta k ż e n a p o z io m ie p o d staw o w y m , n a p o z io m ie in te ra k c ji m e d iu m słow a i o b ra z u , ja k im jest czcio n k a g raficzn a. L ite ra tu r a jest b o w iem , ja k m a w ia ł R o b e rt E sc a rp it, „ sz tu k ą n ie c z y stą ” zło żo n ą z u k ła d ó w li ter, fonem ów , słów i z d a ń , a k a ż d y z ty c h e le m e n tó w jest zn aczący 9. D o b ry p rz y k ła d w y k o rzy stan ia tej in te rm e d ia ln o ś c i p o m ię d z y słow em a jego z n a k ie m w iz u a ln y m z n a jd z ie m y w p o w ieści M a rk a Z. D a n ie le w sk ie g o H ouse o f L eaves10. D a n ie le w sk i w y k o rzy stu je ró ż n ic e w ty p o g ra fii - ró żn e c z c io n k i ew o k u ją in n ą p e rsp ek ty w ę n a r ra c y jn ą , klu czo w e słowa (house i minotaur) d ru k o w a n e są w ró ż n y c h k o lo rach . T ru d n o tu m ów ić o in te rse m io ty c z n o śc i, ja k w w y p a d k u k a lig ra m ó w czy k sią ż e k ilu s tro w an y ch , b o a u to r n ie o d w o łu je się do sy s te m u zn ak o w eg o sz tu k p ię k n y c h , ty lk o w y k o rzy stu je w izu aln o ść m e d iu m d ru k u . J e d n a k ż e w przew ażającej w ięk szo ści te k stów lite r a c k ic h ta in te rm e d ia ln o ś ć p o z o sta je p o te n c ja ln a , u śp io n a . In te rm e d ia l- ność jest z a te m k o n c e p c ją p ły n n ą , w p e w ie n sposób d y k to w a n ą p rz e z p e rsp ek ty w ę b ad aw czą. I n te rm e d ia in te g ru ją się w o b rę b ie d a n e g o ty p u p rzek azó w , stając się n ie m a l n ie w id o c z n e , z m u sz a ją c e o d b io rcę do całościow ego tra k to w a n ia p rz e k a z u . J a k zau w aża G rzeg o rz G rochow ski: „O d b ió r p rz e k a z ó w w ielo k o d o w y ch o k azu je się z a te m to ż s a m y z in te g ra c ją zak łó c o n ej sp ó jn o śc i te k s tu , w y m ag ają cą od o d b io rcy w n ik n ię c ia w n ie d o p o w ie d z ia n e m o ty w acje p o d o b n y c h z e staw ień o raz z a p ro p o n o w a n ia ja k ie jś h ip o te z y całościow ego se n su w y p o w ied zi” 11.
Z d ru g ie j stro n y , p o e ty k ę m e d ió w m o ż n a ro z u m ie ć jak o p o e ty k ę p o n a d m e - d ia ln ą czy te ż tr a n s m e d ia ln ą - p rz e k ra c z a ją c ą p o d z ia ły m ię d z y m e d ia m i, s z u k a ją cą w sp ó ln y c h m e c h a n iz m ó w re to ry c z n y c h , n a rr a c y jn y c h , fig u r itd . W ty m w y p a d k u p rz y k ła d ó w d o s ta rc z a ją p ra c e z z a k re s u a n tr o p o lo g ii k u ltu ry , a w szc z e g ó ln o ści - b a d a n ia k u lt u r y w iz u a ln e j. A n n a Z e id le r-J a n is z e w s k a w ta k i sp o só b c h a r a k te ry z u je w sp ó łc z e sn e , tra n s d y s c y p lin a r n e p o s z u k iw a n ia m e to d o lo g ic z n e :
Transdyscyplinarność jest oczywiście czymś więcej niż strategią retoryczną, staje się bo wiem podstawową zasadą dynamiki teorio-praktyki badawczej. Uświadamiamy sobie coraz wyraźniej, że granice dzielące dyscypliny nie mają w istocie charakteru teoretycznego
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
Tamże.
R. Escarpit Literatura a społeczeństwo, przel. J. Lalewicz, w: W kręgu socjologii literatury, t. 1, red. A. Mencwel, PIW, Warszawa 1977, s. 210-252.
