Marcin Płaszczyca
Nie od razu klasztor zbudowano
Wadoviana : przegląd historyczno-kulturalny 7, 41-44
Marcin Plaszczyca
Nie od razu klasztor zbudow ano
W ty m ro k u K a lw a r ia Z e b r z y d o w s k a ś w ię tu je c z te r y s tu le c ie fu n d a c ji k la s z to ru o jc ó w b e r n a r d y n ó w , je d n o c z e ś n ie i s a m e g o m ia s te c z k a . W a r to p r z y p o m n ie ć w ty m m ie js c u ja k p o w s ta w a ł w K a lw a rii k la s z to r, b o z je g o fu n d a c ją w ią ż e s ię n ie ty lk o w ie le b a rw n y c h le g e n d , a le ró w n ie ż s e n s a c y jn y c h z a p is ó w w ź ró d ła c h .
K la s z to r b e r n a rd y n ó w p o w s ta w a ł w o k re s ie , k ie d y w P o ls c e k a to lic k a c z ę ś ć s p o łe c z e ń s tw a o s tro d o m a g a ła s ię p o k ilk u d z ie s ię c iu la ta c h tu m u ltó w re lig ijn y c h p rz y w ró c e n ia s w o ic h d a w n y c h p ra w i p rz y w ile jó w . K ra j p o d k o n ie c X V I w ie k u i na p o c z ą tk u X V II n ę k a ły w o jn y d o m o w e , n a p ó łn o c n y c h i w s c h o d n ic h g ra n ic a c h n ie p rz e rw a n ie trw a ły k o n flik ty z s ą s ia d a m i. P o ls k ą rz ą d z ił Z y g m u n t III W a z a , k ró l w y b ra n y p rz e z k a to lic k ą s z la c h tę , p o c h o d z ą c y z p ro te s ta n c k ie g o k ra ju , ja k im w ó w c za s b y ła ju ż S z w e c ja .
Te re ny k a lw ą ry js k ie n a le ż a ły w ó w c z a s d o s ta ro s tw a la n c k o ro ń s k ie g o . S ta ro s tw o g ra n iczyło z k s ię s tw e m o ś w ię c im s k o - Z a to rskim , g d z ie p ro te s ta n ty z m św ię c ił try u m fy w n a jle p s z e . S z la c h ta b y ła tu ta j w d u ż e j c z ę ś c i k a lw iń s k a . N a s e jm ik a c h Z a to rskich czę sto d o c h o d z iło d o w a ś n i i s p rz e c z e k m ię d z y ka to lika m i, a p ro te sta n ta m i.
N a cz e le ka to lic k ie g o o b o z u z a ró w n o w k się stw a ch , ja k i w c a łe j z ie m i kra ko w skie j sta n ą ł d z ie d z ic d ó b r Z e b rz y d o w s k ic h , s ta ro s ta la n c k o ro ń s k i i w o je w o d a k ra k o w s k i M iko ła j Z e b rz y d o w s k i, k tó ry w c z a s a c h k ró la S te fa n a B a to re g o w s ła w ił s ię w ie rn ą słu żb ą n a fro n c ie ro syjskim . B y ł te ż p rz y ja c ie le m k a n c le rz a J a n a Z a m o js k ie g o . Je g o ro d z in a n a le ż a ła w o w y c h c z a s a c h d o je d n y c h z n a jz a m o ż n ie js z y c h i n a jb a rd z ie j w p ły w o w y c h w R z e c zyp o sp o lite j. Z e b rz y d o w s k i, fa n a ty c z n y ka to lik, p o ry w c z y i a w a n tu rn ik n ie z n o s ił p ro te s ta n c k ic h n o w in e k. W y c h o w a ł się w ko le g iu m je z u ic k im , d o któ rego p o s ła ł g o je g o stryj A n d rz e j Z e b rz y d o w s k i, b is k u p k ra k o w s k i. P o d o b n o ju ż za c z a s ó w s tu d e n c k ic h m ło d y Z e b rz y d o w s k i m ia ł p o c z y n ić p o sta n o w ie n ie , ż e w sw y c h ro d zinn ych d o b ra c h u fu n d u je kla sztor. N a tę ch w ilę m u s ia ł je d n a k d łu g o c z e ka ć.
