Janusz Jerzy
Konserwacja karaceny ze zbiorów
kórnickich
Ochrona Zabytków 42/3-4 (166-167), 278-282
1989
A n e k s Opis k a fli
1. Kafel narożny, asymetryczny zdobiony kasetonami oraz spi ralną półkolumienką na narożu; relief ostry, wypukły; polewa ciemnobrązowa; rozmiary 22,5+ 12,1 cm * 20,3 cm * 6 ,5 cm; chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. MBB 4 8 /A (fot. 1A). 2. Kafel środkowy, zdobiony kasetonami w typie kafla opi sanego wyżej; relief ostry, wypukły; polewa ciemnobrązowa; rozmiary 20,3 cm ><20,3 cm * 4,4 cm (zachowane); chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. M BB 4 8 /A . *
3. Kafel narożny, asymetryczny, stanowiący rodzaj imitacji kafla miskowatego, z rozetą w środku oraz spiralną półkolumienką na narożu; relief ostry, wypukły; polewa ciemnobrązowa; rozmiary: 22 6 + 12,4 cm * 20,9 cm * 5,8 cm; chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. M BB 5 0 /A (fot. 1C).
4. Kafel narożny, asymetryczny, zdobiony motywem przypomi nającym oczko pierścienia w oprawie; relief delikatny, w klę sły; polewa zgniłozielona; rozmiary: 2 3 ,5 + 1 0 ,5 cm * 19,2 cm X 4,5 cm; chronologia: X IX /X X w.; nr inw. M BB 51 /А (fot. 1 D) 5. Kafel narożny, asymetryczny, płaski, zdobiony ornamentem
winnej latorośli; relief delikatny, płaski; polewa pastelowo- -niebieska; rozmiary: 22,2 + 10,0 cm * 19,7 cm x 5,2 cm; chro nologia: X IX /X X w.; nr inw. M BB 4 9 /A (fot. 1 B).
6. Kafel środkowy, płaski, zdobiony ornamentem okuciowym i kwiatowym; relief ostry, wypukły; polewa jasnobrązowa; roz miary: 21,0 cm X 20,3 cm X4, 9 cm; chronologia: 2 poł. XIX w , nr inw. MBB 5 3 /A (fot. 2).
7. Fragment kafla środkowego, płaskiego, zdobionego zdy namizowanym ornamentem kwiatowym; relief delikatny, w ypu kły; polewa jasnozielona; zachowane rozmiary: 17,7 cm x 13,2 cm x4 ,8 cm; chronologia: X IX /X X w.; nr inw. M BB 5 4 /A (fot. 3). 8. Fragment silnie profilowanego kafla narożnego, gzymso wego zdobionego podwójnym fryzem arkadowym z liściem akantu w narożu; relief delikatny płaski i wypukły; polewa brązowa; zachowane rozmiary: 16,3 + 16,7 cm x 10,3 cm x 7,2 cm; chronologia: 2 poł. XIX w.; nr inw. M BB 5 4 /A (fot. 4). 9. Fragment kafla narożnego, zwieńczeniowego, z fryzem zdo bionym ornamentem okuciowo-roślinnym z rautami; relief deli katny, wypukły; polewa brązowa; zachowane rozmiary: 40,3 cm x1 5 ,2 cm x6 ,8 cm; chronologia. 2 poł. XIX w.; nr inw MBB 5 4 /A (fot. 5).
T H E N E E D FOR S T U D IE S OF 1 9 T H A N D 20 T H C E N T U R Y T IL E S A N D T IL E S TO V E S (O N T H E E X A M P L E OF T IL E S
F R O M T H E S U Ł K O W S K I CASTLE IN B IE L S K O -B IA Ł A )
In the course of architectonic studies, accompanied by archaeo logical studies, carried out in the Sułkowski Castle in Bielsko - Biała, 9 tiles from the second half of the 19th and the 20th cent, were found among other things. They were handed over to the Regional Museum in Bielsko-Biała.
