Stanisław Januszewski
Koncepcja noworudzkiego skansenu
technicznego
Ochrona Zabytków 38/3-4 (150-151), 178-183
THE PROTECTION OF OLD BRIDGES IN POLAND
There are many bridges in Poland that have a historic na ture. They include road, railway and foot bridges. For cul tural, historic, aesthetic and economic reasons they have to be treated in a special way.
This article describes measures undertaken on behalf of the protection of historic bridges. Unfortunately, they do not cover railway bridges. In cooperation with railway ad ministration the authors have drawn a list of railway brid ges that meet criteria set for historic objects worked out for road bridges. These works should be continued.
The authors describe a technical condition of historic bridges on the example of typical urban, palace, rural road and railway objects. With regard to their carrying ca
pacity and working abilities, the bridges are, on the whole, in a good condition. Still, their maintenance is unsatisfac tory. The biggest harm in both technical and aesthetic res pect is done by choked drainage and poor insulation of platforms. Many structures have been subjected to inconsi derate reconstructions that have changed their appearance and deprived them of their original style.
The most common kinds of damages and their causes as well as technologies of removing them have been presen ted. These are not simple problems and the situation is also complicated by the fact that there are no specialized enterprises in Poland which would have necessary equip ment and experienced craftsmen.
STANISŁAW JANUSZEWSKI
KONCEPCJA NOW ORUDZKIEGO SKANSENU TECHNICZNEGO
W la ta ch siedem dziesiątych XIX w. o d kryto w N ow ej Rudzie łu p e k o g n io trw a ły. W 1879 r. rozpoczęto je g o e k sp lo a ta cję , w zb ogacanie, a w krótce i przeróbkę. Pra- ża ln ia Łupku O g n io trw a łe g o w N ow ej Rudzie była do 1980 r. jedynym obiektem tego typu w Polsce i jednym z nielicznych w świecie, zajm ow ała też pozycję n a j w iększego św iatow ego prod u ce n ta .
W 1981 r., na zlecenie K opalni W ę g la K am iennego „N o w a R uda” w Słupcu, w ykonano studium historyczne lik w id o w a n e g o zakładu T O p is a n o is tn ie ją c e in s ta la c je te chniczne, bu d o w le i urządzenia o w a rto ścia ch h isto rycznych, a d o k u m e n tu ją c stosow ane w c ią g u 100 la t te c h n o lo g ie sform u ło w a n o o g ó ln ą ko n ce p cję och ro n y konserw atorskiej zabytkowych o b ie któ w P rażalni. G łó w n e obiekty (b a te ria pieców szybowych) d a to w a n e są na koniec XIX w., inne (m .in. zespoły p ie có w o b ro tow ych, urządzenia so rto w n i) na początek i la ta trzy dzieste XX w. U znać je przy tym należy za o b ie kty o c h a ra kte rze prototypow ym . Ich ko n stru kcja zw iązana je s t z w ypracow aną w N ow ej Rudzie te c h n o lo g ią p ra żenia i w zb o g aca n ia łu p k u dostosow aną d o c h a ra k te ru m iejscow ych złóż. Podkreślmy, że i stosow ane tu ta j w la ta ch 1880—1980 procesy te c h n o lo g ic z n e stanow ią d o k u m e n t rozw oju te ch n iki i te c h n o lo g ii w zb o g a ca n ia i przeróbki łu p ku w danych w a runkach, m iejscu i cza sie.
W łasności łu p ku spraw iły, że szybko za in te re so w a ł się nim przemysł m a te ria łó w o g n iotrw a łych . W d zie ja ch e k s p lo a ta c ji łu p ku n ow orudzkiego zapisały się im iona je g o o dkryw ców : prof. Bischofa i nadsztygara k o p a ln i „R u b e n ” — V ôlkela, także znanej firm y C. Kulm itz z Żarow a, która ja k o pierwsza p o d ję ła b a d a n ia łu p ku ,
jaiko pierwsza zaczęła go też wykorzystywać na skalę przem ysłową 2.
