Grażyna Schulze-Głazik
Konserwacja barokowych malowideł
Feliksa A. Schefflera w kościele św.
Krzyża w Jeleniej Górze
Ochrona Zabytków 44/3 (174), 160-164
1991
T H E C O N S E R V A T IO N OF T H E D E C O R A T IO N A N D TH E A R R A N G E M E N T OF T H E IN TE R IO R
OF T H E P O S T -B E N E D IC T IN E HO LY C R O S S M O N A S T E R Y
In the course of conservation w ork w e intervene not into the material structure of works of art, but also essentially influence its final artistic form .The intention of the undertaking is, above all, to prolong the material existence of the m onum ent, although an equally im portant task is to displav the authentic artistic merits of the artwork, and to reinstate a possibility of aesthetic influence. Those universally know n truths in confrontation w ith a concrete m onum ent - in this case, the monastery of the Holy Cross -d e s ig n a te d for the conservationists a definite trend of w ork. The com bination of circumstances due to the number of historical layers, their rank and state of preservation, the size of the object, technical possibilities and the function of the m onum ent, c o m pelled the team of conservationists ( Krzysztof Biliński, M arian Paciorek and Ireneusz Pluska ) to seek an individual path tow ards optimal solutions. In this sense, w e can speak about conservation authorship i.e. the authorship of the conservation conception w hich in this concrete case indicated methods of realization. The authors of the conservation undertaking believe that the prime postulate of bringing forth the authentic value of the m onum ent has been realized.
The extensively dam aged w orks have regained their ability to exert an artistic impact.
The Holy Cross monastery on Łysa Góra ( 5 9 5 metres above sea level ) in the Kielce voivodship is of great prominence for national history and culture. This is the site of the first Polish apothecary and hospital, and a centre of w riting in the Polish language. The architecture and decoration of the interiors com bine various styles, from Romanesque, G othic, the Renaissance, Baroque and Classicism up to modern times. Conservation and display was conducted chiefly in the G othic cloister, the Baroque Oleśnicki chapel and the Gothic sacristy.
In the cloister. conservation included the Romanesque w all of the original church, the brick arches of the vault, keystones ans corbels, stone portals and epitaphs dating from the seventeenth to the nineteenth centuries, metal lattice from the seventeenth century, as w ell as a series of murals from the eighteenth century. In the Oleśnicki chapel conservation was conducted on missing fragments of murals by M aciej Reichan (1 7 8 2 ) w hich were restored, w hile painted marbleization of the panneling was reconstructed.
In the sacristy, a large fragm ent of a Renaissance painting was uncovered and subsequently displayed, and eighteenth-century w all decoration of the vault were renovated.
G R A Ż Y N A S C H U L Z E - G Ł A Z I K
KO NSER W A CJA BARO KO W YCH M A L O W ID E Ł
FELIKSA A. SCHEFFLERA W KOŚCIELE ŚW . KRZYŻA
W JELENIEJ GÓRZE
Prace konserwatorskie przy barokowych malowidłach Feliksa A ntoniego Szefflera, stanowiących część wystroju malarskiego kościoła Św. Krzyza w Jeleniej Górze, p ro w a dzone były pod kierunkiem autorki od 1 9 8 2 r. Powstałe w latach 1 7 4 9 -1 7 5 1 , dzięki fundacji dwóch kupców Johanna Heinricha Martensa i Georga Friedricha Smitha, malowidła należą do najciekawszych barokowych przed stawień na Dolnym Śląsku. W ystępujące zniszczenia - przede wszystkim rozległe spudrowania, przetarcia, ubytki warstw y malarskiej, zacieki od wody, degradacje zapraw oraz przemalowania, pochodzące z niezbyt uda nej przeprowadzonej w 1 9 0 9 r. konserwacji - sp ow o do wały, ze m alow idło w ym agało interwencji konserwators- Iciej. Głów nym i, trudnymi do rozwiązania problemami było utrwalenie wielkich, spudrowanych, osypujących się partii, słabo związanych z podłożem oraz w ykonanie dużej, liczącej kilkadziesiąt metrów kwadratow ych, re konstrukcji tego barokowego iluzjonistycznego m alow id ła, przestrzennie i z dużym rozmachem.
Kościół Ś w . Krzyża w Jeleniej Górze wzniesiono w latach 1 7 0 9 -1 7 1 8 na planie krzyża. Część wschodnia jest d w u krotnie dłuzsza od pozostałych. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się kopuła na żaglach. N aw y przykryte są sklepie niem kolebkowym na gurtach. Bezpośrednio po wzniesie niu kościoła w ykonano bardzo prostą, m onochrom atycz ną linearną dekorację malarską utrzymaną w tonncj. różow o-czerw onej. Obecne, drugie m alow idło pokrywa całe sklepienie. Składają się na me dw ie grupy int®r®s^ m cych pod względem ikonograficznym i i kolorystyczny
fresków. Sklepienie transeptu i kopuły pokrywają m alo w i dła w ykonane przez Jana Franciszka Hoffmana. Dom inuje
w nich bogata, iluzjonistycznie i z rozmachem nam alow a na architektura. Nawę główną zdobią freski Feliksa A n toniego Schefflera. Ich trzonem są trzy wielkie, mające po kilkaset metrów kwadratow ych każda, sceny figuralne. W przęśle wschodnim znajduje się najokazalsza scena
A d ora cji Trójcy Świętej, za nią przed kopułą przedstawio
no W niebowstąpienie a w przęśle zachodnim scenę Zm artw ychw stania (rys.1).