W ie le z a k o n ó w w P o ls c e m o g ło je d n a k lic z y ć n a je g o s z c z o d ro b liw o ś ć . T a k n a p rz y k ła d w ro d o w y c h Z e b rz y d o w ic a c h w 1 5 9 9 ro ku w o je w o d a o d d a je ro d z in n y z a m e k na s z p ita l o jc ó w b o n ifra tró w . W e d łu g je d n e j z le g e n d z a m ia r b u d o w y kla s z to ru n a g ó r z e Ż a r m ia ła o d n o w ić w Z e b r z y d o w s k im je g o ż o n a D o ro ta , k tó r a u jrz a ła z o kie n la n c k o ro ń s k ie g o z a m k u p o d c z a s je d n e g o z z im o w y c h w ie c z o ró w trz y g o re ją c e k rz y ż e . S ta ro s tw o la n c k o ro ń s k ie p rz y n o s iło w y s ta rc z a ją c e d o c h o d y , b y Z e b rz y d o w s k i m ó g ł u fu n d o w a ć n a g ó r z e Ż a r k la s z to r. T a k w ie lk a fu n d a c ja p o w s ta w a ła je d n a k w u m y ś le Z e b rz y d o w s k ie g o e ta p a m i.
N a jp ie r w w 1 6 0 0 ro k u Z e b r z y d o w s k i p o s ta n o w ił w y b u d o w a ć n a g ó r z e Ż a r (o b e c n a g ó r a U k r z y ż o w a n ia ) k a p lic ę K rz y ż a Ś w ię te g o w e d łu g m o d e lu k a p lic y G o lg o ty w J e ro z o lim ie , ja k i o trz y m a ł o d je d n e g o z p o d ró ż u ją c y c h p o Z ie m i Ś w ię te j za kon ników . W ro k p ó źn ie j, w u ro c z y s to ś ć ś w ię te g o F ra n c is z k a - 4 p a ź d z ie rn ik a u k o ń c z o n ą k a p licę u ro c z y ś c ie p o ś w ię c ił n u n c ju s z p a p ie s k i K la u d iu s z R a n g o n i w to w a r z y
s tw ie b is k u p a k ra k o w s k ie g o B e rn a rd a M a c ie jo w s k ie g o . K a p lic a m ia ła s łu ż y ć p ry w a tn e j p o b o ż n o ś c i w o je w o d y i je g o ro d z in y . J u ż w s a m d z ie ń p o ś w ię c e n ia fu n d a t o r p o s ta n a w ia w y b u d o w a ć tu je s z c z e k a p lic ę G ro b u C h ry s tu s a o ra z w p o b liż u m a ły k la s z to r 0 0 . B e rn a rd y n ó w , k tó rz y m ie li b y ć o p ie k u n a m i ty c h k a p lic . Z e b r z y d o w s k i p o d a ro w a ł z a k o n n ik o m 1 g ru d n ia 1 6 0 2 ro k u c z ę ś c i g ó r y Ż a re k i m ie js c a , g d z ie o b e c n ie z n a jd u je s ię kla s z to r. D e c y d u ją c y m m o m e n te m d la d a ls z y c h d z ie jó w K a lw a rii b y ł k o n ie c ro k u 1 60 4. W te d y to M ik o ła j Z e b rz y d o w s k i s p o tk a ł s ię z k s ią ż k ą C h ry s tia n a A n d ry c h o m iu s z a o p is u ją c ą J e ro z o lim ę w c z a s a c h C h ry s tu s a . A u to r w y lic z a ł m ie js c a u ś w ię c o n e m ę k ą J e z u s a i p o d a a w ł o d le g ło ś c i m ię d z y p o s z c z e g ó ln y m i m ie js c a m i. K s ią ż k a z a w ie ra ła z a c h ę tę i p o ra d y , ja k ta k ie s ta c je o d tw a rz a ć n a p o la c h i w o g ro d a c h , b y u rz ą d z a ć ta m p o d o b n e d o je ro z o lim s k ic h o b c h o d y p o ś w ię c o n e ro z w a ż a n iu c ie rp ie ń J e z u s a C h ry s tu s a . Z e b rz y d o w s k i, w y c z y ta w s z y to, z a p a lił s ię d o te j m y ś li ty m b a rd z ie j, g d y d o p a tr z y ł s ię w s w y c h d o b ra c h z n a c z n e g o p o d o b ie ń s tw a te r e n u d o p o ło ż e n ia J e ro z o lim y . J e g o z a m ia re m b y ło z b u d o w a n ie k la s z to ru Ś w ię te j G ó ry K a lw a riii, k tó re g o n ie m a w c a łe j E u ro p ie .