Łupek o g n io trw a ły cha ra kte ryzu ją cy się znaczną tw a r d o ścią i bardzo dobrym i p a ra m e tra m i kurczliw ości i rozszerzalności stał się cenną dom ieszką sch u d za ją cą przy p ro d u k c ji wysokowartościow ych c e g ie ł (kształtek) szam otowych. Z je g o udziałem w ytw arzano w ykładziny pieców hutniczych, nagrzew nic dm uchu, re g e n e ra to ró w , pieców p u d larskich , kadzi odlew niczych, pieców o b ro tow ych, mostków ogniow ych i innych urządzeń w ym a g a ją cych o g n ioo d p o rn o ś c i i silnych m echanicznych n a
prężeń.
Łupek w ydobyw ano w ta k i sam sposób, ja k w ę g ie l. Już na d o le prow a d zo n o w stępne w zb o g ace n ie surow ca poprzez o d se p a ro w a n ie łu p ku w yraźnie zażelazionego oraz innych w trąceń skalnych. W yd o b yciu p o d le g a ł wy łą czn ie łu p e k w klasie powyżej 10 mm. Klasę 0—10 mm w yd zie la n ą na d ole przy użyciu przenośników w strzą sowych wykorzystywano ja ko m a te ria ł podsadzkowy. W pierwszym okresie e k s p lo a ta c ji łu p k u , tj. w la ta ch osiem dziesiątych XIX w., przedm iotem zbytu był wy łą czn ie łu p e k surowy. Szybko o kazało się, że je g o za stosow ania zależne są od zakresu w zb o g a ca n ia i prze róbki. Stąd, by pod n ie ść jakość p ro d u ktu , począwszy od la t dziew ięćdziesiątych XIX w. rozpoczęto budow ę
pierwszych pieców prażalniczych.
W S łupcu, przy k o p a ln i „Jo h a n n B a p tis ta ” , prażono łu p e k w prym itywnych piecach szybowych i ko m o ro wych, ta kich , ja k ie stosow ano ów cześnie w przemyśle c e ra m ic z n y m 3. Przy ko p a ln i „R u b e n ” w N o w e j Ru dzie is tn ia ł w 1893 r. tylko je d e n pie c do pra że n ia łu p k u (je d n o p ię tro w y), o zdolności p ro d u k c y jn e j 14701.
1 B. B i e ł ł o , S. J a n u s z e w s k i , E. N i e m c z y k , Stu
dium historyczne Prażalni Łupku O gniotrw ałego w Nowej
Rudzie (1880—1980), „Raporty Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej” , nr 45, 1981, mps.
2 M. E r d m a n n , Gewinnung von feuersfesten Schieferton und
dessen Aufbereitung, (w:) Der Bergbau in Osten Preussi-
schen Königsreichs, Waldenburg 1913, t. 3, s. 299—300, 306. 3 Praźalnia przy kopalni „Johann Baptista” w Słupcu czyn na była do 1910 r. Później jej instalacje zlikwidowano, re zygnując z eksploatacji miejscowego łupku.
1. B ateria piecó w szybowych typu V-24 z Prażalni Łupku O gn io trw a łego w N ow ej Rudzie; na p ie rw szym plan ie piece nr 27—32 p ro
ponowane do ob ję cia ochronę
konserwatorską (łącznie z n a w ią zaniem)
1. A battery of shaft furnaces
(V-24) at the roasting p la n t of
refractory schist at Nowa Ruda;
in the foreground — furnaces num bered 27—32 th a t are to be co
vered with conservation pro te c
tion.
2. Zespół pieców obrotowych do
w ypalania łupku og niotrw ałego 2. A set of rotary furnaces for f i
rin g refractory schist.
K o le jn o pow staw ały następne. W efekcie p ro d u k c ja łu p k u p ra żo n e g o w zrosła w 1897 r. do 11 935 t. W la ta ch 1898-1899 w zniesiono w N o w e j Rudzie b a te rię kilku pieców szybowych typu V-24, skonstruow anych z myślą o potrzebach Prażalni. Sukcesywnie jq ro z b u d o w ywano, przy czym k o le jn e piece, a ich liczba doszła w la ta ch trzydziestych XX w. do obecnych 32, sta n o w iły w ie rn e re p lik i pierwszych 4.
