Olgierd Sawicki, Waldemar
Szczerba
Komu Norblina, komu?
Ochrona Zabytków 36/1-2 (140-141), 101-110
O D R E D A K C J I : P r o j e k t o c h r o n y i n o w e g o w y k o r z y s t a n i a d a w n e j f a b r y k i N o r b l i n a , l e ż ą c e j w C e n t r u m W a r s z a w y , z o s t a ł w 1981 r o k u w y r ó ż n i o n y N a g r o d ą I s t o p n i a p r z e z G e n e r a l n e g o K o n s e r w a t o r a Z a b y t k ó w w d o r o c z n y m k o n k u r s i e p r a c p r o j e k t o w y c h z z a k r e s u o c h r o n y z a b y t k ó w . A r t y k u ł t e n z p e w n o ś c i ą p r z y b l i ż y C z y t e l n i k o w i p r o b l e m y , z j a k i m i ,, b o r y k a j ą s i ę ” a u t o r z y p r o j e k t u t e g o w y j ą t k o w o s p e c y f i c z n e g o z a b y t k u a r c h i t e k t u r y p r z e m y s ł o w e j z X V I I I — X I X w i e k u . OLGIERD SA W IC K I, W A LD EM A R SZCZE R BA
KOMU NORBLINA, KOMU?
D aw na fa b ry k a N orblina jest p rzy kładem tego, że pozornie nieciekaw e, zaniedbane s ta re o biekty przem ysłow e k ry ją w sobie w ielkie w arto ści h isto ryczne. N ależy je chronić i adaptow ać dla w spół czesnych fun k cji, by w ten sposób pokazyw ać h i storię naszego rodzim ego przem ysłu. W W arsza w ie jest w iele obiektów przem ysłow ych, k tó re Sto łeczny K o n serw ato r Z abytków gotów jest bronić przed n ieu ch ro n n y m upadkiem . Nie zawsze jest to jednak m ożliw e. Często zdarza się bow iem tak , że zanim zdążym y zorientow ać się z jak im i w arto ścia m i m am y w danym obiekcie do czynienia, to jest on już przeznaczony do likw idacji jako bezużytecz na, zużyta technicznie „b u d a”. R em ont zaś jest zbyt kosztow ny dla zainteresow anych ich ra to w a niem . N iestety nie zawsze in terw e n cje k o n serw a torskie i apel o okazanie serca fab ry ce przynosi efekt. M am y nadzieję, że los ta k i nie spotka N or blina.
N orblin zn ajd u je się w cen tru m W arszaw y przy ul. P ro stej, przedłużeniu Ś w iętokrzyskiej. I w łaśnie to położenie jest przyczyną najw iększych kłopotów. N orblin bow iem h istorycznie u k ształto w a ł Się tak , że obecnie „wchodzi na jezd n ię” ul. P ro stej s tw a rzając w ten sposób „w ąskie g a rd ło ” w układzie k om u n ik acy jn y m tej części m iasta. G ardło to było ta k w ąskie, że w 1963 r. p rz y in stalo w an iu linii tram w a jo w ej trzeb a było w yburzyć fra g m e n ty b u dynków fa b ry k i, co dało ta k i re zu ltat, że tra m w a j d w u k ro tn ie przecina jezdnię dla sam ochodów , a zw ężenie istn ie je nadal. Słow em — prow izorka, k tó ra trw a już 20 lat.
Obecnie jed n ak sy tu acja ta jest jeszcze bardziej skom plikow ana, gdyż u k ład k o m u n ik acy jn y po p ro stu dusi się przez N orblina, n ato m iast gospodarz fa b ry k i — „W alcow nia M etali W arszaw a” opuści ła szacow ne m u ry po w ybudow aniu dla siebie n o wej siedziby na M łocinach. Tak więc N orblin p rz e s ta ł produk ow ać cenne m etale.