G ó ra Ż a re k z is tn ie ją c y m ju ż k o ś c ió łk ie m K rz y ż a Ś w ię te g o p rz y p o m in a ła w z g ó rz e G o lg o ty , rz e c z k a S k a w in k a - je ro z o lim s k i p o to k C e d ro n , g ó ra la n c k o ro ń s k a - G ó rę O liw n ą . K s ią d z F e lik s Ż e b ro w s k i, w y c h o w a w c a s y n a w o je w o d y , p o m ie rz y ł te re n i p o m ó g ł w o je w o d z ie u s ta lić m ie js c a p o s z c z e g ó ln y c h s ta c ji. Z d a w a n o s o b ie je d n a k ju ż w te d y sp ra w ę , że n ie w s z y s tk o d a ło s ię o d tw o rz y ć d o k ła d n ie ja k w J e ro z o lim ie . N a o g ó ł b o w ie m w s z y s tk ie o d le g ło ś c i b y ły d łu ż s z e , a le Z e b rz y d o w s k i b y ł z d a n ia , ż e „z a je d e n k ro k C h ry s tu s a w in n iś m y z ro b ić i d z ie s ię ć ".
W o je w o d a k r a k o w s k i z d e c y d o w a ł w y s ła ć d o J e r o z o lim y s w e g o d w o r z a n in a , B e lg a z p o c h o d z e n ia - P a w ła B a u d a rth 'a , b y te n s p o rz ą d z ił p la n y m ia s ta i m o d e le ś w ią ty ń . Z a m ie rz a ł b o w ie m o d tw o rz y ć g łó w n e e le m e n ty a rc h ite k to n ic z n e ś w ię te g o m ia s ta . O n s p o r z ą d z ił p la n y w s z y s tk ic h k o ś c io łó w i k a p lic , d o g lą d a ł p ó ź n ie j ich w y k o n a n ia . P ra c e te trw a ły p rz e z la t k ilk a n a ś c ie . Z e b rz y d o w s k i tra k to w a ł je b a rd z o p o w a ż n ie . D o k o n y w a n o u r o c z y s te g o p o ś w ię c e n ia k a m ie n ia w ę g ie ln e g o k a ż d e j b u d o w li. R ó w n ie u ro c z y s te b y ło p o ś w ię c e n ie p o te m k a p lic y i k o n s e k ra c ja o łta rzy.
W la ta c h 1 6 0 4 -1 6 0 9 w y b u d o w a n o k o ś c ió ł k la s z to r n y o b e jm u ją c y p re z b ite riu m o b e c n e g o k o ś c io ła i kla s z to r. K o n s e k ra c ji k o ś c io ła d o k o n a ł b is k u p k ra k o w s k i P io tr T y lic k i d n ia 4 p a ź d z ie rn ik a 1 6 0 9 r. W w ie lk im o łta rz u u m ie s z c z o n o s re b rn ą fig u rę M a tki B o s k ie j A n ie ls k ie j p o ś w ię c o n ą p rz e z p a p ie ż a S y k s tu s a V. W la ta c h 160 5-16 1 1 s ta n ą ł R a tu s z P iła ta, G ró b P a n a J e z u s a , O g ro je c , P o jm a n ie , P a ła c A n n a s z a , K a jfa s z a w ra z z k a p lic ą p o d z ie m n ą z w a n ą P iw n ic ą , P a ła c H e ro d a . W n a s tę p n y c h la ta c h 1 6 1 1 -1 6 1 5 p o w s ta ła k a p lic a G ro b u M a tk i B o że j (w k s z ta łc ie s a rk o fa g u ), D o m e k M a tki B o że j, W ło ż e n ie K rzyża , W ie c z e rn ik i W n ie b o w s tą p ie n ie . W la ta ch 1 61 6- 1 6 1 7 p o w s ta ją : k a p lic a P ła c z u , z w a n a S e r c e m M a ry i, k a p lic a D r u g ie g o U p a d k u z w a n a ró w n ie ż B ra m ą Z a c h o d n ią , k a p lic a ś w ię te g o R a fa ła . J u ż p o z a te re n e m d ró ż e k w le s ie p o n a d k o ś c io łe m U k r z y ż o w a n ia z b u d o w a n o p u s te ln ię P ię c iu B ra c i P o la k ó w w r a z z k a p lic ą p o ś w ię c o n ą ś w ię te j M a rii M a g d a le n ie .