W zb o g a c a n ie łu p k u p ro w a d zo n o poprzez prażenie, które m iało w yw ołać przem iany fizykochem iczne m in e
4 H. В o b i s с h, Der Bergbau, Neurode 1932, s. 60—61, mps.;
p a trz też: Jahresbericht für das Geschäftsjahr..., Neurode
ra łó w i e lim in a c ję z surowca skła d n ikó w o rganicznych (p a ln ych ), oraz poprzez oczyszczanie, m ające n o celu w yd zie le n ie z surowca skła d n ikó w o b n iżają cych o g n io - o d p o m o ś ć w yrobów (łu p k i n ie o g n io trw a łe żelaziste i ilaste).
W la ta c h 1881-1929 przeróbka łu p k u od b yw ała się wy łą c z n ie w 1-stopniowym procesie technologicznym . Pra żeniu w piecach szybowych p o d d a w a n o łu p e k klasy 3 0 -1 2 0 mm. Prażenie prow adzono też (na m ałą ska lę) w tzw. w ielotrzonow ych piecach półkowych znanych
1905-1944; Pojemność pieca V-24 wynosiła 24 t łupku, wy dajność — 12—14 t/dobę.
3. Separator elektromagnetyczny 3. An electrom agnetic separator.
z przem ysłu c e ra m ic z n e g o 5, a w la ta c h 1924-1926 sko n stru o w a n o piec prażalniczy, tzw. typ „ B u h la ” , d la w y p a la n ia łu p k u o drobniejszych klasach z ia rn o w y c h6.
U rzą d ze n ia te u le g a ły lik w id a c ji, pierwsze — w ko ń cu la t trzydziestych, piec „B u h la ” — w końcu la t czterdziestych XX w. Jako o g ó ln ą zasadę w z b o g a c a n ia łu p k u stosow ano w k o le jn o ści te c h n o lo g ic z n e j: p ra że n ie i oczyszczanie. K olejność ta w końcu XIX w. w y d a w a ła się uzasadniona, bow iem po procesie p ra żenia is tn ia ła możliwość optycznego w yró żn ie n ia s k ła d n ikó w tzw. szlachetnych i szkodliw ych. Łupek surowy, w stę p n ie w zbogacony, o u z ia rn ie n iu 30—120 mm, d o starczano w ozam i ko p a lnia n ym i do p ie có w szybowych, w których przebyw ał ok. 36 godzin. T e m p e ra tu ra w stre fie żaru w a h a ła się w g ra n ic a c h 1200—1250°C. O p ró ż n ia n ie p ie ca odbyw ało się p a rtia m i co 6 g o d zin, przy czym je d n o ra z o w o w yciągano ręcznie ok. 3 t. pra - żonki, u z u p e łn ia ją c rów nocześnie pie c łu p k ie m su ro wym. Po w ychłodzeniu na w olnym p ow ietrzu prażonkę kie ro w a n o do sortowni. Tam, na ta śm ie przebierczej, o d se p a ro w yw a n o ziarna zażelazione (klasy powyżej 50 mm). Z ia rn a poniżej 50 mm w z b o g a c a n o na s e p a ra to ra c h elektrom agnetycznych, by w reszcie skierow ać p ro d u k t fin a ln y do zbytu 7.
5 Wydajność tych pieców kształtowała się w granicach 3 t/dobę, a prażenie przebiegało w temp. ok. 700°C. Wybie ranie prażanki odbywało się ręcznie, stopniowo w miarę trwania wypału z poszczególnych półek. Prażono tutaj łupek
klasy „groszek” , tj. 5-11 mm.