Z in icjaty w ą ra to w an ia daw nej w alcow ni i p rze znaczenia jej m urów na M uzeum P rze m y słu W a r szaw skiego w ystąpiło M uzeum T echniki, w spom a gane w sw ych d ziałaniach przez K o n serw ato ra Z a bytków . In icjaty w a ta cieszy się dużym za in tereso w aniem społecznym i k ilk a k ro tn ie była już d y sku to w an a w prasie i telew izji.
W ładze m iejskie w fakcie zakończenia produkcji w N o rb lin ie w idzą szansę na d efinityw n e „odkorko- w an ie” ul. P ro stej przez zrealizow anie drugiej
jezdni i w yprostow anie przebiegu toro w isk a linii tram w ajo w ej. Trzeba w tym m iejscu stw ierdzić, że konieczność ud ro żn ienia ciągu k om unikacyjnego Wola — Śródm ieście jest bardziej niż oczyw ista. Podjęcie jed n ak tak iej decyzji p rzek reśla możliwość u trzy m an ia obiektów N orblina w obecnym stanie. P ro jek to w an a bow iem jezdnia zm usza do w y b u rzenia dwóch najcen niejszych budy nk ów fa b ry k i —
O dlew ni i P ręto w n i. T ak też p ro jek ta n ci stanęli wobec d ylem atu — co w ażniejsze: po trzeb y m iasta czy budynki N orblina.
S p raw a okazała się bardzo k o n tro w e rsy jn a i n ie jednoznaczna. Po w ielu dyskusjach p ro je k ta n c i dla um ożliw ienia podjęcia n ajlepszych decyzji zdecydo w ali się przedstaw ić cztery propozycje przyszłego oblicza fa b ry k i N orblina. Z ain teresow any ch p rzy szłym użytkow aniem obiektu jest w ielu: przede w szystkim M uzeum T echniki, a n astępn ie w a rszaw skie rzem iosło, zw łaszcza m etalow e, P raco w n ie Sztuk P lastycznych, M uzeum D ru k arstw a, a także P racow n ie K onserw acji Zabytków . Żaden jed n ak z po tencjalnych użytkow ników nie m a ta k dużych
1. F a b r y k a N o r b li n a w W a r s z a w ie , plan s y t u a c y j n y , sta n o b e c n y
1. N o r b li n ’s f a c t o r y in W a r s a w , situ ation al p la n, p r e se n t conditio n
2. F a b r y k a N o r b li n a w W a r s z a w ie , r o z w ó j h i s t o r y c z n y za k ła d u : A — w 1780 r., r o k u założe nia , w ła śc ic ie l F r a n c is z e k R y x , В — la ta 1829— 1831, С — 1859 r., w ła śc ic ie l E d w a r d Lü ck field , D — 1892 r., w ła ś c i c ie l e N o rb lin , B racia Buch
i T e o d o r W ern er, E — 1903 r., w ła śc ic ie le N orblin , Bracia Buch i T e o d o r W e r n e r , F — 1925 r., G — 1939 r., H 1980 r., W a l c o w n i a M e ta li „W a r s z a w a ”
2. N o r b li n ’s f a c t o r y in W a r s a w , h is to rical d e v e l o p m e n t of th e p la n t A — in 1780, i.e. th e y e a r of it s e s t a b li s h m e n t , o w n e d b y F ra n cis zek R y x , В — 1829— 1831, С — 1859, o w n e d b y E d w a r d L ü c k fie l d , D — 1892; N o r b li n — owners:
Buch B r o th e r s a n d T. T e o d o r W er n er, E — 1903, N o r b lin — ow n ers: Buch B r o th e r s an d T e o d o r T. W e r n e r , F — 1925, G — 1939, H — 1980, th e W a r s z a w a M etal R ollin g Mill
3. F a b r y k a N o rb lin a w W a r s z a w ie , e l e w a c j e z a k ł a d u od ulic Ż e la z n e j , P r o s t e j i Ł u c k ie j , s t a n w 1981 r.