D o b u d o w y k la s z to ru Z e b r z y d o w s k i ś c ią g n ą ł w ło s k ic h i fla m a n d z k ic h a rc h ite k tó w . K la s z to r w ię c n ie o d s ta w a ł o d n a jn o w o c z e ś n ie js z y c h p o d ó w c z a s tr e n d ó w i s ty ló w a rc h ite k to n ic z y c h .
O d s a m e g o p o c z ą tk u w o k ó ł b u d o w y p a n o w a ła n ie p rz y ja z n a a tm o s fe ra . Z ły m o k ie m n a p o m y s ły Z e b r z y d o w s k ie g o p a trz y ł m ie js c o w y a w a n tu r n ik i w a ta ż k a ze z n a n e g o ro d u m a g n a c k ie g o z Ż y w c a M ik o ła j K o m o ro w s k i, k tó ry m ia ł d o b ra w p o b lis k im B a r w a łd z ie i W a d o w ic a c h . T a k s ię n ie s z c z ę ś liw ie z ło ż y ło d la z a k o n n ik ó w i Z e b r z y d o w s k ie g o , ż e g ó r a Ż a r, n a k tó re j u m y ś lili s o b ie , ż e p o s ta w ią w s p a n ia ły k la szto r, z n a jd o w a ła s ię n a m a p a c h K o m o r o w s k ie g o ja k o c z ę ś ć je g o s ta r o s tw a b a rw a łd z k ie g o . O liw y d o o g n ia d o d a w a ł te ż fakt, iż K o m o r o w s k i n a k r y ł b ra c is z k ó w b e rn a rd y n ó w , ja k z w o z ili z ru in je g o z a m k u w B a r w a łd z ie k a m ie ń p o d b u d o w ę P u ste ln i P ię c iu B ra c i P o la k ó w . To w y s ta rc z y ło p o ry w c z e m u s ta r o ś c ie b y z o rg a n iz o w a ć s ą s ia d o w i k ilk u le tn ią lo k a ln ą w o jn ę p o d ja z d o w ą .
A w a n tu ry w o k ó ł b u d o w y p rz y s p o rz y ły ty lk o s ła w y Z e b r z y d o w s k ie m u i n o w e m u k la s z to ro w i. D o K a lw a rii ś c ią g a ło c o ra z w ię c e j p ą tn ik ó w . Z a n im je s z c z e p rz y s tą p io n o d o b u d o w y k a p lic , ju ż z a c z ę to o d p ra w ia ć n a b o ż e ń s tw o k u c z c i M ę k i P a ń s k ie j. O jc o w ie B e r n a r d y n i p ro w a d z ili w ie r n y c h ś w ie ż o w y z n a c z o n y m i d ro g a m i, a p rz y z n a k a c h o p o w ia d a li o w y d a r z e n ia c h e w a n g e lic z n y c h i o d m a w ia li s to s o w ne m o d litw y . N a b o ż e ń s tw o z a c z y n a ło s ię o d W ie c z e rn ik a lu b o d O g r o jc a i d z ie liło się n a D ro g ę P o jm a n ia i D ro g ę K rz y ż o w ą . P ie lg r z y m k i s c h o d z iły s ię n a u ro c z y s to ś c i K rz y ż a Ś w ię te g o i W ie l ki P ią te k. P rz y k ła d d a w a ł s a m fu n d a to r Z e b r z y d o w s k i, k tó r y w iz y tu ją c za k a ż d y m ra z e m b u d o w ę i k la s z to r o b c h o d z ił p o b o ż n ie D ró ż k i, p rz y p ro w a d z a ł tu s w o ic h g o ś c i i s a m p rz e w o d n ic z y ! o d p r a w ia n e m u n a b o ż e ń s tw u . U ło ż y ł n a w e t p o d rę c z n ik ta k ie g o n a b o ż e ń s tw a . D o ś ć w c z e ś n ie u s ta la s ię ry tu a ł te g o n a b o ż e ń s tw a , a p ie rw s z y p o d rę c z n ik w y d a ł d ru k ie m w ję z y k u ła c iń s k im i p o ls k im O . M a ria n P o s tę - k a ls k i w 1611 ro ku . W 1 6 1 3 ro k u M ik o ła j Z e b r z y d o w ski u z y s k u je o d b is k u p a k ra k o w s k ie g o P io tr a T y lic k ie g o z a tw ie r d z e n ie B r a c tw a , k t ó r e g o z a d a n ie m m ia ło b y ć u rz ą d z a n ie ty c h u ro c z y s ty c h p r o c e s ji. N ie c o d z ie n n e n a b o ż e ń s tw a i p o s t ę p u ją c a r o z b u d o w a K a lw a r ii s p o w o d o w a ły , ż e ś c ią g a li tu ta j p ą t n ic y z c o ra z d a ls z y c h d z ie ln ic P o ls k i. D o 1 6 3 2 ro k u o d w ie d z iło K a lw a r ię p o n a d p ię tn a s tu b is k u p ó w p o ls k ic h , w ie lu s e n a to r ó w i s z la c h ty . O d w ie d z a li K a lw a r ię i n ie d a le k ie k ra je k o ro n y c z e s k ie j i w ę g ie r s k ie j n ie r a z z e
M ik o ła j Zebrzydow ski.