6 Wydajność pieca kształtowała się w granicach 60-70 t/d o bę, a objętość komory roboczej sięgała 420 t. Wypalano
4. Filtry mieszakowe typu „ Beth" z la t 1900-1913 4. "B e th " mixing filters from 1900-1913.
W 1928 r., a n a liz u ją c ja ko ść p ro d u k c ji o sta tn ich lat, stw ierdzono stałe je j p o g a rsza n ie się. O kre ślo n o to ja k o zjaw isko n ie u ch ro n n e i n ie o d w ra ca ln e . P row adzo ne rów nocześnie b a d a n ia g ó rn ic z o -g e o lo g ic z n e w ska zywały, że należy się liczyć również z pogarszaniem ja ko ści łu p k u surow ego i zwiększonym udziałem w wy dobyciu k o p a ln i łu p ku klas drobnych. Zm uszało to do poszukiw ania nowych m etod te ch n o lo g iczn ych prze róbki, um ożliw iających za g o sp o d a ro w a n ie łu p k u d ro b nych klas ziarnowych i polepszenie ja ko ści p roduktu fin a ln e g o .
Na zm ianach w te c h n o lo g ii p ro d u k c ji łu p k u zaważy ła praca E berharda G o e b e la , który z a p ro p o n o w a ł p ro w adzenie p rażenia w sposób 2 -s to p n io w y 8. W latach 1930 i 1932 zb u dow ano w N o w e j Rudzie dw a zespoły pieców obrotow ych p ro d u k c ji K ru p p a 9. Budowa tych pieców i w p ro w a d ze n ie te c h n o lo g ii 2-sto p n io w e g o p ra żenia łu p ku oznaczały re w o lu cję te c h n o lo g ic z n ą , ch o ciaż proces 1-sto p n io w e g o w y p a la n ia łu p k u stosow a
ny był jeszcze do 1977 r.
O d 1930 do 1980 r. surowy d ro b n y łu p e k (ok. 20% c a łk o w ite g o w ydobycia k o p a ln i) był n a jp ie rw prażony w piecu obrotow ym w te m p e ra tu rze ok. 550°C, a
na-tutaj łupek gruboziarnisty, a także klasy „groszek” . Tempe ratura wypału 1250°C.
7 M. E r d m a n n , op. cit., s. 302—307.
8 Szerzej na temat historii Prażalni i stosowanych technologii patrz B. B i e ł ł o , S. J a n u s z e w s k i , E. N i e m c z y k , op. cit.
5. Pole ochrony konserwatorskiej fragm entu b a te rii pieców szybo wych — faza I
5. The area o f the conservators’ protection of p a rt o f the battery o f shaft furnaces — phase I
stę p n ie schładzany, sortow any i przepuszczany przez so rto w n ik elektrom agnetyczny. W o ln y od żelaza p ra żony był w d ru g im piecu obrotow ym w te m p e ra tu rze ok. 1500°C i bezpośrednio po tym schładzany.
W la ta c h p ow ojennych rosnący w w ydobyciu ko p a ln i ud zia ł łu p k u d ro b n e g o coraz częściej sta w ia ł na p o rządku dziennym potrzebę m o d e rn iza cji z a kła d u 10. W końcu zaczęło d o ch o d zić do głosu prze ko n a n ie , że zw iększenie m ożliw ości produkcyjnych łu p k u w a ru n k o w ane je s t w prow adzeniem now ego procesu te c h n o lo gicznego, u m o ż liw ia ją c e g o z a g o s p o d a ro w a n ie łu p k u d ro b n e g o o g ra n u la c ji 0—10 mm. W ysuw ane w la ta ch pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. propozycje m o d e rn iza cji z a kła d u przerodziły się w końcu w p ro je k t rezygnacji z te c h n o lo g ii 1-sto p n io w e g o procesu w yp a la n ia łu p k u i o p a rc ia przeróbki łu p k u na b u d o w ie now oczesnego za kła d u, tym b a rd z ie j że w przew i dyw a n iu w yczerpania złoża łu p k u na po lu „P ia s t" w szelkie n a k ła d y na m o d e rn iza cję okazyw ały się n ie o p ła c a ln e . W znoszona o b e c n ie p ra ża ln ia w D zikow cu p rze ra b ia ć będzie surow iec dostarczany z p o la „S łu p ie c ” , a je j u ru ch o m ie n ie oznaczać będzie k o le jn ą re w o lu c ję te c h n o lo g ic z n ą w dziejach e k s p lo a ta c ji łu p ku n o w o ru d zkie g o (in w e stycja wstrzym ana po 1981 r.). Jakie będą dalsze k o le je losów Prażalni n o w o ru d z kiej? Co pozostanie po n ie j za la t kilka , k ilka n a ście ? Czy p o tra fim y o c h ro n ić pozostałe tu ta j o b ie kty starej te c h n ik i? Do dziś pozostały piece szybowe i zw iąza ny z nim i pom ost tra n sp o rto w y, także charakterystycz ne wózki k o p a ln ia n e , d a le j dw a zespoły p ieców o b ro tow ych z g a z o g e n e ra to ra m i typu Kerpely, a w sortow niach łu p k u surow ego i p ra żo n e g o : w ywroty k o p a ln ia ne, ruszty, kruszarki, przesiewacze, re likty taśm y prze- bie rcze j, se p a ra to ry elektrom agnetyczne, filtry m iesza kowe.