G łów ne sceny figuralne otoczone są plastycznie namalo wanym i szerokimi ramami. Sceny uzupełniające, w szczy towych partiach gurtów sklepiennych, m alowane m o n o chromatycznie, mają formę m edalionów otoczonych iluz jonistycznie nam alowanym i obramieniami imitującymi elementy architektoniczne i dekorację sztukatorską. Ramy otaczające te medaliony oraz wizerunki aniołów i św ię tych (umieszczone w dolnych partiach gurtów ) malowa_ ne są monochromatycznie w szarej tonacji. Tło wszystkich przedstawień stanowią ornamenty o motywie zgeomet- ryzowanych kw iatów , na nim znajdują się putta pod trzymujące girlandy1. .
M alow idła Schefflera zajmujące powierzchnię ok. 984m w ykonane są w technice fresku mokrego, bezpośrednio na z a p r a w i e *wapienno-piaskow ej. W idoczne są granice
„dniów ek" i odciśnięty w mokrej zaprawie przeniesiony z kartonów rysunek. Partie nieba m alowane są cienko,
i W ięcej informacji na tem at ikonografii i historii m alow ideł z kościoła Św . Krzyża w Jeleniej Górze zawiera praca magisterska Ewy Kobylańskiej, napisana pod kierunkiem p ro f M.ec;zysława Zlata w Katedrze Historii Sztuki Uniwersytetu W rocław skiego w 1 9 8 2 r.
* Rozmieszczenie m alow ideł F.A. Schefflera na sklepieniu
kościoła Św . Krzyża w Jeleniej Górze rhrvctn«;
1 Z m a rtw y c h w s ta n ie : a - Niew ierny Tomasz, b - C^rYst“ s ukazujący się św. Marii M agdalenie, с - droga do Emaus, d św. św Bartłomiej i Jakub M łodszy, e - św. św. Jan Ewangelista 2 M W niebow stąpienie: a - Rozesłanie apostołów, b “ Je* us " a teczv i anioły z trąbami, с - Przemienienie na górze Tabor, d Sw. św Piotr i Paweł, e - św. sw. Andrzej i Jakub Starszy
3 Adoracja Trójcy Św iętej, a - Abraham witający aniołów b - Oczyszczenie Izajasza, с - Adoracja imienia Jahw e, d - Anioł ze złożonymi rękami, e - Anioł z rękami na piersiach
laserunkowo, natomiast na szatach i karnacjaclh farba kładziona jest grubiej, miejscami tworząc impasty. Całosc malowana jest lekko i swobodnie, widoczne są pociąg nięcia pędzla. Ś w iatłocieniow y modelunek '.° P e^ ® n'®
perspektywą w yw o łu ją wrażenie przestrzeni. Medaliony na gurtach i partie ornamentu zostały wykonane techniką mieszaną (fresk mokry wykańczany na sucho farbą o spoi wie organicznym). .
W arstwa zaprawy, na której wykonano freski lezy na zaprawie pierwotnej pokrytej nasiekami. Na zaprawie pierwotnej widoczne są ślady wcześniejszej, prostej, m o nochromatycznej dekoracji malarskiej.
Stan zachowania malowidła skłaniał do podjęcia prac konserwatorskich w szerokim zakresie. Występujące znisz czenia - zabrudzenia, spudrowania, złuszczenia, prze ar cia, ubytki, przemalowania warstwy malarskiej, zacieki o wody, rozwarstwienia i odspojenia zaprawy od wątku, ubytki zmurszałej zaprawy i wątku ceglanego, niefachc^.o założone gipsowe kity wym agały rozwiązania wielu tru -
-j-w> Ж f ^
-' I
-' ■
.