3. N o r b li n ’s f a c t o r y in W a r s a w , e l e v a tio n of th e p la n t seen f r o m Żela zn a, P r o s t a and Ł u c k a streets , co n d itio n in 1981
4. I l u s tr a c ja z „ T y g o d n ik a Ilu s t r o w a n e g o ” (r. 1889, n r 349, s. 94), r y s u n e k w y k o n a n y p r z e z K s a w e r e g o P illa tie g o z o k a z j i j u b i le u s z u fa b r y k i: 1 — A l b e r ty n a z N o r b li n ó w W e r n e r o w a , 2 — T e o d o r W e r n e r , 3 — L u d w i k N o rb lin , 4 — w i d o k f a b r y ki N o r b li n a i S p ó łk i, 5 — z a b a w a f a b r y c z n a na C z y s t e m . 6 — d a r y j u b i l e u s z o w e 4. Illu s t r a t io n f r o m „ T y g o d n ik I l u s t r o w a n y ” (1889, n o 349, p. 94), d r a w i n g b y K s a w e r y P illa - ti on th e occasion of th e f a c t o r y ’s a n n iv e r s a r y : A l b e r t y na W e r n e r of th e N o rb lin s, 2 — T e o d o r W e r n e r , 3 — L u d w i k N o rb lin , 4 — v i e w of N o r b lin and Co. fa c to ry , 5 — a f a c t o r y p a r t y a t C z y s t e , 6 — j u b i le e g if ts
środków by w całości zagospodarow ać te re n fa b ry ki. T ak więc rodzi się potrzeba koegzystencji. Kto, z kim i dlaczego m a współżyć w przyszłości w h i storycznych m u rac h zasłużonej W alcowni jest t e m atem licznych dyskusji fachow ych i społecznych. Jedno jest oczyw iste: N orblin pow inien służyć spo łeczeństw u W arszaw y ta k jak do tej p o ry to czy n ił i daw ać św iadectw o sw ojej w artości.
A utorzy „S tudium p ro gram ow o-przestrzenn ego” do szli do w niosku, że obecnie n ajlep iej jest przedło żyć do decyzji w ładz m iejskich kilk a w a rian tó w przyszłego w yk orzystania N orblina, tak by nie za m ykać drogi do dy sku sji i do najlepszych ro zw ią zań inw estorskich.
P oniżej przedstaw iono cztery w a ria n ty re p re z e n tu jące o d rę b n e sposoby zagospodarow ania. W a rian t V (il. 15) jest w a ria n te m w ynikow ym .
W ARIANT I
P ow ierzch nia działki: 2,06 ha P ow ierzchnia zabudow y: 11 303 m 2 P ow ierzchnia użytkow a: 10 276,8 m 2 K u b a tu ra : 67 818 m 3
P rzew id u je przeznaczenie te re n u fa b ry k i N orblina M uzeum P rzem y słu w W arszaw ie w obecnych g ra nicach zagospodarow ania tere n u , tzn. p rz y zało żeniu, że m odernizacja ul. P ro stej będzie ta k p rze prow adzona, iż ochroni w szystkie bu dy nk i zespołu obiektów N orblina, łącznie z b ud ynk am i Odlew ni i P rę to w n i (P rasy 520 T). P laców ka m iałab y być oddziałem M uzeum T echniki. Do zadań M uzeum P rzem ysłu należałoby przede w szystkim :
— grom adzenie, zabezpieczenie i ud ostępnienie za bytków , p am iątek i dokum entów zw iązanych z roz
5. W i d o k f a b r y k i N o r b li n a i Spółk i, r y s u n e k w y k o n a n y p r z e z K s a w e r e g o P illa tieg o z o k a z j i j u b i l e u s z u zakładu, a z a m i e s z c z o n y w „ T y g o d n ik u I l u s t r o w a n y m ” 5. V i e w of the f a c t o r y of N o r b lin and Co., d r a w in g b y K s a w e r y P il la t i on th e occasion of th e f a c t o r y ’s ju b ile e , p u b li s h e d in „ T y g o d n ik I l u s t r o w a n y ” 6. W n ę t r z e f a b r y k i N o r b li n a i S p ó łk i w 1889 r., r y s u n e k w y ko n a n y p r z e z K s a w e r e g o P il la tiego 6. Interio r s of th e f a c t o r y of N o r b lin an d Co., 1889, d r a w i n g b y K s a w e r y P il la t i