Literature on the subject of tiles and tile ovens brings very little
information on these 19th and 20th cent, objects. All studies generally end with the 18th cent. For this reason it is necess'ary to conduct research on these objects of the 19th and 20 th cent. The tiles of the Sułkowski Castle are excellent material for conducting such studies on. The author presents the results of such studies in this article.
JA N U S Z JERZY
K O N S E R W A C J A K A R A C E N Y
ZE Z B IO R Ó W K Ó R N IC K IC H
Zlecenie Pracow ni Konserwacji Z ab ytkó w M e ta low ych O B iK PKZ konserw acji karaceny ze zb io ró w B iblioteki Kórnickiej PAN p o sta w iło przed zespołem w ie le p ro b le m ó w konserw atorskich, których rozwiązanie było w a runkiem w yw iązania się z przyjętego zadania. D okładne o ględziny obiektu w ykazały, iż jedynie kom pleksow a konserw acja połączona z dem ontażem zbroi u m o żliw i zaham ow anie postępującej destrukcji. Karacena ( nr inw . M K 2 1 5 6 ), pochodząca p ra w d o po do bn ie z drugiej p o ło w y XVII w ., składa się z czterech części: napierśnika, naplecznika i d w ó c h naram ienników połączonych z sobą za pom ocą skórzanych pasków z m etalow ym i sprzącz kami. W szystkie części w ykonane są analogiczną te c h niką z m alow anych czarną farbą na awersach łusek żelaznych m ocow anych do skóry, przypuszczalnie łosia, za pom ocą żelaznych n itó w . Łuski obrzeża zdobione były m osiężnym i guzami.
Karacena miała liczne u bytki i uzupełnienia. Żelazne łuski pokryte p ie rw o tn ie czarną farbą (analiza wykazała ż y w ic z n y charakter spoiw a z dodatkiem oleju) w w ielu miejscach były przetarte i pokryte nalotem korozyjnym . Farba m iejscam i była spęcherzona i spękana. Zaś od- w ro cia łusek pokryte naw arstw ieniam i korozyjnym i. Że lazne n ity m ocujące łuski do skóry były bardzo silnie skorodow ane. N ity ozdobne w kształcie g u zó w w y konane z mosiądzu były bardzo spatynow ane, obrzeża pom alow ane czarną farbą.
Powierzchnia niektórych guzów była uszkodzona, a w tó r ne guzy ozdobne w yko n a n o z pinezek tapicerskich.
Niektóre łuski nie były przym ocow ane. W iele łusek było w tó rn ych, różniących się od oryg in a ln ych jakością m a teriału (w tórne — z blachy w alco w a ne j, oryginalne — z blachy kutej ręcznie). Sprzączki pokryte były n a w a r stw ieniam i korozyjnym i i resztkami czarnej farby. Poza sprzączkami o ryginalnym i m osiężnym i w y s tę p o w a ły w tórne, m osięzno-stalow e pochodzące z różnych o k re sów, oraz d w ie w spółczesne, obuw nicze.
Do części sprzączek w p ro w a d zo n o stalow e „ję z y c z k i” . Niektóre z nich miały niew łaściw ie ułożone ramki. S z ty w na i krucha skóra karaceny miała liczne ubytki, przetarcia i sperforowania. Brakow ało pasków spinających. Z a c h o w a ł się ślad obszycia obrzeża skóry z fragm entam i nici lnianej.
Dokum entacja fotograficzna stanu przed konserw acją stanow iła pierwszy etap praę. O biekt poddano analizie pod w zględem historycznym i konserw atorskim . P o tw ierdzono potrzebę pełnego dem ontażu karaceny prze de w szystkim ze w zględu na bardzo zaaw ansow aną korozję n itó w , o d w ro c i łusek oraz ca łko w itą destrukcję skóry. Styk pow ierzchni n itó w i łusek ze skórą p okryty był produktam i korozji żelaza o bardzo dużej miąższości. W ystępująca w tych m iejscach obiektu duża korozja o charakterze elektrochem icznym i naprężeniow ym s p o w od o w a ła sperforow anie cienkich ścian n itó w . U n ie m o żliw ia ło to przeprowadzenie konserw acji z a c h o w a w czej n itó w . Zdecydow ano w ięc w szystkie n ity w y m ie n ić na now e, zrekonstruow ane. Pełna ingerencja k o n s e r w atorska na silnie skorodow anej pow ierzchni o d w ro c i
А В
1. Naplecznik, rewers: A — stan przed konserw acją (fot. Z. Rajska); В — stan p o kon serw acji (fot. B. S ow i/ski) 1. B ack-piece, reverse side: A — state before conservation; В — state fo llo w in g conservation
łusek w sąsiedztwie n itó w byłaby niem ożliwa bez o d łączenia łusek od skóry.