M. Z. Danielewski House o f Leaves, Pantheon Books-Random House, New York 2000.
G. Grochowski Na styku kodów. O literackich użyciach znaków ikonicznych, „Teksty D rugie” 2006 nr 4, s. 70.
«O O
10 11
lecz historyczny i - jako takie - mogą być nie tylko przekraczane, ale i przesuwane, m o dyfikowane i zamieniane w progi, które zapraszają do różnokierunkowych przejść.12 D o b ry m p rz y k ła d e m ta k ie j p o sta w y są p ra c e h o le n d e rs k ie j te o re ty c z k i lite r a tu r y - M ie k e B al, a zw łaszcza jej k sią ż k a R ea d in g R e m b ra n d t13, w k tó re j b a d a c z k a w y k o rz y stu je n a rz ę d z ia te o r e ty c z n o lite ra c k ie do a n a liz y m a te r ia łu w iz u a ln e g o , p o s łu g u ją c się m e to d o lo g ią s e m io ty c z n ą . „ P o d sta w o w y m z a ło ż e n ie m le ż ą c y m u p o d s ta w tej p ra c y - p is z e b a d a c z k a - je st p rz e k o n a n ie , iż k u ltu r a , w k tó re j p o ja w ia ją się i fu n k c jo n u ją d z ie ła s z tu k i i d z ie ła lite r a c k ie , n ie w p ro w a d z a ścisły ch ro z r ó ż n ie ń m ię d z y d o m e n ą w e rb a ln ą i w iz u a ln ą . W ż y c iu k u ltu ro w y m o b y d w ie te d o m e n y są sta le sp le c io n e ” 14. P o d o b n y m z d u c h a p r o je k te m jest ta k ż e p ro p o z y c ja g e n o lo g ii m u ltim e d ia ln e j E d w a rd a B a lc e rz a n a , g e n o lo g ii p o le g a ją c e j n a „ p o k o n y w a n iu b a r ie r m o n o m e d ia ln y c h ” 15. G a tu n e k te k s tu k u ltu r y z a s a d z a łb y się n ie tyle n a p rz y n a le ż n o ś c i do d a n e j g ru p y p rz e k a z ó w (lite ra c k ic h , film o w y c h itd .), ile n a p o k re w ie ń s tw ie i p o d o b ie ń s tw ie m o rfo lo g ii te k s tó w f u n k c jo n u ją c y c h w ró ż n y c h sy s te m a c h z n a k o w y c h 16.
W y d aje się, że k s ią ż k a S zczęsnej je st ro z p ię ta m ię d z y ty m i dw o m a te n d e n c ja m i, d w o iście tr a k tu ją c a n a liz ę p rz e k a z ó w m e d ia ln y c h : „ P o ety k a m e d ió w z je d n e j stro n y w sk a z u je n a w sp ó ln o tę s t r u k tu r te k s to w y c h o b e c n y c h w m e d ia c h p o s łu g u ją c y c h się o d m ie n n y m i s y s te m a m i s e m io ty c z n y m i, z d ru g ie j n a to m ia s t u ja w n ia ró ż n ic e m ię d z y s p o s o b a m i re a liz a c ji ty c h s t r u k t u r ” (s. 43-44). A z a te m , m a m y tu z a ró w n o p ro p o z y c ję p o n a d m e d ia ln e g o b a d a n ia tek stó w , ja k i a n a liz ę sposobów , p o p rz e z k tó r e o d rę b n e sy s te m y se m io ty c z n e z y sk u ją o d m ie n n ą re a liz a c ję w k o n k re tn y c h k o n fig u ra c ja c h (na p rz y k ła d w film ie , n a p la k a c ie ). T ak p rz y ję ta fo rm a o d d a la n a s o d p o d rę c z n ik o w e g o w y k ła d u w s tro n ę d y sk u s ji, k tó r ą a u to r k a p ro w a d z i n a ła m a c h k s ią ż k i, d y s k u s ji o m o ż liw o śc ia c h i o g ra n ic z e n ia c h p o d e jś c ia p o - n a d m e d ia ln e g o .
