Janusz Kubiak
Rawa Mazowiecka - program
konserwatorski
Ochrona Zabytków 33/1 (128), 44-53
1980
JANUSZ KUBIAK
RAWA MAZOWIECKA — PROGRAM KONSERWATORSKI
R aw a M azow iecka jest typow ym dla naszego kraju m ias tem o bogatej przeszłości historycznej, którego kolejne etapy rozw oju przestrzennego naw arstw iały się i w znacz nym stopniu przetrw ały do d n ia dzisiejszego. K oniecz ność ochrony tych reliktów je st nie tylko nakazem b a dawczym , ale przede w szystkim społecznym 1.
Przyjm uje się, że n ajstarszą osadą bezpośrednio zw iązaną z późniejszym m iastem była S tara R aw a, o ddalona o ok. 15 km na p ółnoc od m iasta. Zapew ne Starej Raw y dotyczą pierwsze w zm ianki źródłow e z 1228 i 1249 r .2 Przypuszczalnie do końca X III w. R aw a podlegała jurysdykcji kasztelana w Białej (obecnie B iała R aw ska). K asztelania ta funkcjonow ała przynajm niej od początku X III do początku X IV w. D ok u m en t z 1313 r. w ym ie nia ju ż „Predslao C astellano R avensi” 3; przypuszcza się, że nie dotyczy o n ju ż Starej Rawy. Być m oże kasztelan raw ski rezydow ał w grodzie w znoszącym się n a wzgórzu, zw anym obecnie A nielską G ó rą, położonym 1,8 k m n a południe od rynku.
W 1321 r. R aw a w zm iankow ana jest ja k o m ia sto 4. Prze k az ten dotyczy zapew ne następnego p u n k tu w to p o grafii przedlokacyjnej Rawy, a m ianow icie usytuow ane go n a północny zachód od rynku, po zachodniej stronie rzeki R aw ki — „S tarego M iasta ” , którego ślad notuje m a p a m iasta z 1817 r.
W połow ie X IV w. w w yniku podziału M azow sza utw o rzono ziem ię raw ską. Praw dopodobnie m iędzy rokiem 1345 a 1350 n astąp iła lokacja m iasta n a praw ie chełm iń sk im .5 D ok u m en t lokacyjny nie zachow ał się, przypusz cza się jed n a k , że w ystawił go książę Siem owit III. W jego czasach R aw a stała się stolicą książącego M azow sza. W 1353 r. książę w raz z żoną Eufem ią ufundow ał w R a wie kościół i k lasztor augustianów .6 Z 1360 r. pochodzi pierw sza źródłow a w zm ianka o kościele p ara fialn y m .7 O koło 1374r. z fundacji m ieszczanina raw skiego M ik o łaja Paczątki wzniesiono kościół szpitalny Św. D ucha, zlokalizow any poza m iastem .8 N a podstaw ie badań archeologicznych w nioskuje się, że obecny zam ek raw ski w zniesiono w drugiej połow ie X IV w .9
W 1462 r. ziem ia raw ska została ostatecznie w cielona do K rólestw a. O d 1496 r. w Rawie odbyw ały się sejmiki ziem skie, zaś w 1563 r. ustanow iono tu siedzibę Komisji Skarbow ej dla K w arcianego W ojska. M iasto stało się głów nym ośrodkiem w południow o-zachodniej części
M azow sza. S topniow o skupiło zn aczną część głównych tra k tó w handlow ych przechodzących przez Mazowsze. W 1512 r. uzyskało zezw olenie n a prow adzenie wolnego h an d lu ze Śląskiem , zaś w 1611 r. uchw alono drogę do P rus przez P iotrków , R aw ę i D ybów . W połowie XVI w. potw ierdzona je st d ro g a z Raw y przez Inowłódź do K rakow a. O stopniu rozw oju rzem iosła w Rawie świadczy fakt, że m iasto nie m iało uposażenia w grun tach ornych. L ustracje z X V I w. n o tu ją folusz i po- strzygalnię, w skazując n a istnienie sukiennictwa. W 1624 r. cechy kow ali, ślusarzy, kotlarzy, mieczników, piaśników i konw isarzy otrzym ały przywilej królewski. W połow ie X V I w. R aw a m iała ok o ło 3 tys. mieszkańców i p o n a d 400 d o m ó w .10
Przekazy źródłow e nie stanow ią w ystarczającego m a teriału pozw alającego z c ałą pew nością odtworzyć pierw otny u k ład przestrzenny m iasta i jego zabudowy. Wiele zm ian w prow adziły kolejne regulacje, jednak pewne zachow ane elem enty stan u pierw otnego oraz przekazy kartograficzne z X IX w. um ożliw iają częścio w ą przynajm niej rekonstrukcję m iasta lokacyjnego. Znanym i elem entam i pierw otnej to p o g rafii m iasta są: zam ek 11, zespół p oaugustiański, zespół szpitalny oraz kościół p arafialn y (nie zachow any), którego lokalizację ukazują dziew iętnastow ieczne plany. „Rawa Miasto
Stołeczne swego województwa m urem opasane y obronione Z am kiem od Kazim ierza Wielkiego, ale ju ż tych murów mało znać y zam ek zdezelowany. . . ” — pisał w 1740 r.