Jednym z w ażniejszych w a ru n kó w p ra w id łow eg o za m ontow ania łusek po konserw acji było w ykonanie rzu tó w łusek na kalce w e w szystkich czterech częściach karaceny (napierśnik, naplecznik, dw a naram ienniki). W trakcie dem ontażu każdą łuskę oznaczano w sposób trw a ły kolejnym numerem (1 -8 0 7 ) i nanoszono ten num er na o d p ow ied nią łuskę na rzucie. Dokum entacja ta stanow iła podstaw ę do zam ontow ania łusek po k o n serwacji na now ej skórze. Łuski w tórne pozostaw iono nie oznakowane. Bardzo zniszczona skóra karaceny została zastąpiona now ą skórą jelenia. Oryginalną prze kazano inw estorow i.
Pierwszym istotnym problemem konserw atorskim był sposób przeprowadzenia konserw acji łusek karaceny. Podjęto próbę zachowania oryginalnych w ym alow ań łusek. Taka wersja konserw acji w ym agałaby uzupełnie nia w ym alow ań z zastosowaniem tak spoiw a, jak i k o lo rystyki oryginalnej. Pierwsze próby oddzielenia zniszczo nych frag m en tów w ym alow ań od dobrze zachow anych u ja w niły, że penetracja czyn n ikó w korozyjnych do p o d łoża sp ow odow ała utw orzenie pod w arstw ą malarską grubej i luźno związanej z metalem w arstw y p ro d u któ w korozji żelaza. Przyczyną takiego stanu rzeczy był d ługi okres działań korozyjnych oraz fakt nałożenia p o w ło k i organicznej na lekko skorodow ane podłoże. Próby za chow ania części p o w ło k oryginalnych nie m ogły w tej sytuacji zakończyć się pow odzeniem . Potwierdzeniem tego były w y n ik i prób, przeprow adzonych na kilku łuskach, stabilizacji a ktyw nych procesów korozji żelaza preparatem ta nin ow ym z dodatkiem kwasu O fo sfo ro
-w ego. We -wszystkich tych -w ypadkach przyczepność o ryginalnych w ym alow ań do podłoża była n ie zad ow a lająca. Całość oryginalnych w ym a low a ń musiała zostać usunięta w celu uzyskania podłoża u w o ln io n e g o od luźnej w arstw y nalotów korozyjnych, której istnienie w sposób istotny ograniczyłoby trw ałość przeprow adzo nych zabiegów konserwatorskich.