K lu czo w ą k a te g o rią a n a lity c z n ą jest d la S zczęsnej p o lise m io ty c z n o ść , a z a te m o b ecn o ść ró ż n y c h sy stem ó w se m io ty c z n y c h w ra m a c h je d n e g o te k s tu i re la c je m ię d zy n im i. P o lise m io ty c z n o ść jest tu b lis k a in te rm e d ia ln o ś c i w ro z u m ie n iu C h m ie - le c k ie g o - k a ż d y p rz e k a z r o z k ła d a n y je st n a c z y n n ik i p ie rw s z e (tj. sy ste m y se m io ty c z n e , k tó re się n a ń sk ła d a ją ). A z a te m „języ k f ilm u ” m o g lib y ś m y an a liz o w a ć
12 A. Zeidler-Janiszewska ,Visual Culture Studies” czy antropologicznie zorientowana „Bildwisseschaft”? O kierunkach zwrotu ikonicznego w naukach o kulturze, „Teksty D rugie” 2006 nr 4, s. 10.
13 M. Bal Reading „Rembrandt”. Beyond the Word-Image Opposition, Cambridge University Press, Cambridge 1991.
14 Tamże, s. 5.
15 E. Balcerzan Nowe formy w pisarstwie i wynikające stąd porozumienia, w: Polska genologia literacka, red. D. Ostaszewska i R. Cudak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 280.
16 Tamże, s. 269.
10
10
8
R o ztrząsan ia i ro z b io ry
jak o sy ste m se m io ty c z n y lu b te ż ja k o p o lis e m io ty c z n y k o n g lo m e ra t z n a k ó w au- d ia ln y c h , w iz u a ln y c h i sło w n y c h . P o lis e m io ty c z n o ś ć je st w ięc sw ojego ro d z a ju w y try c h e m - w z a s a d z ie m o ż n a ją zasto so w ać do w sz y stk ic h p rzek azó w , z n a c i s k ie m n a in te ra k c ję sy stem ó w z n a k o w y c h , z k tó ry c h p ow stały. Te dw a p o d e jś c ia - p o n a d m e d ia ln e i in te r m e d ia ln e - w y z n a c z a ją z a te m s tra te g ię a n a lity c z n ą S zczę snej. Z je d n e j stro n y in te re s u je ją p o e ty k a całościow a (te o ria te k s tu k u ltu ry ), z d r u giej - k o n c e n tr u je się w n ie j n a n a p ię c ia c h m ię d z y m e d ia m i i s y s te m a m i sem io - ty c z n y m i.
C h o ć a u to r k a n ie d z ie li sw ojej p ra c y n a części, m o ż n a w y ró żn ić p e w n e cało ści k o m p o z y c y jn e : p ie rw s z e ro z d z ia ły p ra c y (I-III) p o św ię c o n e są w d u ż e j m ie rz e m o ż liw o śc io m p o e ty k i p o n a d m e d ia ln e j, ro d z ia ły IV i V sk u p io n e są raczej n a r e la c ja c h m ię d z y m e d ia m i i s y s te m a m i se m io ty c z n y m i w o b rę b ie p o sz c z e g ó ln y c h p rzek azó w , a ro z d z ia ł o s ta tn i p o św ię c o n y je st te c h n o lo g io m cyfrow ym .
C zęść p ie rw s z ą ro z p o c z y n a a u to r k a o d d łu g ie j i w y c z e rp u ją c e j ty p o lo g ii u ż y w a n y c h p rz e z sie b ie p o jęć i te rm in ó w . R o z d z ia ł d ru g i (Figury polisem iotyczne i m u l tim edialne), n a jd łu ż s z y i ch y b a n a jc ie k a w sz y w całej k sią ż c e , p rz y n o s i k la s y fik a c ję ró ż n y c h fig u r re to ry c z n y c h w te k s ta c h p o lise m io ty c z n y c h . Te sam e fig u ry (na p rz y k ła d p o w tó rz e n ie , p a ra f ra z a , m e ta fo ra , e p it e t...) a u to r k a a n a liz u je n a p rz y k ła d z ie in te r p r e ta c ji k o n k re tn y c h tek stó w , p o k a z u ją c , ja k ie m o ż liw o śc i a n a liz y te k s tó w k u ltu r y tk w ią w p o ety ce . R o z d z ia ł k o ń c z y się c ie k a w y m i p y ta n ia m i o g ra n ic e p o - lise m io ty c z n o śc i i re a liz a c ji s t r u k tu r te k s to w y c h w ró ż n y c h sy s te m a c h sem io ty cz- n y c h n a p rz y k ła d z ie a fo ry z m u i slo g a n u - fig u r, w e d łu g a u to r k i, m o n o m e d ia ln y c h , n ie p r z e k ła d a ln y c h n a in n e system y, w y m a g a ją c y c h m a te r ii językow ej.