W ładysław Ł u b ień sk i.12 N ie je st pew na trasa przebiegu m urów m iejskich, nie w iadom o też, czy były one sprzę żone z zam kiem . Plany m iasta z X IX w. oraz obecny uk ład ulic m ogą sugerow ać następujący ich przebieg: od K ępy n a Rawce, wzdłuż ulicy M ałej do placu W ol ności, któ ry jest zapew ne p ozostałością po dawnym placu przedbram nym , dalej zaś ulicą M ickiewicza, następnie skręcały n a północny w schód, obejm ując kościół parafialny, przecinały ulicę W arszaw ską (tu rów nież m ogła być bram a m iejska) i biegły w prost do rzeki, o b o k zespołu augustiańskiego. N astępna b ram a m iejska m ogła być przy wylocie tra k tu łowic kiego (ulica Ł ow icka).
Pierw otny plac rynkow y był znacznie m niejszy od obec nego. Jak w skazują plany m iasta z 1817 r., uległ
likwi-1 Artykuł jest streszczeniem studium historyczno-urbanistycznego do planu zagospodarow ania przestrzennego miasta Rawy M azo wieckiej, opracowanego przez autora w warszawskim Oddziale PKZ w 1979 r. Była to aktualizacja podobnego opracowania w ykonanego przez tegoż autora w PK Z w 1964 r.
2 K odeks D yplom atyczny M ałopolski, wyd. Fr. Piekosiński, 1886, t. II, s. 39; K odeks D yplom atyczny K sięstwa M azow ieckiego, wyd. T. Lubomirski, 1863, nr XVII.
3 K odeks D yplom atyczny K sięstwa M azowieckiego, op. cit., dodatek nr 4.
4 Kodeks D yplom atyczny Polski, wyd. L. Rzyszczew ski, A. M ucz- kow ski, t. II, nr 240.
5 A. Ś w i e ż e w s k i , P. Z a r e m b a , Pow iat raw ski do końca
X V wieku,[w:] Pow iat rawski. Z a rys dziejów do końca 1973 r.,
praca zbiór, pod red. B. M. Zajączkowskiego, 1975.
6 Monumenta Poloniae H istorica, wyd. A. Bielawski, 1960, t. I, s. 571— 572.
7 Archiwum G łów ne A kt Daw nych w W arszawie, zbiór dokumen tów pergaminowych.
8 Archiwum Archidiecezji W arszawskiej, sygn. A A W , A A G , Wiz. 4, Wizyta.cja 1761— 1763, s. 242.
9 A. G r z y b k o w s к i, J. G u l a , Rawa M azow iecka, zamek.
Dokumentacja historyczno-architektoniczna, P K Z , Warszawa 1975.
10 P ow iat rawski. Z arys dziejów ..., op. cit.
11 Jak już w spom niane, zam ek w zniesiony został w drugiej p o ło wie XIV w ., od czasu wojen szwedzkich częściow o w ruinie, pier wsze prace konserwatorskie (nie zrealizow ane) projektowane były przed 1 8 3 0 r., z tego czasu inwentaryzacja w ykonana przez bu dow niczego K arola Trautsolta. O d 1955 r. prow adzono badania archeologiczne i architektoniczne. W 1976r. zakończono prace konserwatorskie. W baszcie zam kowej m ieści się muzeum.
12 W. Ł u b i e ń s k i , Św iat we w szystkich częściach... geogra
1. Rawa M azow iecka, rekonstrukcja m iasta lokacyjnego na podkładzie planu z 1817 r.: 1 — rekonstrukcja p ierw ot nego rozplanowania rynku, 2 — hipo te ty c zn y przebieg murów miejskich, A —. zam ek, В — kościół parafialny, С — k o śció ł i k la sztor augustianów, D — szp ita l i kościół Ducha, E — k o śc ió ł i kolegium jezuitów , F — kościół S w . Stanisława, G — ratusz, H — mias- sto żydow skie
1. Rawa M azow iecka, reconstruction o f the location town on the basis o f the plan fro m 1817 ; 1 — reconstruction o f the original outline o f the M a rk et Square, 2 — a hypothetical course o f the town walls, A — castle, В — parish church, С — Augustinians Church and Cloister, D — hospital and church o f H o ly Ghost, E — Jesuits Church and College, F — S t Stanislaus Church, G — the Town H all, H — a Jewish town
2. Rawa M azow iecka, p rojekt regula cyjny miasta z 1817 r.
2. Rawa M azowiecka, plan o f the town regulation in 1817
dacji zachodni blok zabudow y rynkowej. Jego część półn o cn a nie istniała już w m om encie sporząd zan ia w spom nianego p lanu, zaś część południow ą zlikw i dow ano w latach dw udziestych X IX w., w czasie re gulacji m ia sta .13 T ak więc pierw otny rynek był m niej szy, jego w ym iary wynosiły ok. 6 0 x 9 0 m . Z n a ro żników rynku w ychodziły po dw ie ulice, blok z a chodni przedzielony był w połow ie w ąską uliczką, p rzy puszczalnie podobnie było i w bloku w schodnim , za blokiem tym stał kościół parafialny.