W ym ontow ane łuski poddano zabiegom mającym na celu odsłonięcie metalicznej pow ierzchni stanow iącej podłoże pod w arstw ę malarską na awersie, a podstaw ę w osko w eg o preparatu antykorozyjnego na rewersie. Po w ło k i malarskie usunięto chem icznie za pom ocą w o d nego roztw oru w od oro tlen ku sodu o stężeniu 20% (w e dłu g w a g i) w temperaturze 3 6 3 ° K. R oztw ór s p o rządzono z odczynnika o czystości „czysty do analizy” i w o d y destylow anej. W następnej operacji o dm yto p o w ierzchnię łusek z zawiesiny przy okazji usuw ając część luźnych naw arstw ień korozyjnych. Czynnikiem m yjącym była w oda destylowana natryskiwana na pow ierzchnię łusek agregatem hydrodynam icznym w ytw arzającym c iś nienie 25 MPa. W arunki hydrodynam iczne w ystępujące w trakcie odm yw ania u m o żliw iały jednoczesne u sun ię cie resztek chem ikaliów . Oczyszczone w stępnie, przed staw ionym wyżej sposobem, łuski poddano zabiegow i usuwania p ro du któ w korozji chem icznie przez za nu rzenie w w odnym roztworze kwasu o -fo sfo ro w eg o o stę żeniu 20% (w e dłu g w a g i). R oztw ór sporządzono z o d czynnika o czystości „c z y s ty ” i w o d y destylow anej. Proces prow adzono w pełni ko ntrolu jąc je g o przebieg do m om entu usunięcia z pow ierzchni m etalu w szystkich nawarstwień korozyjnych, poza korozją w żerow ą i szcze linow ą. Te form y korozji w ystę po w a ły jednak na
nie-А В
2. Naplecznik, awers: A — przed konserw acją (fot. Z. Rajska); В — stan p o kon serw acji (fot. B. S ow ilski) 2. B ack-piece, face: A — state before censervation; В — state fo llo w in g conservation
A В
3. Naramiennik, rewers: A — stan przed konserwacją (fot. Z. Rajska); В — stan po konserwac/i (fot. B. Sowilski) 3. Brassart. reverse side: A — state before conservation; В — state fo llo w in g conservation
в
4. Naramiennik, awers: A — stan przed konserwacją (fot. Z. Raj ska); В — stan p o konserw acji (fot. B. S ow i/ski)
4. Brassart. face: A — state before conservation; В — state fo llo w in g conservation
w ielkiej liczbie łusek. Odmycie pow ierzchni łusek p ro w adzono analogicznie jak w w ypadku usuw ania zmy- dlonych spoiw . Resztki korozji szczelinowej i w żerow ej usuw ano nanosząc pędzelkiem roztw ór kwasu o -fo s fo - row ego w miejsce w ystępow ania takiej korozji. Proces prow adzono aż do m om entu usunięcia w szelkich na w arstw ień korozyjnych. W kolejnych operacjach o d mycia agregatem hydrodynam icznym za pom ocą w o d y destylow anej u w o lnion e od naw arstw ień korozyjnych łuski pozbaw iano resztek chem ikaliów . Po wysuszeniu rewersy szczotkow ano, awersy łusek zaś m alow ano farbą sporządzoną na bazie spoiw a epoksydow ego z d o datkiem m inii, sadzy i talku. Łuski po w stępnym p o d suszeniu w a rstw y malarskiej w sta w io n o do suszarki, gdzie sp oiw o ulegało całkow item u usieciow ieniu w te m peraturze 373°K w ciągu d w ó ch godzin.
Po operacji usieciow ienia spoiw a pow ierzchnię łusek pokryto w osko w ym preparatem antykorozyjnym . Tak przygotow ane łuski m ontow ano na now ej skórze kara
ceny. '
Elementy mosiężne poddaw ano procesow i usuw nia na w arstw ień organicznych w drodze przetrzym yw ania w 20% roztw orze w od oro tlen ku sodu sporządzonym w sposób przedstaw iony powyżej w temperaturze 363°K w ciągu ok. d w ó ch godzin. Operacja usuw ania p ro d u k tó w korozji polegała na w y g o to w a n iu elem entów w 5% roztw orze w odnym kwasu siarkow ego sporzą dzonym z odczynnika o czystości „czysty do analizy” i w o d y destylow anej. Odm yte w odą d estylow aną za pom ocą agregatu hydrodynam icznego elem enty po w y suszeniu pow leczone zostały w osko w ym preparatem antykorozyjnym .
N ity oryginalne po zdem ontow aniu m usiały być za stąpione now ym i, uwzględniającym i kształt i materiał pie rw o tn ych. W ykonano je za pomocą specjalnego przy rządu do spęczania n itó w z prętów żelaznych na prasie balansow ej o nom inalnym nacisku 1 0 4N. Brakujące łuski zrekonstruow ane zostały z blachy żelaznej. Pow tarzały one kształt łusek oryginalnych z zachowaniem zdobień zgodnych z pierw otnym i. Zrekonstruowano rów nież część ozdobnych g uzó w mosiężnych, którym i zdobione były łuski obrzeża oraz d w ie sprzączki, którym i zastąpiono w spółczesne obuw nicze.