N ie ma m ożliwości, a n i zresztą potrzeby o ch ro n y c a łe g o za kła d u. P oddajm y o c h ro n ie re lik ty a rc h a ic z n e j 1-s to p n io w e j te c h n o lo g ii przeróbki i w z b o g a c a n ia łu p ku, fra g m e n t p ie rw o tn e g o zespołu : cią g p ie có w szy bowych (n r 27—32), pom ost transportow y, fra g m e n t systemu tra n s p o rtu kołow ego, w ózki ko p a ln ia n e .
Proces 2 -sto p n io w e g o prażenia łu p k u o g n io trw a łe g o w kształcie współczesnym znajdzie zastosow anie c h o cia ż by w D zikow cu. D la te g o nie w yd a je się p o trze b n a o c h ro n a zespołu pieców obrotow ych. M ożna je d y n ie rozważyć, w w ypadku ekspozycji fra g m e n tu b a te rii p ie có w szybowych, ekspozycję m odelu, d ia p ozytyw ó w czy fo to g ra fii pieców obrotow ych z w yposażeniem , by dać w ten sposób ilu s tra c ję rozw oju te c h n o lo g ii przeróbki łu p k u o g n io trw a łe g o i bliże j zw iązać teraźniejszość czy przyszłość z przeszłością. W pob liżu c h ro n io n e g o zespołu pieców szybowych można by rów nież e ksp o n o w ać najciekaw sze urządzenia s o rtu ją ce , chociażby fra g m e n t taśm y przebierczej (re k o n s tru k c ja ) czy kru szarki, przesiewacze klasyfikacyjne, p rzyn a jm n ie j je d e n s e p a ra to r elektrom agnetyczny, filtry m ieszakowe, któ re u m o żliw ia ły odzysk tzw. łu p k u p u d ru stosow ane go do zw a lcza n ia w ybuchów w k o p a ln ia c h gazow ych. M ożna by także rozważyć w przyszłości m ożliwość ekspozycji w N o w e j Rudzie niektórych urządzeń sto sow anych do d z is ia j w sortow niach w ałbrzyskich ko p a lń w ę g la kam iennego. W ten sposób m ożna by u z u p e łn ić pew ne zbliżone elem enty w yposażenia Z a kła d u Przeróbki Łupku w N ow ej Rudzie, zabezpieczyć n a jsta rsze z fu n k c jo n u ją c y c h w Z a g łę b iu urządzeń te chnicznych, n a d a ć skansenow i n ow orudzkiem u c h a ra k te r o g ó ln ie jszy 11.