P oza m uram i m iasta zlokalizow ano zespół szpitalny. 13 W. K a l i n o w s k i , St. T r a w k o w s k i , Przebudowa
R aw y M azow ieckiej w okresie konstytucyjnym Królestwa P olskie go (1815— 1830), [w:] Studia z historii budowy m iasta, 1955.
Z ab u d o w a m ia sta do X IX w. była drew niana, w rynku podcieniow a. B udynki sakralne też były drew niane, z w yjątkim kościoła parafialnego, k tó ry stanow ił za pewne m u ro w an ą budow lę gotycką. N a śro d k u rynku stał drew niany ratusz, a w nim mieściła się rów nież m iej ska karczm a. L ustracja m iasta z 1564 r. no tu je 443 dom y, dw a m łyny, łaźnię, postrzygalnię, wagę, w spom niany wcześniej folusz o raz m o st.14
W X V I w. pośw iadczone je st istnienie „su b u rb iu m R avensi” , 15 zw anego w X V III w. „przedm ieściem k ra kow skim ” , a n a planie m iasta z 1817 r. oznaczonego 14 Lustracja województwa rawskiego 1564 i 1570, wyd. Z. Kędzier ska, 1959.
15 M atricularum Regni Poloniae, summaria..., wyd. T. W ierzbow ski, t. 1V-1, 1541, 1V-2, 14240.
3. Rawa M azowiecka, wieża zam kowa, rys. B. Podbielski, „Tygodnik Ilustrowany” , T. VIII, nr 20, 1879
3. Rawa M azowiecka, a castle tower (В. Podbielski’s drawing in "Tygodnik Ilustrowany”, vol. VIII, no 20, 1879)
nazw ą „N ow y Św iat” . Przedmieście to rozw inęło się zapew ne w okół placu przedbram nego, zw anego później K ońskim Targiem (obecnie plac W olności). Z przed mieściem krakow skim wiąże się lokalizacja kościoła Św. Stanisław a, w zniesionego ок. 1520 r. z fundacji m iesz czan raw skich M arcina i A nny Snoszków (rozebrany n a początku X IX w .)16.
W zniesienie w 1613 r. w pierzei ulicy łączącej ulicę Piotrkow ską z ulicą K rzyw e K o ło 17 kolegium i kościoła księży jezuitów pow oduje zm iany w u kształtow aniu przestrzennym śródm ieścia Rawy. D ługi budynek k o legium wysunął się wówczas poza linię pierzei ulicznej ta k dalece, że dla zachow ania kom unikacji w ynikła konieczność ścięcia zachodniego n aro żn ik a północnej pierzei rynkow ej.
W X V III w. głównym przedsięwzięciem urbanistycznym w R aw ie była lokacja osady żydowskiej w 1776 г .18 U sytuow ano ją na g ru n tach starościńskiej wsi Z am kow a W ola, graniczącej od zachodu z terenem zam ku. Z arów no plan osady z 1799 r., ja k i plan m iasta z 1817 r. w skazują, że do chwili obecnej zachow ał się zasadniczy schem at ro zp lan o w an ia tej części Rawy. B rak jedynie budynków synagogi, szkoły żydowskiej i łaźni.
W 1817 r. K om isja W ojew ództw a M azow ieckiego z a rząd ziła sporządzenie planu regulacyjnego dla Rawy. W m ieście n ad al przew ażała wówczas zabudow a drew niana. M urow ane były tylko kościoły (z w yjątkiem
16 Archiwum Archidiecezji W arszawskiej, A A W, A A G , W iz 4, s. 239.
kościoła Św. Stanisław a), szpital, kolegium jezuickie, po jednym d o m u w każdej pierzei rynkow ej, dwa domy przy ulicy W arszaw skiej, dw a w osadzie żydowskiej jeden przy ulicy Łowickiej, jed en przy ulicy Pasiecznej i lazaret p ru sk i przy ulicy Piotrkow skiej. Zabudow a zw arta zgru p o w ała się w rynku i w przyległych ulicach, n a obrzeżu przew ażała zabudow a ro zp ro szo n a i ogrody. U lice biegły nieregularnie, naginając się do rzeźby terenu, podziałów rolnych, przebiegu trak tó w handlow ych, linii m urów m iejskich oraz cieków w odnych.