R ów nolegle do prac konserwatorskich przy elem entach m etalow ych były prowadzone prace przy skórze. Stan skóry oryginalnej nie pozw alał na p o n o w n y m ontaż łusek po ich zdem ontow aniu, a program konserw atorski p rze w id yw ał jej w ym ianę na nową. Zastosow ano o d p o w ie d n io przygotow aną skórę jelenia. W ycię to płaty w ed łu g o ryginalnych w zorów , obrzeża obszyto nicią n ylo n o w ą tak, jak św iadczyły o tym resztki oryg in a ln eg o obszycia nicią lnianą, przygotow ano o tw o ry do n itó w zgodnie z o dw zoro w a nym poprzednio układem łusek. Z am o nto w an o elementy m etalowe na now ej skórze, stosując w o s k o w y preparat antykorozyjny na w szystkich złączach i skórze w obrębie nitów .
Przyjęty i zrealizow any program konserw acji karaceny p o tw ie rd z ił z jednej strony potrzebę pilnej ingerencji konserw atorskiej, z drugiej zaś sta n o w ił kontynuację prow adzonych od dłuższego czasu w p ra cow n i prac m ających na celu popraw ienie trw ałości o chron y a n ty korozyjnej zabezpieczającej obiekt przed pow staniem korozji w tó rn ej. Podstawę do przyjęcia zrealizow anego program u była robocza hipoteza, że d om in u ją cym czyn nikiem w p ow sta w a niu zjawiska korozji w tó rn e j jest w y stę po w a nie na pow ierzchni metalu pozostałości elek tro litó w pochodzących z operacji chem icznej o bróbki
obiektu. W tym kontekście w procesie konserwacji żelaznych łusek p odstaw ow ą operacją była obróbka strum ieniem w o d y destylow anej o ciśnieniu 25 MPa po każdej operacji, w której stosow ano chem ikalia (zm ydle- nie spoiw a, usunięcie naw arstw ień korozyjnych). W ie lo krotne łu g ow a nie pow ierzchni metalu w przedstaw iony wyżej sposób, p ow od ują c c a łko w ite usunięcie w szelkich roztw o ró w , sta no w iło podstaw ę do pełnej elim inacji korozji w tórnej. Jednak to, czy powyższe założenie jest słuszne, musi być potw ierdzone w d łu g o fa lo w ych bada niach zabezpieczonego tym systemem obiektu.
Efekt k o ń co w y przedstaw ionych wyżej zabiegów u w i doczniony na zamieszczonych zdjęciach, może o c z y w i ście być podw ażany g łó w n ie z pozycji estetycznych, jednak przystępując do prac tak głęboko ingerujących w oryginalną substancję zabytkow ą, konserw ator najczę ściej nie ma żadnego innego w yjścia.
W om aw ianym w ypadku przy ograniczeniu prac jedynie do konserw acji zachowaw czej należałoby oczekiwać, iz w krótkim czasie, co najwyżej kilkunastu lat, nastąpi odłączenie łusek od skóry, a zbroja przestanie istnieć jako zabytek stanow iący całość. Jednocześnie przestanie istnieć wzór, w ed łu g którego można by b yło dokonać pełnej konserw acji istniejących frag m en tów obiektu. Prace przedstawione pow yżej zaham ow ały całkow icie procesy destrukcyjne na długie lata, u m o żliw iły o d tw orzenie m aterialnego obrazu zabytku w kształcie, który zbliżony jest do stanu z początków istnienia obiektu.
Janusz Jerzy PP PKZ — O BiK
C O N S E R V A T IO N OF C O A T OF M A IL F R O M T H E K Ó R N IK C O L LE C TIO N
This is a presentation of the manner of conservation of the historical coat of mail from the Kórnik Library collection, marked as inv. no. MK 2156. The preserved condition of the arms required conservation measures to be taken on the metal elements (paint, the base) as well as on the leather elements. The leather, rivets, some of the scales and the buckles have been reconstructed. The new leather jacket, on which metal elements have been nailed in the original arrangement, has been made of stag leather (the original one was probably made of elk).