— utrw alen ie, jako rezerw atu, frag m en tu W alcowni w stary ch budynkach, z zachow aniem oryginalnego
w yposażenia;
— popularyzacja trad y c ji przem ysłow ych, w tym trad y c ji pracy i społecznej działalności środow isk
robotniczych;
— kulty w o w an ie i popularyzacja trad y c ji W alcow ni M etali N ieżelaznych „W arszaw a”, daw nych Z a kładów N orblina;
— popularyzacja aktualnego stan u i problem ów w arszaw skiego przem ysłu;
— in w entaryzo w anie i naukow e opracow yw anie grom adzonych zabytków , pam iątek i dokum entów ;
— system atyczne ko nserw ow anie grom adzonych zabytków i pam iątek;
— zapew nienie w aru n k ó w dla działalności sto w a rzyszeń społecznych, zajm u jący ch się krzew ien iem trad y c ji przem ysłow ych i technicznych, ochroną zabytków oraz popularyzacją techniki.
W tym w arian cie obok M uzeum P rzem y słu p rze w idziano rów nież um ieszczenie P racow ni K o n ser w acji M etalu MKZ, jako fu n k cji u zu pełn iającej i program ow o ściśle zw iązanej z c h a rak terem M uzeum (program ok. 800 m 2 pow ierzchni użytkow ej). Obie te in sty tu c je m ogą w spółpracow ać albo prow adzić w spólną działalność ośw iatow ą i usługową.
7. F a b r y k a N o r b l i n a , p r o j e k t z a g o s p o d a r o w a n i a ( a k s o n o m e t r i a ) , w a r i a n t I, s k a l a 1 :5 0 0 7. N o r b l i n ’s f a c t o r y , d e v e l o p m e n t l a y o u t ( a x o n o m e t r i c p r o j e c t io n ) , v a r i a n t 1, s c a l e 1 :500 8. F a b r y k a N o r b l i n a , p r o j e k t z a g o s p o d a r o w a n i a ( a k s o n o m e t r i a ) . w a r i a n t I I , s k a l a 1 :500 8. N o r b l i n ’s f a c t o r y , d e v e l o p m e n t l a y o u t ( a x o n o m e t r i c p r o j e c t io n ) , v a r i a n t 2, s c a l e 1 :5 0 0
9. F a b r y k a N o r b l i n a , p r o j e k t z a g o s p o d a r o w a n i a (a k s o n o m e t r i a ), w a r i a n t I I I , s k a l a 1 :5 0 0 9. N o r b l i n ’ s f a c t o r y , d e v e l o p m e n t l a y o u t ( a x o n o m e t r i c p r o j e c t io n ) , v a r i a n t 3, s c a l e 1 :100 10. F a b r y k a N o r b l i n a , e l e w a c j a o d ut. P r o s t e j , w a r i a n t I I I , s k a l a 1 :100 10. E l e v a t i o n o f N o r b l i n ’s f a c t o r y f r o m P r o s t a s tre e t , v a r i a n t 3, s c a l e 1 :100 WARIANT II P ow ierzchnia działki: 1,7 ha P ow ierzchnia zabudow y: 7 670 m 2 P ow ierzchnia użytkow a: 7 877,5 m 2 K u b a tu ra : 46 020 m 3
T eren fa b ry k i N orblina przeznaczony rów nież na M uzeum P rzem y słu o ch a rak terze i program ie, jak w w ariancie 1 z tym , że założenia są n astępujące: — realizacja m o dernizacji ul. P ro ste j odbędzie się zgodnie z zatw ierdzonym planem realizacy jnym , co pociąga za sobą likw id ację b udynków zespołu fa b ry k i N orblina znajdujących się w now ych liniach rozgraniczających ul. P ro stą, w ty m budynków Od lew ni i P ręto w n i (P rasy 520 T);
— n astąp i zm niejszenie pow ierzchni d ziałki do 1,6 ha, co zm niejsza m ożliw ości program ow e p rzy szłych użytkow ników .