Według p o rtre tu o le jn e g o »• K lasztorze Zebrzydow skim (re p ro d u k c ja z ksią ż k i T.KUmy ..H is to ria szp ita la i kla szto ru B o n ifra tró w
s w y m i b is k u p a m i (w 1 6 1 5 ro k u p ie lg r z y m o w a ł a rc y b is k u p S tr z e g o m ia k a rd y n a ł J e rz y F o rg a c z ) lu b k s ią ż ę ta m i (A d a m W a c ła w , k s ią ż ę c ie s z y ń s k i, w 1 6 1 4 ro k u ). Tu d z ię k u je z a o b ro n ę C h o c im ia w 1621 ro k u k ró le w ic z W ła d y s ła w , a h e tm a n i S ta n i s ła w L u b o m irs k i i S ta n is ła w K o n ie c p o ls k i w lic z n y m g ro n ie o d p ra w ia ją d ró ż k i na p o d z ię k o w a n ie B o g u z a o d n ie s io n e z w y c ię s tw a .
W m ię d z y c z a s ie M ik o ła j Z e b r z y d o w s k i w p lą ta ł s ię w k o le jn ą a w a n tu r ę , k tó ra o d d a liła g o o d r o d z in n y c h Z e b r z y d o w ic i L a n c k o r o n y . U d z ia ł Z e b r z y d o w s k ie g o w R o k o s z u S a n d o m ie r s k im (1 6 0 6 -1 6 0 8 ) o p ó ź n ił b u d o w ę , a le je j n ie p rz e k re ś lił; c h o ć b y ły ta k ie o b a w y . A rc y k a to lic k i w o je w o d a s ta n ą ł n a c z e le b u n tu p rz e c iw k o a rc y k a to lic k ie m u k ró lo w i Z y g m u n to w i III W a z ie . R o k o s z Z e b r z y d o w s k ie g o o p ró c z w ie lu p o lity c z n y c h p rz y c z y n m ia ł ró w n ie ż te j je d e n - p ro z a ic z n y . Z e b r z y d o w s k i s p rz e c iw ił s ię k ró lo w i i w y r a z ił d e z a p r o b a tę d la je g o m a łż e ń s tw a z k s ię ż n ic z k ą a u s tria c k ą K o n s ta n c ją . K ró l w z a m ia n z a re k w iro w a ł p o d c z a s u ro c z y s to ś c i ś lu b n y c h d o m Z e b r z y d o w s k ie g o w K ra k o w ie . M ik o ła j Z e b r z y d o w s k i s ie ls k o ś ć w e s e l n y c h g o d ó w m ia ł z b u r z y ć o s try m s tw ie rd z e n ie m p o d a d r e s e m k ró la , ż e a lb o on o p u ś c i s w ó j d o m , a lb o k ró l o p u ś c i s w e k ró le s tw o . Z e b r a ł s z la c h tę i s ta n ą ł n a c z e le ro k o s z u , d o k tó re g o p rz y łą c z y ła s ię k a lw iń s k a c z ę ś ć s z la c h ty z J a n u s z e m R a d z iw i- łe m n a c z e le . R z e c z y p o s p o lita p o g rą ż y ła s ię w k ilk u le tn ią a w a n tu rę , z k tó re j kró l z a s a d n ic z o w y s z e d ł z w y c ię s k o , a Z e b rz y d o w s k i m u s ia ł p rz e p ro s ić m o n a rc h ę . D o m w K ra k o w ie o d z y s k a ł, a le ty lk o d z ię k i ła s c e k ró le w s k ie j. N ie m o g ą c w y g ra ć z k ró le m p o s ta n o w ił w o je w o d a w y g ra ć z w ła s n y m n ie p o k o