P ro jek t regulacyjny, w ykonany przez geom etrę Saltzera w 1817 r. i korygow any następnie w latach 1819— 1820, dążył do usunięcia „szkodliw ych nieregularności” tego m iasta obw odow ego, jednego z najw iększych w woje wództw ie. W zw iązku z tym przew idyw ał:
— w yprostow anie k o ry ta rzeki R aw ki;
— w yprostow anie linii pierzei rynkow ych i ulicznych zgodnie z ówczesną tendencją do tw orzenia p ro sto k ąt nych bloków zabudow y;
— pow iększenie pow ierzchni rynku przez likwidację po zostałości blo k u zachodniego;
— przekształcenie lejkow atego K ońskiego R ynku w k w adratow y, regularny plac;
— likw idację ulic biegnących linią daw nych m urów m iejskich;
■
— w ytyczenie dw óch now ych ulic przez tereny osuszo ne przy regulacji rzeki R aw ki — ulicy W odnej (ob. Parkow ej) i ulicy Przejazd (ob. Faw ornej);
— w ytyczenie osady sukienniczej w rejonie dawnego cm en tarza przy kościele Św. Stanisław a.
Przyjęty p ro g ram regulacji praw ie w całości zrealizo w ano. N a fali w zrostu zam ożności m iasta, przejaw iają cej się zarów no w dochodach kasy miejskiej, ja k i w d o ch o d ach m ieszczan, przystąpiono do generalnej akcji zastęp o w an ia zabudow y drew nianej dom am i m urow a nym i. W 1820r. rozpoczęto budow ę ratusza według p ro jek tu budow niczego Bonifacego W itkowskiego. Pięt row y b udynek ratu sza, z kolum now ym portykiem wgłębnym od fro n tu , ustaw iono w południow ej pierzei rynku. T en sam budow niczy sporządził projekt je d n o litej zabudow y północnej pierzei rynku. N a w ąskich działach m ogły być budow ane jedynie dom y o 2— 4 oknach. B. W itkow ski w celu uzyskania elewacji o lep szych p ro p o rcjach projektow ał w spólne fasady dla kilku dom ów sąsiadujących ze sobą, co zgodne było z zalece n iam i K om isji Rządow ej. Z achow ana do dziś, częściowo odb u d o w an a p o zniszczeniach ostatniej wojny, północna pierzeja ryn k u zw raca uwagę swoim ukształtow aniem . Jej jed n o lity g abaryt i w spólny gzyms m iędzypiętrow y naw iązują do poziom ych podziałów kolegium i kościoła pojezuickiego w pierzei zachodniej. Jednocześnie zró ż nicow anie poszczególnych elewacji w prow adza pew ną ro zm aitość i ożywia długą, o jednolitych poziom ach ścianę placu. Z abudow ę pierzei północnej zakończono ok. 1827 r., n a stąp iła też stopniow a zabudow a p o zo sta łych połaci rynku. Rów nież według projektu B. W itkow skiego, w latach 1824— 1827 w zniesiono budynek K o misji Obw odow ej przy now o w ytyczonym placu na m iejscu K ońskiego Targu.
O sada sukiennicza w nieznacznym tylko stopniu zo stała zrealizow ana: w latach dw udziestych wzniesiono sześć dw urodzinnych dom ów drew nianych, z których do naszych czasów do trw ał tylko jeden. N a tyłach kolegium ,
17 W. K a l i n o w s k i , St. T r a w k o w s k i , op. cit. 18 Ibidem.
4. R aw a M azow iecka, kościół (X V III w .) i k la sztor ( X I X w. )pasjonistów (d. augustianów )
4. R aw a M azow iecka, 18th-century church and 19th-century cloister o f the Passionists (form erly o f the Augustinians)
5. Rawa M azow iecka, zespół pojezuicki, fundacja w 1613 r.
5. Rawa M azow iecka, a pro-Jesuits complex founded in 1613
n a gruntach osuszonych regulacją R aw ki, założono ogród spacerow y o charakterze p ark u angielskiego. W 1827 r. p rzystąpiono do budow y fabryki su k n a na T atarze, w południow o-zachodniej części obecnego m iasta. W końcu X IX w. na 248 dom ów w R aw ie tylko 64 było m urow anych, grupow ały się one w rynku i w sąsiad u ją cych, głównych ulicach19. W p o czątku X X w. do większych inwestycji trzeb a zaliczyć rozbudow ę szp itala o bw odo wego, w zniesionego w 1830 r. Je d n ak dopiero po 1918 r. nastąp ił intensyw ny rozw ój budow nictw a m ieszkanio wego i użyteczności publicznej. D o najciekaw szych
realizacji tego okresu należy budynek szkoły powszech nej przy ulicy K ościuszki, projektu arch itek ta K o n ra d a K ło sa z 1923 r. (realizacja zakończona z o stała w 1928 r)20. M o n u m en taln a, b arokizująca budow la naw iązuje do rozpow szechnionych wówczas projektów typow ych, o p ra cow anych na zlecenie M in istra W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, jednocześnie jed n ak świadczy 19 Ibidem.