Ze w zględu n a ro zbudow any p ro g ram M uzeum P rzem ysłu nie zaproponow ano w prow adzenia in nych użytkow ników .
W ARIANT III
P ow ierzchnia działki: 1,7 ha P ow ierzchnia zabudow y: 8 730 m 2 P ow ierzchnia użytkow a: 19 003 m 2 K u b a tu ra : 81 700 m 3
W tym przy p ad k u tere n fa b ry k i N orblina przezna czony jest na M uzeum P rzem y słu oraz C entrum
11. F a b r y k a N o r b l i n a , e l e w a c j a o d u l. Ż e l a z n e j , w a r i a n t I I I , w e r s j a I, s k a l a 1 :1 0 0 11. E l e v a t i o n o j N o r b l i n ’s f a c t o r y f r o m Ż e l a z n a s tre e t , v a r i a n t 3, v e r s i o n 1, s c a l e 1 :100 12. F a b r y k a N o r b l i n a , p r z e k r ó j В—В , w a r i a n t I I I , s k a l a 1 :1 0 0 12. N o r b l i n 's f a c t o r y , c r o s s - s e c t io n , B - B . v a r i a n t 3, s c a l e 1 :1 0 0 13. F a b r y k a N o r b l i n a , p r o j e k t o w a n y p r z e b i e g t r a s y ( l i n i a p r z e r y w a n a ) , u l. P r o s t a , w a r i a n t I V 13. N o r b l i n ’s f a c t o r y , a p l a n n e d c o u r s e o f t h e r o u t e ( d o t t e d l i n e ) o n P r o s t a s t r e e t , v a r i a n t 4
U sług M etalow ych przy n astęp u jący ch założeniach: — u leg ają likw idacji budy n k i leżące w now ych li n iach rozgraniczających ul. P ro stą, zm odernizow a nej w edług zatw ierdzonego p lan u realizacyjnego; — tylko najcenniejsze b u d y n k i zespołu zostają za chow ane i przeznaczone n a potrzeb y M uzeum P rz e m ysłu. P ozostałe o b iek ty zespołu fa b ry k i N orblina ulegają likw idacji, na te j części d ziałki zostaje w prow adzony now y u ży tkow nik — C en tru m Usług M etalow ych.
Dla M uzeum P rzem ysłu k o rzy stn a b y łab y w spół p raca z silnym inw estorem , k tó ry m ógłby opano wać org an izacy jnie i finansow o ta k duży te re n in w estycji. P rzy czym zakłada się, że b y łb y to in w esto r uspołeczniony. P ro g ra m C en tru m pow inien być tak u k ształto w an y aby zachować tra d y c ję m iej sca, czy n aw et dzielnicy, tzn. proponow any jest tu h an d e l — b ranża m etalow a oraz usługi z tej b ra n
ży dla ludności. W pom yśle byłoby to C entrum , gdzie m ożna kupić w szystko co potrzebne jest dla dom u, sam ochodu i ogródka. Jednocześnie m ożna b y tu zam ów ić każdą usługę zw iązaną z m etalem . T akie fu nk cjon alne pow iązanie M uzeum P rzem ysłu“ z C en tru m Usług M etalow ych stanow ić pow inno a tra k c y jn ą propozycję dla m iasta, a jednocześnie uzupełnia i rozw ija pro g ram M uzeum o „życie”, co jest bardzo ważne dla m aksym alnego w yk orzy stania te re n u dla celów społecznych.