Z w ie ń c z e n ie m tej części ro z w a ż a ń je st ro z d z ia ł p o św ię c o n y n a r r a c ji (O pow ia danie i media. N arracja ja k o ch w yt tekstow y), sta n o w ią c y w p ro w a d z e n ie do b ie ż ą cy ch d y s k u s ji o n a r r a c ji jak o d y sp o z y c ji lu d z k ie g o u m y s łu i p o b ie ż n y p rz e g lą d fo rm n a rr a c y jn y c h z p o n a d m e d ia ln e j p e rs p e k ty w y (s c h e m a ty fa b u la rn e , p ro b le m z m ia n y n o ś n ik a te k s tu , z a g a d n ie n ia fik c y jn o śc i). D o b ry m p rz y k ła d e m w niosków , ja k ie p o zw ala w y ciąg n ąć p rz y ję ta p e rs p e k ty w a b a d a w c z a , są uw agi Szczęsnej o n a r r a c ji in te r a k ty w n e j. Z p e r s p e k ty w y p o n a d m e d i a ln e j p o z o r n ą a le a to ry c z n o ś ć , „ o tw a rto ś ć ” i n ie trw a ło ś ć te k s tó w in te ra k ty w n y c h (g ry k o m p u te ro w e , p o w ie śc i h ip e rte k s to w e ) m o ż n a p o tra k to w a ć jak o c h w y t n a rr a c y jn y (s. 152). C z y te ln ik m oże p o c z u ć się je d n a k n ie c o zaw ied zio n y , iż p rz e g lą d n ie je st a n i ta k sy stem aty czn y , a n i ta k p o g łę b io n y ja k w ro z d z ia le p o p rz e d n im .
K o lejn e dw a ro z d z ia ły (Interpretacja i polisemio tyczność. Tożsamość hybrydyczna) są b a rd z o g ęste te rm in o lo g ic z n ie . A u to rk a s k u p ia się n ie ty le n a p ro c e s ie in t e r p r e ta c ji te k s tó w p o lise m io ty c z n y c h , ile n a w z a je m n y m n a ś w ie tla n iu się ró ż n y c h sys te m ó w se m io ty c z n y c h i m e d ia ln y c h w k o n k re tn y c h p rz y p a d k a c h . P rz y ty p o lo g ii h y b ry d d y sk u s ja d o ty czy zja w isk w sp ó łczesn ej k u ltu ry , w k tó re j ró ż n e w łaściw o ści te k s tó w (se m io ty c z n e , re to ry c z n e , m e d ia ln e ) w c h o d z ą w in te ra k c ję , b u d u ją c n ow e tw ory. P rz y k ła d e m ta k ie j h y b ry d y jest te k s t rek lam o w y , p rz e n ik a ją c y ró ż n e sfery ży cia, łą c z ą c y ró ż n e fo rm y n a rr a c ji, p o d p o rz ą d k o w a n y p e rs w a z y jn e m u c h a ra k te ro w i p rz e k a z u .
R o z d z ia ł o s ta tn i (Poetyka w świecie domen cyfrow ych), p o m y ś la n y c h y b a jak o z a k o ń c z e n ie cało ści, o d b ie g a o d p o z o sta ły c h z a ró w n o z a k re s e m p o d e jm o w a n y c h z a g a d n ie ń , ja k i sa m y m p o d e jś c ie m . O m a w ia ją c n o w o czesn e z ja w isk a z w iązan e z te c h n o lo g ią cyfrow ą i p r z e m ia n a m i te k s tu a ln o ś c i, a u to r k a s k u p ia się n a p o b ie ż n ej in d e k s a c ji ró ż n y c h m otyw ów , d o b rz e ju ż o p is a n y c h w lite r a tu r z e p rz e d m io - t u 17. P o n a d to , ta k ie w y ró ż n ie n ie p ro b le m a ty k i m e d ió w cyfrow ych, p o 5 ro z d z ia ła c h o p is u ją c y c h re a liz a c je k o n k re tn y c h z a g a d n ie ń w ró ż n y c h m e d ia c h , sta n o w i w y ło m w cało ścio w ej k o n c e p c ji k sią ż k i. O d rę b n e o m ó w ie n ie tej te m a ty k i z d a je się b o w ie m su g ero w ać, że n a rz ę d z ia sto so w an e do a n a liz y te k s tó w p o lis e m io ty c z n y c h w p o p r z e d n ic h ro z d z ia ła c h w y m a g a ją p e w n e j tr a n s fo r m a c ji czy d o p ra c o w a n ia , b y m o ż n a je b y ło zasto so w ać do m e d ió w cy fro w y ch , choć p a ra d o k s a ln ie sa m a a u to r ka p