Ze w zg lę d u na rodzaj i fu n k c je is tn ie ją cych w N ow ej Rudzie in s ta la c ji w ra ch u b ę w chodzi je d y n ie o c h ro na in s itu . P odnieść to może a tra kcyjn o ść skansenu, tym b a rd z ie j że is tn ie je przy tym m ożliw ość w zn a w ia nia p rz y n a jm n ie j w jednym z pieców d a w n e g o pro cesu te ch n o lo g ic z n e g o . N ie pozostaje bez znaczenia, że b a te ria pieców szybowych, na w e t o g ra n ic z o n a do je j w ycin ka , za chow ała się w fo rm ie czytelnej i kom p le tn e j pod w zględem ich kształtu i fu n k c ji w końcu XIX w., co s p in a ło b y w całość o b ie kty s k ła d a ją c e się na now orudzki skansen techniczny.
W pierw szej fa zie n a k ła d y na konserw ację byłyby m i n im a ln e . O c h ro n a o g ra n ic z a ła b y się d o d b a ło ś c i o z a c h o w a n ie o b e cn e g o stanu w ytypow anych o b ie k tów .
10 Patrz: M em o rial w sprawie noworudzkiego łupku p a lo n e go, Nowa Ruda 1950, mps, archiwum KWK „Nowa Ruda” :
Zespól przeróbki mechanicznej i ceram iki ogniotrw ałej. A n a liza możliwości produkcyjnych oraz możliwości rozw oju Pra żalni Łupku w N ow ej Rudzie, jw., 1954; Stan techniczny
urządzeń prażalniczych w N owej Rudzie, ew entualna rekon strukcja wzgl. budow a nowej prażalni, jw., 1966.
11 Patrz: S. J a n u s z e w s k i , T. S z p i n e t e r , J. D o b e s z ,
Zabytki techniki w górnictw ie Z agłębia D olnośląskiego, „R a porty...” , op. cit., n r 22, 1980, mps.
6. 7. 8. Koncepcja ochrony kon serwatorskiej fragm entu b a te rii p ie ców szybowych w skansenie tech nicznym w N owej Rudzie - fa za II
6. 7. 8. The concept o f the con servators' protection of p a rt of the battery o f shaft furnaces in an op en -air museum o f enginee ring at Nowa Ruda — phase II.
W fa z ie d ru g ie j — a puszczamy tu ta j w odze fa n ta z ji — n a k ła d y byłyby dużo większe, n ie ja k o na m iarę przy szłości. K lim atyzow ana przestrzeń zabezpieczona b yła by lekkim przekryciem stalow o-szklanym . M o g ła b y to być stru ktu ra prętow a o u kła d zie tradycyjnym (h a le maszyn) lu b też ko p u ły g e o d e z y jn e j (B u ckm in ste r Ful le r) czy też sia tki n ie re g u la rn e j (k o p u ła w M a n n h e im w RFN).
W a rto ś ć historyczna nie tylko pieców , a le i e k sp o n a tó w o b ra zu ją cych tra d y c je g órnicze Z a b łę b ia , stoso w a n e w przeszłości te c h n o lo g ie i o d p o w ia d a ją c e im maszyny i urządzenia techniczne, zo sta ła b y p o d k re ś lo na celowym i um iejętnym rozw iązaniem a rc h ite k tu ry i z ie le n i 12.
U ka za n ą tu ta j ko n ce p cję tra k tu je m y ja k o szkicową i futurystyczną, co nie oznacza, że uw ażam y ją za fa n ta s m a g o rię . Łączenie e lem entów h is to rii te c h n ik i, re kre a c ji, zabaw y — uważam y w tym wysoko uprzem y słow ionym re g io n ie za konieczność.
Rysując ko n ce p cję p ro g ra m u użytkow ego przyszłości i p re z e n tu ją c ją w swoim czasie k ie ro w n ictw u K o p a ln i W ę g la K a m ie n ne g o „N o w a R u d a " w S łupcu, p ra g n ę liśm y o b u d z ić św iadom ość gigantycznych zm ian, ja k ie sta n ą się udziałem naszej c y w iliza cji i za a kce n to w a ć m iejsce zabytku te c h n ik i w środow isku kulturow ym .
d r S tanislaw Januszewski Politechnika W rocławska
Jest to tekst referatu wygłoszonego na sympozjum polsko -austriackim poświęconym zabytkom techniki, które zostało zorganizowane w 1982 r. w Warszawie przez Instytut Kul tury Austriackiej, Generalnego Konserwatora Zabytków i Ośro dek Dokumentacji Zabytków.