W tym w a rian cie cały te re n jest ogólnodostępny i fun k cjo n u je na zasadzie „hal targ o w y ch ” gdzie k a ż dy znajdzie coś dla siebie. M uzeum P rzem ysłu i C en tru m Usług M etalow ych wyposażono w pod ziem ny p ark in g na 220 sam ochodów, przeznaczony dla pracow nikó w N orblina, dostaw , a także dla od w iedzających.
14. F a b r y k a N o r b l i n a , p r o j e k t z a g o s p o d a r o w a n i a ( a k s o n o m e - t r ia ), w a r i a n t I V , s k a ’a 1 :5 0 0 14. N o r b l i n ’s f a c t o r y , d e v e l o p m e n t l a y o u t ( a x o n o m e t r i c p r o j e c t io n ) , v a r i a n t 4, s c a l e 1 :5 0 0 15. F a b r y k a N o r b l i n a , p r o j e k t z a g o s p o d a r o w a n i a ( a k s o n o m e - t ria ), w a r i a n t V , s k a l a 1 :500 15. N o r b l i n ’s f a c t o r y , d e v e l o p m e n t l a y o u t ( a x o n o m e t r i c p r o j e c t io n ) , v a r i a n t 5, s c a l e 1 :500
ш ш т т ш 16— 18. F a b r y k a N o r b l i n a w W a r s z a w i e , s t a n z 1981 r., w i d o k b u d y n k ó w f a b r y c z n y c h i w n ę t r z h a l p r o d u k c y j n y c h 16— 18. N o r b l i n ’s f a c t o r y i n W a r s a w , c o n d i t i o n i n 1981, v i e w o f f a c t o r y b u i l d i n g s a n d m a n u f a c t u r i n g p r e m i s e s W ARIANT IV P ow ierzchnia działki: 1,8 ha P ow ierzchnia zabudow y: 8 324,2 m 2 P ow ierzchn ia użytkow a: 15 880,6 m 2 K u b a tu ra : 75 865 m 3
T eren fa b ry k i N orblina przeznaczony jest na M u zeum P rzem y słu oraz Rzem ieślnicze C entrum U słu gowe przy n astęp u jący ch założeniach:
— M uzeum P rzem ysłu zn ajd u je się w części b u dynków p ro du kcyjn ych (tzw. R ezerw at) i ad m in i stracy jny ch , przy czym są to o b iekty o n ajw y ż szych w artościach historycznych. R ezerw at tw orzą hale p ro du kcy jne (Tłocznia 4000 T, T raw ialnia, C iągarnia) adapto w ane dla potrzeb m uzealnych w raz z istniejącym w yposażeniem technicznym . W pozostałych, zachow anych budynkach, urządzone m ają być ekspozycje stałe i zm ienne oraz zaplecze ad m in istracy jn o -n au k o w e M uzeum;
— pozostałe, naszym zdaniem m niej w artościow e, bu dy nki N orblina u leg ają likw idacji, a na tym m iejscu pow staje Rzem ieślnicze C en tru m U sługo we;
— całość w a ria n tu IV pow staje w now ych liniach rozgraniczających ul. P ro stą, zm odernizow aną w e dług zatw ierdzonego p lan u realizacyjnego;
— oprócz M uzeum P rzem y słu n a te re n N orblina w prow adzony by łby siln y inw estor, np. Izba Rze m ieślnicza, k tó ry w obecnych w aru n k ach ekonom i cznych, posiadając w łasne w ykonaw stw o, daje szanse kom pleksow ej realizacji.
P rogram ow o jest to w a ria n t zbliżony do w a ria n tu III, z tą różnicą, że zupełnie inaczej przeb iegałby proces inw estycyjny, co w ynika z w prow adzenia p ry w a tn y ch rzem ieślników na ten tere n . L oka lizacja Rzem ieślniczego C en trum Usługowego jest ta k atra k cy jn a, że rzem iosło w arszaw skie jest b a r dzo zain tereso w an e inw estow aniem w to p rz ed sięwzięcie. Również dla M uzeum P rzem ysłu, k o egzystencja z fu nk cją ogólnom iejską w ydaje się z w ielu w zględów celowa.