o k a z a ła ju ż w cześn iej n a p rz y k ła d z ie n a r r a c ji in te ra k ty w n e j, że ta k ie a n a liz y są m o żliw e i d a ją c iek a w e re z u lta ty . B a d a c z k a ja k b y w y co fu je się w m o m e n c ie , k tó r y w p e w ie n sp o só b b y łb y n a jc ie k a w sz y m d o p e łn ie n ie m cało ści, tj. w łą c z e n ie m a n a liz y m e d ió w cy fro w y ch i h y b ry d y c z n y c h do cało ścio w ej p o e ty k i m ed ió w . W a r to n a d m ie n ić , iż ta k ie o p ra c o w a n ie b a z o w y c h te r m in ó w b y ło b y b a rd z o p o tr z e b n e zw łaszcza n a g ru n c ie lite r a tu ro z n a w s tw a e le k tro n ic z n e g o w P o lsce, w k tó ry m ró ż n o ro d n e r o z u m ie n ie ta k p o d sta w o w y c h p o ję ć , ja k c h o ć b y c y b e rte k s t czy h ip e r te k s t, u tr u d n ia k o m u n ik a c ję i p o s tę p y b ad aw cze.
P o d o b n y n ie d o s y t b u d z i ta k ż e d o b ó r m a te r ia łu a n a lity c z n e g o w całej książce. G łó w n y m o d n ie s ie n ie m i s k a r b n ic ą p rz y k ła d ó w p o z o sta je d la S zczęsnej tw ó rczo ść re k la m o w a . J e s t to b e z s p rz e c z n ie w d z ię c z n y m a te ria ł do ta k z a k ro jo n y c h a n a liz , p o n ie w a ż k o rz y sta z ró ż n y c h m ed ió w , p o s łu g u ją c się c a łą p a le tą śro d k ó w w y ra z u i n o w in e k a rty sty c z n y c h . P o z o sta łe p rz y k ła d y c z e rp ie a u to r k a z film u i lite ra tu ry , rz a d z ie j z m u z y k i czy sz tu k p ię k n y c h . N o w sze fo rm y tek sto w e: k o m ik s, g ry k o m p u te ro w e , p o w ie śc i h ip e rte k s to w e p rzy w o ły w an e są sp o ra d y c z n ie lu b w o d w o ła n ia c h do in te r p r e ta c ji in n y c h bad aczy , n ie sta n o w ią c p r z e d m io tu b e z p o ś re d n ie j a n alizy . B rak te ż p rz y k ła d ó w z z a k re s u w sp ó łczesn ej s z tu k i n o w o m e d ia ln e j i e le k tro n ic z n e j (na p rz y k ła d in s ta la c ji w id eo , s z tu k i h y b ry d y c z n e j). T ak ie zaw ężen ie p o la e m p iry c z n e g o s k ła n ia do p o tr a k to w a n ia p r o je k tu S zczęsnej jak o n ie d o k o ń czo n eg o - o tw a rte g o n a d a lsz e d o p is k i, a n a liz y i a k tu a liz a c je w św ie tle n o w y ch fo rm tw ó rc z o śc i a rty sty c z n e j. S am a a u to r k a w ra c a z re s z tą p o d k o n ie c k s ią ż k i n ie jak o do p u n k tu w y jścia, sta w ia ją c te sam e p y ta n ia o m ie js c e p o e ty k i n a n o w o cze snej scen ie k o m u n ik a c y jn e j:
17 Z ob. n a p rz y k ła d E.J. A a rse th Cybertext. Perspectives on Ergodic Literature, T h e J o h n s H o p k in s U n iv e rsity P re ss, B a ltim o re 1997; J.D . B o lte r Writing Space. Computers, Hypertext, and the Remediation of Print, L a w re n c e E rlb a u m A sso ciates, M a h w a h 2000; J.D . B olter, R. G ru s in Remediation. Understanding New Media, M IT , C a m b rid g e 2000: N .K . H a y le s Writing Machines, M IT , C a m b rid g e 2002; H . J e n k in s Kultura konwergencji. Zderzenie starych i nowych mediów, p rz e ł. M . B e rn a to w ic z , M . F ilic ia k , W y d aw n ictw a A k a d e m ic k ie i P ro fe s jo n a ln e , W arsz aw a 2007; Hyper / Text / Theory, ed . b y G. L an d o w , T h e J o h n s H o p k in s U n iv e rsity P re ss, B a ltim o re 1994; J. M c G a n n Radiant Textuality. Literature after the World Wide Web, P alg rav e, N ew Y ork 2001.