The manner of conserving iron elements is described, with the use of the method of hydrodynamic leaching of introduced saline impurities through a procedure of a chemical nature. Reagents classified as ,,pure for analysis" and ..pure", as well as destilled water have been used. The faces of the scales were covered with paint based on an epoxy binder, which produced an effect resembling the original version. The reverse side of the scales, the buckles, buttons and rivets were coated with an anti corrosion preparation.
BOLESŁAW BIELAWSKI
UWAGI NA MARGINESIE ARTYKUŁU K.E. LARSENA PT. O OCHRONIE
ZABYTK Ó W J A P O N II OPUBLIKOWANYM W „IC O M O S
IN FO R M A TIO N " 1988 NR 3 1
,,M u sim y przyznać, że p ojęcie autentyzm u je s t względne i p o w in n o być interpretow ane zgodnie z w arunkam i naturalnym i, m ate ria łow ym i i k u ltu ra ln y m i każdego kra j u " 2. Taka jest konkluzja wyżej w ym ie nio ne go artykułu.
A u to r artykułu — architekt, profesor N orw eskiego In stytutu T ech no log ii w T ro n d h e im 3 — zapoznał się z p ro blematyką ochrony zabytków Ja p o n ii dzięki w spółpracy z N arodow ym Instytutem Badawczym Dóbr Kultury w T o k io 4. Przewodnikiem po historii architektury J a ponii w czasie pobytu K.E. Larsena w tym kraju był dr Nabue Ito, który rów nież służył pom ocą autorow i. T ytuł niezbyt dokładnie oddaje treść artykułu, ponieważ m ow a w nim jest o ochronie tylko architektury i to w yłącznie drew nianej. Jest to oczywiste, bow iem na ok. 50 0 00 b u d o w li uznanych za dobra kultury, 90% to w łaśnie obiekty drewniane. W ynika to z w arun kó w naturalnych, m aterialnych i kulturalnych Japonii, które om aw ia pokrótce K. Larsen i które jego zdaniem w a ru n kują zarów no pojęcie autentyzmu, jak i m etodę ochrony i konserw acji zabytków w tym kraju, starającym się zachować w łasną tradycję i w ym o gi konserwatorskie. W arunki naturalne, tj. ukształtow anie terenu i klim at Ja po nii, spraw iły, że kraj ten zawsze bogaty był w d re w no, które w ykorzystyw an o jako p o d sta w o w y materiał b u d o w la n y najlepiej zdający egzamin w w arunkach częstych trzęsień ziemi.
Ażeby zabezpieczyć b ud ow le przed skutkam i g w a łto w nych ruch ów tektonicznych i huraganów , zastosowano w Ja po nii niezw ykle bogaty i sko m p liko w an y system łączenia belek, bez użycia gw oździ, a tylko w y ją tk o w o posługując się kołkam i. W razie potrzeby um ożliw iało to szybkie rozebranie b u d o w li, natom iast utrudniało lub naw et u niem o żliw iało w ym ianę elem entu bez rozm on to w yw a n ia pew nej całości. Przykładow o nie można było w ym ienić konstrukcji dachu bez rozm ontow ania górnej partii ścian nośnych. Po rozłożeniu na części zastąpienie starego zniszczonego elementu drew nianego now ym nie s ta no w iło żadnej trudności. •
W daw nej Ja p o n ii dachy kryto trzciną i innymi m a teriałami roślinnym i, które naw et po w prow adzeniu d a chów ki nadal stosow ano zarówno ze w zględów oszczęd nościow ych, jak i w ynikających z przepisów religijnych, jak w w ypadku chram ów sintoistycznych. Takie poszycia dachów , a ma je p ołow a zabytkow ej architektury J a
1 Tytuł artykułu w języku angielskim: Im pressions o f Japanese Preservation Efforts.
2 Tamże, s. 16: „ We m ust accept th a t the problem o f a u th e n tic i ty is relative and has to be in te rpre te d in accordance w ith natural, m aterial and c u ltu ra l c o n d itio n s in each cou ntry". 3 The Norwegian Institute of Technology.