12 Stronę architektoniczną koncepcji ochrony zabytkowego
zes p o łu pieców szybowych opracował dr inż. arch. Ernest Niemczyk. Patrz: Studium historyczne P raialni..,, op. cit. Stamtąd pochodzą także prezentowane tutaj szkice rysunko we.
THE CONCEPT OF AN OPEN-AIR MUSEUM OF ENGINEERING AT NOWA RUDA
In the seventies of the 19th century refractory schist was discovered at Nowa Ruda. In 1879 it began to be exca vated, treated and then processed. Until 1980 the roasting plant of refractory schist at Nowa Ruda had been the only object of this kind in Poland and one of few in the
world. •
In 1981, in view of the planned closing-down of the plant its historic study was made. It described technical installa tions, buildings and equipment of the plant that had hi storic values and by documenting technologies that had been in use over 100 years a general concept of the con servators' protection of historic structures of the roasting plant was drawn. Main structures come from the end of the 19th cent., others — from the onset and the thirties of the 20th century. They should be regarded as prototypical units. Technological processes used in 1880—1980 at Nowa Ruda also constitute a document of the development of
techniques and technologies of schist treating and pro cessing.
In the author’s opinion there is neither possibility nor need to protect the entire plant. It has been thus sugge sted that the protection should cover archaic relics of one -step technology of schist processing and treatment, part of the original complex shaft furnaces, a conveying p la t form, part of the system of vehicular transportation, mine hutches and perhaps some other units.
In view of the kind and functions that exist at Nowa Ru da it is possible to have there in situ protection. This may bring about increasing the attractiveness of the museum, the more so that it may be possible to resume an old tech nological process in at least one furnace. The battery of shaft furnaces has been well preserved with regard to their form and functions at the end of the 19th century, which would link together all structures that go to make an open-air museum of engineering at Nowa Ruda.
ANNA ANGIELSKA
CZY OŁTARZ Z MARIANOWA POWSTAŁ W WARSZTACIE DURERA?
W końcu 1982 r. przyw ieziono do P racow ni Konser w a c ji Z abytków w G d a ń s k u duży ołtarz, poch o d zą cy z przyklasztornego kościoła pocysterek w M a ria n o w ie w w oj. szczecińskim. M im o w n ik liw e j kw erendy a rc h i w a ln e j nie znaleziono żadnych przekazów in fo rm u ją cych o h is to rii o łtarza 1.
Jest to m a lo w a n y je d n o s tro n n ie , ta b lic o w y p e n ta p tyk, s kła d a ją c y się z cztero skrzydłow ego re ta b u lu m , skrzy n io w e j p re d e lli oraz rzeźbionego gzymsu. Cztery skrzy d ła u ję te w proste ramy p rze d sta w ia ją scenę z „P a s ji C hrystusa” (il. 1). U m ieszczono je w o kó ł obra zu śro d kow ego, bez za ch o w an ia sekw encji o b o w ią z u ją c e j w ik o n o g ra fii „D ro g i Krzyżowej” . Na p re d e lli w id o czn a je s t „O s ta tn ia W ie cze rza ” . Z daniem historyków sztu