60
11
0
R o ztrząsania i r o z b io ry
P o e ty k a , a sz erz ej ta k ż e s e m io ty k a p o w in n y o d n a le ź ć się n ie ty lk o w św iecie te k s tó w po- lis e m io ty c z n y c h czy m u ltim e d ia ln y c h , lecz ró w n ie ż in te r a k ty w n y c h i h y b ry d y c z n y c h ; p rz e k a z ó w , w k tó ry c h - ja k to m a m ie jsc e w p r z y p a d k u I n t e r n e t u - s ą s ia d u ją ze so b ą te k s ty o d n o sz ą c e się d o o d m ie n n y c h d y sc y p lin , p o z o s ta ją c e w ró ż n y m s to s u n k u d o r z e c z y w isto śc i p o z a te k sto w e j ( te k sty n a u k o w e , d z ie n n ik a r s k ie , a rty sty c z n e ). N o w a sy tu a c ja m e d ia ln a te k s tu p ro w a d z i d o r e in te r p r e ta c ji sp o so b u jego f u n k c jo n o w a n ia , w s k a z u je n a p o trz e b ę re w iz ji is tn ie ją c y c h n a rz ę d z i b a d a w c z y c h o ra z s ta n u b a d a ń n a d te k s te m . (s. 234)
Słow a te m o ż n a za p e w n e tra k to w a ć jak o z a p ro s z e n ie do d y s k u s ji - do w y k o rz y s ta n ia p ro p o n o w a n y c h p rz e z S zczęsną n a rz ę d z i do a n a liz y in n y c h , n o w y ch fo rm te k sto w y ch . P oetyka m ediów k o ń c z y się w ięc n ie ja k o w ty m sa m y m m ie js c u , w k tó ry m się zaczęła - jak o pew n a p ro p o zy cja, k tó rą n a le ż y rozw ijać. Jest to b e z sp rz e c z n ie p u b lik a c ja p o tr z e b n a - p o rz ą d k u ją c a s ta n w iedzy, p ro p o n u ją c a ro z s trz y g n ię c ia te rm in o lo g ic z n e , d e fin iu ją c a p rz e d m io t b a d a ń i m o żliw e m e to d y a n a liz . P o d e j ście p o lis e m io ty c z n e , z w racające uw ag ę n a n a p ię c ia m ię d z y k o d a m i w e w n ą trz te k stu , m o ż n a w szak że w y k o rzy stać ró w n ie ż do a n a liz y z ja w is k p rz e z a u to r k ę n ie o p i sa n y c h , ta k ż e ty c h , k tó re jeszcze n ie p o ja w iły się n a scen ie a rty sty c z n e j.
Maciej MARYL
Abstract
Maciej MARYL
Institute of Literary Research, Polish Academy of Sciences (Warsaw)
Cultural Text Theory: an Unfinished Project
Book review: Ewa Szczęsna, Poetyka mediów. Polisemiotyczność, digitalizacja, reklama [‘Media Poetics. Polysemioticity, Digitalisation, Advertising'], Warszawa 2007.
The book under review is targeted at a wide group of addressees of cultural texts, providing them with instruments to describe new (and old) media phenomena. Having gathered the issues touched upon as part of major methodological discussions (mainly those held at the borderline of literary studies and anthropology), Ms. Szczęsna proposes a coherent network of notions, discusses definitions, examples and exemplifying analyses of varied material (mostly, advertising matter), well known to readers of her previous book Poetyka reklamy [‘The poetics of advertising']. A more advanced reader will in turn read Poetyka mediów as a suggestion of putting in an order of certain issues at the borderline of literary theory, media studies and visual anthropology. Particularly in the last chapters of her book, Ms. Szczęsna endeavours to open new issues, ask questions and direct the recipient's further search. A project of a theory of cultural text is thus proposed: non-conclusive as it is, it leaves room for extensions and corrections.