Na zakończenie w ypada m ieć nadzieję, że losy fa b ry k i N orblina będą znane w najbliższym czasie. Oby nie popadła ona w ko m pletną ruin ę, zanim za czniem y ją ratow ać.
m g r inż. arch. Olgierd iSawicki m gr inż. arch. W aldem ar Szczerba PP P K Z •— Oddział w Warszawie
WHO W A N T S N O R BLIN , WHO?
T he ex a m p le of old N o rb lin ’s factory in W arsaw sh ow s th at se e m in g ly u n in terestin g and n e g le c te d old in d u strial stru ctu res con ceal great h isto ric v a lu es. T hey should be protected and adapted for contem p orary fu n ction s in order to illu stra te in th is w a y th e h is to ry of our hom e industry. W arsaw has a num ber of in d ustrial b u ild in gs w h ich th e T o w n M onum ents C on servator is ready to p rotect a gain st in e v ita b le d eclin e. H ow ever, th is is not a lw a y s p ossib le. It is o ften th e ca se th at b efore w e rea lize th e v a lu e s rep resen ted b y a sp ecific stru ctu re it is a lrea d y earm arked for d em o li tio n as u se le ss and te c h n ic a lly w o rn -o u t. Its rep air is too e x p e n siv e for th o se in terested in its rescue. U n fo rtu n a tely in terv en tio n s of con servators and appeals for th e concern for th e old factory are n o t a lw a y s e ff e c tiv e. T he program m e for th e p rotection and n ew ap p lication o f form er N o rb lin ’s factory, situ a ted in th e cen tre of W arsaw of tod ay, w a s d istin g u ish ed in 1981 w ith th e 1st P rize of th e G en eral M on u m en ts C on ser vator in an an n u al com p etition for d esig n w ork s in th e field of m onum ents p rotection.
T he p resen t a rticle w ill u n d ou b ted ly bring th e R ea
ders clo ser to th e p rob lem s fa ced b y th e a u th o rs o f th e program m e e n v isa g ed for th is e x cep tio n a lly s p e c i fic sp ecim en of in d u stria l a rch itectu re ty p ica l o f th e 18th-19th cen tu ries, i.e. N orb lin . T he bu ild in g is situ a ted in th e h eart of th e to w n and th u s m ak es d ifficu lt th e ex te n sio n of th e tr a ffic system . W hen th e h ith erto u ser of th e fa c to r y (’’W a rsza w a ” M etal R ollin g M ill) le f t th e old w a lls and m oved in to n e w p rem ises th e M u seu m of T ech n ics u n d ertook th e in itia tiv e to rescu e th e structure, seein g in it an op p ortu n ity of arranging t h e re th e M useum of th e W arsaw Industry.
T he in itia tiv e w a s r e c e iv e d b y th e p op u lation w ith great applause. On th e other hand, tow n a u th o rities are still read y to p u ll d ow n th e b u ild in g in order to u n b lock a tra ffic sy s te m in th is part of W arsaw . T h e authors of th e p rogram m e w ork ed out four p rop osals for fu tu re ap pearance o f N o rb lin ’s factory, as ap art from th e M u seu m of T ech n ics, W arsaw craftsm en , th e M useum of P rin tin g and M onum ents C on servation W orkshop also sh o w th eir in terest in th e idea. O ne th in g is certain — th e c o m p lex has to serve W arsaw ’s
in h ab itan ts and can n ot b e d em olish ed .
JA N U SZ K U B IA K I
DAWNA FABRYKA NORBLINA W WARSZAWIE
— SZOPA NA ROWERY CZY KATEDRA W LINCOLN?