20 Archiwum A kt N ow ych , W arszawa, Zespół akt M SW. D ok u m entacja techniczna, sygn. 3236.
6. Rawa M azow iecka, rynek, fragm ent pierzei północnej
6. Rawa M azow iecka, the M arket Square, p a rt o f the northern frontage
7. Rawa M azow iecka, dawny dom tk a cza (1820 r.) p rz y ul. K ościuszki 18 7. Rawa M azow iecka, a form er weaver’s house (1820) a t 18, K oś ciuszki S treet
o indyw idualności twórczej arch itek ta, operującego w interesujący sposób zarów no bryłą, ja k i detalem architektonicznym .
W czasie ostatniej wojny m iasto zniszczone zostało w 60% . Liczba m ieszkańców z ok. 12 tys. spadła do 7 tys. osób. W pierw szych latach przeprow adzono re m onty zniszczonych dom ów , obecnie zaś trw a intensyw na rozb u d o w a m ia sta zarów no w zakresie budow nictw a m ieszkaniow ego, ja k i inwestycji przemysłowych. R aw a liczy dziś ok. 12 tys. m ieszkańców , w perspektywie d o 1990 r. przew iduje się w zrost do 17 tys.
P R O G R A M K O N SE R W A T O R SK I
O bow iązujący obecnie plan ogólny Rawy M azow ieckiej21 (z 1975 r.) przew iduje utrzym anie w granicach zespołu starom iejskiego funkcji usług ogólnom iejskich, intensyw ny rozwój w ielorodzinnego budow nictw a m ieszkanio-21 M iejscowy ogólny perspektywiczny plan zagospodarow ania przestrzennego m iasta Rawy M azowieckiej, opracowany w W o jewódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Łodzi przez mgr inż. arch. Kazimierę H olinej i mgr A linę Pietrzak. Zatwierdzony dnia 31 maja 1975 r.
8. Rawa M azow iecka, szkoła pow szech na ( 1928 r., proj. arch. Konrad K łos) p r z y ul. K ościuszki 19
8. R aw a M azowiecka, an elementary school (1928) (designed by Konrad K ło s) a t 19, Kościuszki S treet
wego na obrzeżu śródm ieścia, zagospodarow anie ro z ległych terenów w południow o-zachodniej części m iasta n a cele turystyczne oraz w yelim inow anie szybkiego ru chu kołow ego z terenu śródm ieścia poprzez budow ę w e w nętrznej obw odnicy, połączonej z tra sa m i ruchu tra n zytow ego, w tym rów nież z a u to stra d ą W arszaw a-K ato wice. Z p u n k tu w idzenia konserw atorskiego są to z a łożenia słuszne, je d n a k zbyt ogólnikow o w planie sfor m ułow ane, co kryje za sobą niebezpieczeństw o niezbyt korzystnej interpretacji w p lan ach niższego szczebla. Św iadczy o tym plan szczegółowy z 1968 r. ch arak te ryzujący się całkow itym brakiem zrozum ienia nie tylko problem ów konserw atorskich, ale rów nież ch arak teru m ia sta o raz jego urbanistyki i zabudow y.
W trakcie analizy planu ogólnego z 1975 r. rodzą się następ u jące p y ta n ia i zastrzeżenia:
— Czy p rzeprow adzono analizę chłonności terenów zabytkow ego śródm ieścia w zakresie planow anych tam zespołów adm inistracyjno-usługow ych o raz zabudow y m ieszkaniow ej? W ydaje się, że planow ane n a tym terenie centrum ogólnom iejskie swą k u b a tu rą i tow arzyszącym i pow ierzchniam i obow iązujących działek rozsadzić może stru k tu rę przestrzenną zespołu starom iejskiego. K ryją się za tym rów nież niebezpieczeństw a zw iązane z inten sywnym ruchem kołow ym i pow ierzchniam i parkingów . Sam a idea utrzym ania funkcji usług ogólnom iejskich n a terenie centrum historycznego je s t słuszna, gdyż podtrzym uje jego funkcjonalną żyw otność, lecz koniecz n a jest w spom niana wyżej analiza chłonności terenów i na tym tle odpow iednia selekcja i d o b ó r p ro filu usług, odpow iadających charakterow i zabytkow ego otoczenia. P o n a d to należy wykluczyć realizację now ych zespołów k ubaturow ych dla usług w granicach historycznego śródm ieścia. W ydaje się konieczne utw orzenie poza granicam i zespołu starom iejskiego drugiego centrum ogólnom iejskiego i podzielenia pom iędzy tym i dw om a zespołam i funkcji ogólnom iejskich.