r n y m s ą s ia d e m , k tó ry p o d c z a s n ie o b e c n o ś c i Z e b r z y d o w s k ie g o ro b ił w s ta r o s tw ie la n c k o ro ń s k im i n a g ó rz e Ż a r, c o c h c ia ł. O jc o w ie b e rn a rd y n i ro z w a ż a li ju ż n a w e t re z y g n a c ję z d a ls z e j b u d o w y k la s z to ru . M ik o ła j Z e b rz y d o w s k i z e b ra ł w ła s n y c h ż o ł n ie r z y i w y p r a w ił s ię d o Ż y w c a w 1 6 1 2 ro k u , g d z ie s ie d z ia ł je g o a d w e rs a rz . P o k ilk u d n io w y m o b le g a n iu z a m k u p o d p is a n o w re s z c ie u m o w ę , w k tó re j K o m o ro w s k i z g a d z a ł s ię n a o d d a n ie g ó ry Ż a r p o d b u d o w ę k la s z to ru b e rn a rd y n ó w . O d te j p o ry k la s z to r p o w s ta w a ł ju ż w s p o k o jn ie js z e j a tm o s fe rz e , a s a m Z e b rz y d o w s k i p rz y g lą d a ł się b u d o w ie z o k ie n la n k o ro ń s k ie g o z a m k u . P o n ie u d a n y m ro k o s z u d o k o ń c a ż y c ia w ió d ł s p o k o jn e ż y c ie w z a c is z u la n c k o ro ń s k ic h m u ró w . C z ę s to te ż w id y w a n o g o w p ą tn ic z y m s tro ju p o d k a lw a ry js k im i k a p lic z k a m i i w P u s te ln i P ię c iu B ra c i P o la kó w . . M ik o ła j Z e b r z y d o w s k i z m a r ł w K r a k o w ie w 1 6 2 0 ro k u i z o s ta ł p o c h o w a n y w k a te d rz e w a w e ls k ie j m im o , ż e je g o s e rd e c z n y m ż y c z e n ie m b y ło s p o c z ą ć w K a l w a rii w g ro b ie , k tó ry s o b ie p rz y g o to w a ł p rz e d w e jś c ie m d o k o ś c io ła . O p ie k u n e m fu n d a c ji i d a ls z y m b u d o w n ic z y m K a iw a rii z o s ta ł p o d łu g je g o w o li s y n J a n Z e b r z y d o w s k i. Z c z a s ó w je g o fu n d a c ji (1 6 2 0 -1 6 4 2 ) p o c h o d z ą : k o ś c ió ł G ro b u M a tk i B o ż e j w z n ie s io n y n a d p ie r w o tn ą k a p lic ą g ro b o w ą , k a p lic e : B ra m y W s c h o d n ie j, n a C e - d ro n ie , G ra d u s y , C y r e n e jc z y k , W e ro n ik a , O b n a ż e n ie , trz y k a p lic e P o g rz e b u M B , c z te r y k a p lic e W n ie b o w z ię c ia , P u s te ln ia ś w ię te j H e le n y . R o z b u d o w a n o ró w n ie ż k o ś c ió ł U k r z y ż o w a n ia d o d z is ie js z e j w ie lk o ś c i.
G d y b y je d n a k n ie u p ó r i p o m y s ł M ik o ła ja Z e b r z y d o w s k ie g o K a lw a r ia n ie c ie s z y ła b y s ię ta k ą ś w ie tn o ś c ią . S tą d te ż o z n a k c z c i i h o n o ru d la w o je w o d y k ra k o w s k ie g o i je g o ro d z in y d o d z iś n ie b ra k u je w k la s z to rz e o jc ó w b e rn a rd y n ó w .