P arcelę zajętą obecnie przez W alcow nię M etali „W arszaw a” w yznaczają ulice — od połud nia P ro sta, od w schodu Żelazna, od północy Ł ucka, w y ty czone n a tym odcinku w czasie re g u la cji tej części m iasta w latach sześćdziesiątych i siedem dziesią tych X V III w. P la n W arszaw y z 1771 r. n o tu je na m iejscu obecnej w alcow ni bliżej n ieokreśloną za budow ę m urow aną i drew nianą. Szczegółowy plan tej p arceli z 1784 r. przedstaw ia cegielnię i ogród, należące wówczas do „Imć P an a de F riese konsy- liarza J. K. M ci”. W n astępny ch latac h w łaścicie lem posesji stał się F ranciszek Ryx, k a m e rd y n e r k róla S tanisław a A ugusta, staro sta piaseczyński. Zabudow a z tego okresu nie zachow ała się. P la n m iasta z 1808 r. n otuje już jednak dość bogatą za budow ę i ogród należące do sukcesorów Ryxa. Z tego zespołu zachow ały się dwa b u d y n k i (na tu ra ln ie później przebudow ane) — jed en n a rogu ul. Żelaznej i Ł uckiej, dru g i zaś p rzy ul. Ż elaznej, na północ od b ra m y w jazdow ej.
O kres przem ysłow y p arceli rozpoczął się w 1847 r. Nowy w łaściciel E dw ard Liickfield, w yk orzystując istniejącą zabudowę, a następ n ie wznosząc now e budynki, zakłada na tere n ie posesji fa b ry k ę sre b ra platerow anego. Po śm ierci Liickfielda w 1856 r. fa b ry k a k ilk ak ro tn ie zm ienia w łaścicieli, aż w resz cie w 1882 r. staje się w łasnością L u dw ika N o rb li na i Teodora W ernera, którzy w 1893 r. zaw iązali Spółkę A kcyjną F ab ry k M etalow ych pod firm ą „N orblin, B racia B uch i T. W e rn e r” w W arsza wie.
W raz z rozszerzaniem aso rty m en tu p ro du kcji (p ier w otnie tylko p latery , n astęp n ie rów nież b lacha m o siężna i sre b rn a, ru r y m iedziane i m osiężne oraz d ru t m osiężny) n astęp ow ała rozbudow a fa b ry k i i zm iana sposobu zagospodarow ania p arceli (zniknął m. in. ogród n a ty łach daw nej rezydencji po d m iej skiej Ryxa). Na przełom ie X IX i XX w. rozbudo wano w alcow nię blach, ru row nię, d ru ciarn ię i od lew nię, uspraw niono i unow ocześniono p ro du kcję sztućc.ów, w ym ieniając sta re m aszyny i urządzenia na now e, nowocześniejsze.
Po zniszczeniach pierw szej w ojny św iatow ej o d b u dow ano i zm odernizow ano zakład. Z ainstalow ano now e, szybkobieżne m aszyny, w alcow nię d ru tó w oraz prasę h y d rau liczn ą 520 ton do p rod uk cji r u r i prętów . A so rty m en t w yrobów rozszerzono o now y dział am un icji k arab in o w ej. P u n k t ciężkości p ro dukcji zakładów przesu n ął się z p lateró w na pół fa b ry k a ty w alcow ane i ciągnione.
W czasie d ru giej w o jn y św iatow ej fa b ry k a zosta ła znacznie zniszczona. Jed n a k w 1946 r. u ru c h o m iono już pierw szą produkcję. P o stęp uje odbudow a zakładu, k tó ry przechodzi na sk arb pań stw a pod nazw ą W alcow nia M etali „W arszaw a”. Obecnie w alcow nia przeniosła się już do now ych b u d y n ków, n ad sta rą zaś zabudow ą zawisło p ytanie — rozebrać czy zachować?
W stary m zespole fabrycznym zachow ały się b u dynki ze w szystkich etapów h isto rii tego tere n u . Są to dom y m ieszkalne i oficyna z czasów posia dłości podm iejskiej R yxów o raz w zasadzie w szy