— N astęp n a w ątpliw ość dotyczy planow anego w ybu rzenia północno-zachodniej pierzei ulicy D ąbrow skiego, ja k p o d an o w tekście p lanu ogólnego — „celem uzyska
nia otwarcia na tereny zieleni parkow ej” . T en niesłuszny
zabieg stoi w sprzeczności z zapew nieniam i projektantów , iż uw zględnili wytyczne konserw atorskie, a szczególnie u honorow ali istniejący podstaw ow y u k ład przestrzenny m iasta — place, ulice itp., przy rów noczesnym zacho w aniu istniejących gabarytów zabudow y. W spom niane wyburzenie je st niedopuszczalne zaró w n o z p u n k tu w idzenia konserw atorskiego, ja k i u rb anistycznego, gdyż zniszczy historyczną kom pozycję w n ętrza u rb an is tycznego ulicy D ąbrow skiego, łączącej ry n ek z dziew ięt nastow iecznym placem W olności.
— N iesłuszne rów nież wydaje się zachow anie przejazdu po przekątnej ryn k u z ulicy D ąbrow skiego w ulicę W arszaw ską, gdyż zniszczy to kom pozycję przestrzenną centralnego placu m iasta. N ależałoby rozp atrzy ć koncep cję takiego u k ład u kom unikacji kołow ej, k tó ra w je d noznaczny sposób podkreślałaby zabytkow e centrum strefy konserw atorskiej. U kład ten w yznaczyłyby ulice D ąbrow skiego, W arszaw ska, M iła i M ickiew icza. Z asadnicza część zespołu zabytkow ego R aw y mieści się w granicach śródm ieścia, w ydzielonego w planie ogól nym ja k o jed n o stk a „ A ” . Teren ten w ym aga szczególnej uw agi w planach urbanistycznych i p ro jek tach realiza cyjnych. K onieczne je st tu przyjęcie zasad y p ry m atu wytycznych konserw atorskich, ro zum ianych nie tylko ja k o p ro g ram zachow ania narosłych w ciągu wieków w artości zabytkow ych i przestrzennych m iasta, ale rów nież ja k o p io g ia m zachow ania i częściow ego przy wrócenia atm osfery i k lim atu zespołu starom iejskiego w zakresie jego w nętrz urbanistycznych i skali zabudow y. Jest to działanie konieczne w epoce przem ysłow ego zunifikow ania urbanistyki i architektury naszych m iast. P rogram konserw atorski przewiduje wyznaczenie dw óch stref ochronnych: dla zespołu starom iejskiego i dla
9. Rawa M azowiecka, program konserwatorski dla zespołu starom iejskiego : 1 — strefa ochrony konserwatorskiej, 2 — obiekty zabytkow e, 3 — proponowane rejony zabudowy mieszkaniowej, 4 — proponowana zieleń parkow a i osiedlowa, 5 — proponowane ciągi piesze, a — zespól pojezuicki,
b — zespól poaugustiański, с — szpital i kościół Św. Ducha, d — zam ek, e — ratusz, f — szpital obwodowy, g — szkoła, h — kapliczka *SV. Rocha, UК — usługi w zakresie kultury, U Z — usługi w zakresie zdrowia, UO — usługi w zakresie oświaty, Z P — zieleń
9. Rawa M azowiecka, a conservation programm e fo r the O ld Town com plex ;1 — zone o f the conservation protection, 2 — structures o f historic m erit, 3 — proposed grounds fo r housing, 4 — proposed grounds fo r p a rk s and greenery, 5 — proposed pedestrian routes, a — a pro-Jesuits com p lex , b — a pro-Augustinian complex, с — hospital and church o f H oly Ghost, d — castle, e — the Town-Hall, f — district hospital, g — school,
h — S t R och’s Chapel, U Z — services in the f ie ld o f culture, U Z — health services, UO — education services, Z P — greenery
pozostałych zespołów i obiektów zabytkow ych. G ra n i cam i strefy ochronnej zespołu starom iejskiego winny być: od północy — ulice F aw orna i K olejow a oraz rzeka R aw ka, w granicach p ark u m iejskiego; od w schodu — rzeka R aw ka i rzeka R ylka, łącznie z terenam i pizyległy- mi do zam ku oraz w schodnia granica terenu szpitala; od p o łu d n ia — tyły zabudow y południow ej pierzei ulicy M ickiew icza i od zachodu — ulica F aw o rn a w raz z te renem szkoły powszechnej przy ulicy K ościuszki. Poza zespołem starom iejskim stiefy ochrony konserw atorskiej obejm ują następujące zespoły i obiekty zabytkow e: grodzisko A nielska G ó ra , kaplica Św. K rzyża, cm entarz przy ulicy Tom aszow skiej, kaplica Św. R ocha i kapliczka przy ulicy R eym onta. D la zespołu starom iejskiego należy przyjąć funkcję dzielnicy m ieszkaniow ej z zespo łem usług ogólnom iejskich o wyselekcjonow anym p ro filu w zakresie adm inistracji, kultury, handlu, gastro nom ii i rzem iosła. P o za istniejącym i obiektam i przezna czonym i na adm inistrację i usługi, pozostałe lokalizacje w tym zakresie należy planow ać jedynie w form ie cią gów usługow ych w budow anych w p arterach dom ów m ieszkalnych. K onieczna jest analiza chłonności tere
nów zabytkow ego śródm ieścia w zakresie wielkości i p ro g ram u usług.