ki G . C hm arzyńskiego i Z. Krzym uskiej-Fafius m a la r stwo na o łta rzu re p re ze ntu je późny m anieryzm p ó łn o c n y 2. Sześć n a m alow anych tu obrazów w ykazuje róż nice stylow o-w arsztatow e, co pozw ala na w ysunięcie hipotezy, że wyszły o n e spod pędzla co n a jm n ie j dw óch tw órców . M ożna przypuszczać, że je d e n artysta n a m a lo w a ł trzy sceny: „O s ta tn ią W ieczerzę” na p re d e lli o ra z „B ic z o w a n ie ” i „Z d ję c ie z Krzyża” na skrzy d ła c h skrajnych. Są o ne utrzym ane w c ie p łe j g a m ie brązów , czerw ieni i u gru i p rze d sta w ia ją m o n u m e n ta l ne postacie na tle klasycznej a rch ite ktu ry. Z a ró w n o d e fo rm a c ja postaci, b u d o w a kom pozycji po d ia g o n a ls ja k i to, że artysta w sw ojej pracy p o s łu g iw a ł się m iedziorytem Rubensa („O s ta tn ia W ie cze rza ” ) w ska zywać m ogą na krąg, z którego się w yw odził lu b s ta ra ł n a śladow ać, tj. manieryzm fla m a n d zki. Z kolei d ru g i p ra w d o p o d o b n ie n a m a lo w a ł obraz środkow y z „K a lw a rią ” oraz dw a p rzyle g a ją ce do nie g o skrzydła
z „G ó rą O liw n ą ” i „D ro g ą Krzyżową” . M a la rs tw o to, p rz y p o m in a ją c e obrazy El G re ca , odznacza się — w p o ró w n a n iu z p o p rze d n im — zim niejszym kolorytem . Przew ażają tu ro z b ie lo n e żó łcie n ie , czerw ienie i zie leń. Patrząc na nie w y d a je się, że ich tw ó rca p o c h o d ził z in n e g o środow iska artystycznego niż m a la rz p re d e lli. P ra cu ją c z nim je d n a k w sp ó ln ie n ad o łta rzem, zmuszony był dostosow ać się do ko n c e p c ji m a larstw a m anierystycznego. D la te g o też m im o w yra źn e j p re d y le k c ji do m a la rstw a m a ło fig u ro w e g o w p ro w a d za on m o n u m e n ta ln e fig u ry żołnierzy na pierwszym p la nie w środkow ej „ K a lw a rii” oraz stosuje k a ry k a tu ra l ną wręcz d e fo rm a c ję tw arzy niektórych po sta ci. Po ziom z n a jd u ją c e g o się na o łta rzu m a la rstw a uznać
m ożna za niewysoki.
O łta rz z M a ria n o w a nie w zb u d ziłb y w iększego z a in te reso w a n ia , g d yb y nie to, że na je g o p re d e lli stw ie r d zono o b ecność starszej w arstw y m a la rskie j. W a rs tw a ta z n a jd o w a ła się pod spodem „O s ta tn ie j W ieczerzy” i p rz e d s ta w ia ła in n ą scenę (il. 2). W zw iązku z tym, w ram ach p ra c ko n se rw a to rskich p la n o w a n o p rz e p ro w a d z e n ie b a d a ń te c h n o lo g ic z n y c h d z ie ła 3. Program p ra c konserw atorskich o b e jm o w a ć m ia ł: dezyn fe kcję i dezynsekcję d re w n ia n e g o p o d o b ra zia , w zm o cn ie n ie je g o struktury, u s u n ię c ie przem alow ań z ram i gzymsu, u z u p e łn ie n ie u b ytkó w oraz p u n k to w a n ie . Z g o d n ie z tym p rogram em w yko n a no o dkryw ki na dw óch skrzy d ła c h środkow ych, g d z ie rów nież pod spodem znailezio- no starszą w arstw ę m a la rską (il. 3). N ależy zaznaczyć, że w a rstw a późniejsza, zew nętrzna' n a m a lo w a n a zo sta ła b e zp o śre d n io na starszej, bez o d iz o lo w a n ia je j ch o ćb y g ru n te m . B a d a ją c dw a pozostałe skrzydła
1 Badania archiwalii przeprowadziła mgr Czesława Betlejew- ska — kierownik Pracowni Dokumentacji Naukowo-Konserwa torskiej PP PKZ w Gdańsku.
2 G. C h m a r z y ń s k i , Pomorze Zachodnie, Poznań 1949; Z. K r z y m u s k a - F a f f u s — głos w dyskusji na spotka
niu historyków sztuki w dniu 10.IX.1983 r.
3 Pracami konserwatorskimi przy ołtarzu kierowała mgr Gra żyna Fiutak, odkrywki wykonała mgr Jadwiga W ilga-Steyer; dane dotyczące programu konserwacji pochodzą z dzienni