Przyjm ując zaprojektow aną w planie ogólnym w ew nętrzną obw odnicę m iejską, biegnącą p o zewnętrznej linii strefy konserw atorskiej, należy w yelim inow ać z terenu zespo łu starom iejskiego ruch tranzytow y, kw alifikując ulice d la ruchu w ew nętrznego i ciągów pieszych. R ów nież zgodnie z planem ogólnym , zespoły parkingów ogólno m iejskich należy lokalizow ać p o za granicą strefy k o n serw atorskiej. W celu przyw rócenia właściwych p ro p o rcji przestrzennych rynku konieczna je st likw idacja przecinającej go jezdni. Ciągi piesze w granicach h isto rycznego śródm ieścia w inny łączyć głów ne zespoły zabytkow e, a więc zam ek, kościół i k laszto r poaugust- . iański, kościół Św. D ucha, kościół i kolegium pojezuic- kie, rynek w raz z ratuszem o ra z p ark m iejski. Ciągi te pow inny przebiegać ulicam i: Z am kow ą, K rzyw ym K o łem , W arszaw ską, M azow iecką, Z atylną, R ynkiem , K ilińskiego, P arkow ą i H an k i Sawickiej. P ozostałe ulice należy przeznaczyć dla ru ch u w olnego.
W północno-zachodniej części zespołu starom iejskiego należy zachow ać, a naw et powiększyć, istniejące tereny
10. R aw a M azow iecka, stan obecny 10. Rawa M azow iecka, the present condition
zieleni parkow ej. Tereny otaczające zam ek należy za gospodarow ać w form ie usług w zakresie kultury. K o nieczny je st rów nież szczegółowy pro jek t uw zględnia jący problem y ekspozycji architektoniczno-archeologicz-
nej.
Całkow itej zm iany kom pozycji w ym aga zieleń rynku. W pierw otnych granicach rynku lokacyjnego (część w schodnia placu) w inna być zachow ana w olna przestrzeń, przeznaczona n a m ałe form y handlow e, festyny, zgrom a dzenia itp., zaś część zachodnia placu pow inna być za gospodarow ana zielenią niską, sym bolicznie naw iązu ją c ą do daw nego zachodniego bloku zabudow y rynkowej.
W granicach strefy konserw atorskiej należy zachow ać istniejącą zabudow ę historyczną o raz uszanow ać linie zabudow y. N ow e realizacje w inny być obrzeżne, w ga barycie i ch arak terz e naw iązujące do zabytkow ego otoczenia. N a ty m terenie dopuszcza się zabudow ę
d o trzech kondygnacji, z w yjątkiem ulicy Zatylnej, Krzywego K oła i Zam kow ej, gdzie ze względu n a są siedztw o zam ku obow iązyw ać w inna wysokość jednej kondygnacji. W nętrza bloków zabudow y m ieszkaniowej należy zagospodarow ać zielenią z w yznaczonym i tere nam i zabaw dla dzieci.
W m iarę istniejących przekazów ikonograficznych i p ro jektow ych konieczne jest przyw rócenie pierw otnego w ystroju architektonicznego i kształtu otw orów w ele wacjach kam ienic (zwłaszcza w rynku). W ażne jest rów nież utrzym anie zasady dachów dw uspadow ych, pobitych blachą lub pokrytych dachów ką.
K olorystyka tynków w inna naw iązyw ać do ch arak teru zabudow y dziewiętnastow iecznej. W Przepisach ogól
nych policji budowniczej dla m iast w Królestwie P olskim z dnia 26 września 1820 roku (a więc z czasów regulacji
12. Rawa M azow iecka, strefa ochrony konserwatorskiej zespołu starom iejskiego na tle planu ogólnego m iasta : 1 — strefa, 2 — zabudowa mieszkaniowa, 3 — usługi, 4 — usługi połączone z z a budową m ieszkaniową, 5 — zieleń, 6 — p rzem ysł
(w szystkie zdjęcia: K. Kow alska)
12. Rawa M azow iecka, zone o f the conservation protection covering the O ld Town complex against the general town plan ; 1 — the zone, 2 — housing construction, 3 — services, 4 — services combined with housing construction, 5 — greenery, 6 — industry
11. Rawa M azow iecka, strefa ochrony konserwator sk iej zespołu starom iejskiego na tle obecnego planu m iasta : 1 — strefa ochrony konserwatorskiej, A — Anielska Góra, В — rejon przedlokacyjnego „ S ta rego M iasta", С — zam ek, D — rynek, E — przed mieście krakow skie, F — miasto żydow skie, G — osada sukiennicza, H — fab ryk a „ T a ta r"
11. Rawa M azow iecka, zone o f the conservation protec tion covering the O ld Town complex against the present outline o f the town; 1 — the conservation protection zone, A — the Anielska M ountain, В — region o f the pre-location O ld Town, С — castle, D — M arket Square, H — the Cracow suburb, F — a Jewish town, G — a clothiers' settlem ent, H — the Tatar factory
tynków „najstosowniejszym je s t kolor kam ienny, żółtaw y,
bladozielonkawy itp., nigdy zaś brudnogranatowy lub ciem noczerwony ani żaden ja skra w y” .
Pierwsze studium historyczno-urbanistyczne Raw y M a zowieckiej w ykonano w P K Z w 1964 r., w 1979 r. o p ra cow ano jeg o aktualizację. W ciągu tych p iętnastu lat zm ienił się nieco stan badań n ad dziejam i m iasta oraz m odel dokum entacji konserw atorskich zaró w n o w z a kresie szczegółowości b ad ań historycznych urbanistyki i arch itek tu ry , ja k i problem atyki p rogram u konserw a torskiego. H isto ria m iasta i jego zabudow y wymaga je d n a k dalszych badań. U kończono jedynie b ad an ia archeologiczne zam ku, nie w yjaśniona je st jed n ak n ad al spraw a m urów m iejskich; być m oże zachow ały się jakieś relikty pierw otnego kościoła parafialnego (teren ten częściowo zajęty je st budynkiem banku). K am ienice rynkow e w ym agają szczegółowej dokum entacji h isto rycznej, inw entaryzacji pom iarow ej oraz b a d ań arc h i tektonicznych. N ie przeprow adzono pełnych b a d a ń gro dziska n a Anielskiej G órze. W tej sytuacji obecne stu d iu m historyczno-urbanistyczne Raw y należy tra k tow ać ja k o początek działań pow szechnie określanych ja k o p ro g ram rew aloryzacji m iasta. W ydaje się jed n ak , że specjalistyczny p ro je k t konserw atorsko-urbanistycz- ny nie je st konieczny, przedstaw iony pow yżej p rogram adresow any był d o „zw ykłego” p lanu ogólnego za go spodarow ania przestrzennego m iasta. O d uczciwości i w nikliw ości tego planu zależy los Rawy, k tó r a pozornie je st typow o przeciętnym m iastem , kryje je d n a k w sobie w alory krajobrazow e, urbanistyczne i historyczne o nie przem ijającym znaczeniu.
m gr Janusz Kubiak P P Pracownie K onserwacji Z ab ytk ó w O ddział w W arszawie
RAWA MAZOWIECKA — THE CONSERVATION PROGRAMME
Raw a M azowiecka is a typical Polish tow n with a rich historic past; its successive stages o f spatial developm ent have got a c cum ulated in layers and have been largely preserved to the pre sent day.
In the second half o f the 14th century the tow n was located on the grounds with rich settlers’ traditions, going back to the early days o f colonization. It was also at that time that church co m plexes were founded and the castle was built. In the 16th century the tow n flourished. In 1613 a Jesuits’com plex, dom inating now over the Market Place, was erected. In 1776 a Jewish settlem ent was established there. The present outline o f the tow n is largely the outcom e o f the tow n regulation undertaken in 1817, although a principal scheme o f the streets dates back to its location tim e. It was also in the 19th century that the m ajority o f historic buil dings, found m ainly in the frontages o f the Market Square, were built.
During the 2nd World War Rawa was destroyed in 60 per cent; at present the town is being expanded both in respect o f housing and o f industry.
T he conservation programme envisages protective zones for the
Old Town com plex and for the remaining com plexes as well as for historic structures. The Old Town com plex should assum* the function o f a residential district with a servicing network о a specialized nature in the field o f adm inistration, culture, trade catering and handcraft. It is necessary to study the absorptiveness o f the areas o f historic merit in the centre o f the town with regard to the size and programme o f services.
Transit traffic should be eliminated from the Old Town com plex; the streets should be used for interior traffic and for pedestrians only.
The existing old buildings and historic lines o f their outline must be preserved within the conservation zone. N ew projects should be bordering and their dimensions and character must be in line with the nistoric surroundings. It is also necessary to put plants in residential districts and to provide play-grounds for children. Still another task is to restore the original architectonic decor and shape o f oriffices in the elevations o f the houses according to the existing iconographie records. O f im portance is also a main- taning o f ridge roofs, ceiled with sheet iron or tiled. The colouring o f plaster should be in line with the character o f the 19th-century buildings.