" ■ . I L « j
2. Scena Z m a rtw y c h w s ta n ia - stan przed konserwacją 2. The Holy Cross Church in Jelenia Góra.
The main nave. The Resurrection by F.A. Scheffler. State prior to conservation
W p o w s ta w a n iu ty c h z n is z c z e ń p e w n ą ro lę o d e g ra ły p ro ce s y n a tu ra ln e , k tó re s p o w o d o w a ły , ze c a łą p o w ie r z c h n ię m a lo w id ła p o k r y w a s ia tk a k ra k e lu r ó w . W ie le zła w y rz ą d z iła k o n d e n s a c ja p ary w o d n e j na s k le p ie n iu o ra z w y s o k i p o z io m w ilg o tn o ś c i w k o ś c ie le d o c h o d z ą c y d o 9 8 % . P rz y c z y n iło się to d o d e g ra d a c ji s p o iw a i s p u d r o w a n ia ro z le g ły c h partii m a lo w id ła . J e d n a k d o n a jp o w a ż n ie js z y c h u s z k o d z e ń - p o c z ą w s z y o d z a c ie k ó w c ią g n ą c y c h się c a ły m i m e tra m i, p rze z w y s o le n ia , a ż d o o d p a d n ię c ia w ie lk ic h p ła t ó w z a p r a w y - d o p r o w a d z iła w o d a d e s z c z o w a d o s ta ją c a się p rze z d z iu ra w y , p rz e z w ie le lat nie r e m o n to w a n y d a c h . W m ie js c a c h ty c h n a s tą p ił ro z w o j m ik r o o rg a n iz m ó w , g łó w n ie k ilk u g a t u n k ó w g rz y b ó w . S ze rs ze p ę k n ię c ia z a p r a w y i je j o d s p o je n ia s p o w o d o w a ło n ie w ie lk ie o s ia d a n ie k o ś c io ła . K urz i sa d za ze ś w ie c o raz s p a lin y z is tn ie ją c e g o p rze d w o jn ą s y s te m u o g r z e w a n ia b yły p rz y c z y n ą z a b r u d z e n ia p o w ie rz c h n i m a lo w id ła .
1 Ш
3 Scena Z m a rtw y c h w s ta n ia , medalion po stronie północnej przed konserwacją. W idoczne rozlegte zasolenia ' zab'ej® " [a w arstwy malarskiej, ubytki, odstawam a, spudrowania w ars.w y malarskiej i zaprawy
3. The Holy Cross Church in Jelenia Góra.
The main nave. The Resurrection. M eaallion on the north side. State prior to conservation. Visible extensive sal.nation and whitening of the painting, losses, detachm ent and powdering of paint and plaster
Zastosowanie podczas poprzednich konserwacji (ostat nia na początku X X w .) nietrwałych farb, niestaranne założenie gipsowych kitów i wykonanie niefortunnych rekonstrukcji popsuło malowidło.
Najbardziej zniszczone fragmenty m alowidła znajdow ały się na stronie południowej sceny W niebowstąpienia i przy
furcie w scenie Zm artw ychw stania (fo t.3 ). W tych par
tiach wiele m etrów kwadratow ych malowidła uległo cał kowitem u zniszczeniu, albo stało się nieczytelne. Partie w kolorze ugrowym , ciemnoniebieskim, zielonym, umbry, jasnozielone tła na gurtach uległy spudrowaniu lub złusz- czeniu na prawie całej swej powierzchni. W tych miejs cach nastąpiła degradacja spoiwa i każde dotknięcie w arstwy malarskiej pow o do w ało jej ubytki.
Z inicjatywą ratowania tych m alow ideł wystąpiła mgr Jadw iga Skibińska, ówczesny w ojew ódzki konser wator zabytków w Jeleniej Górze, zlecając przeprowadze nie prac konserwatorskich. Ich program przew idyw ał pełną konserwację techniczną - oczyszczenie m ałowidła, w zm ocnienie struktury zaprawy, założenie kitów, utrw ale nie m alow idła oraz pełną konserwację estetyczną - punk tow anie i rekonstrukcję w miejscach ubytków w arstwy malarskiej.
M alow id ło wstępnie oczyszczono z kurzu i pajęczyn miękkim pędzlem. Miejsca spudrowane przedmuchano delikatnie gum ow ą gruszką i pozostawiono do utrw ale nia. Dobrze zachow ane części m alowidła oczyszczono gumą- chlebową. Następnie przystąpiono do niezwykle skompliKowapego i trudnego zabiegu utrwalenia spud- rowanych partii warstwy malarskiej. Po przeprowadzeniu prób wybrano do utrwalenia najbardziej osypujących się partii m alow idła 1 ,5 -3 % roztwór P O W -W in a c e t R50 w metanolu i acetonie (1 :1 ), który najlepiej „przyklejał” łuseczki i drobiny farby, przy niewielkich uszkodzeniach w arstw y malarskiej. W partiach lepiej zachowanych za stosowano 2% roztwór Paraloidu B -7 2 w toluenie. Ze względu na bardzo zły stan zachowania warunkiem przy stąpienia do kolejnych zabiegów było utrwalenie nie których fragm entów malowidła. W pierwszej fazie prac naniesiono rozpylaczem, z pewnej odległości - aby nie zdmuchnąć spudrowanej w arstwy malarskiej - 1,5% roz tw ór P O W -W in a c e t R 50 w metanolu. Następnie delikat nie topow ano tam ponem z waty pokrytym folią, w celu „przeprasowania" odstających łuseczek do podłoża. Z a bieg ten powtarzano w iełokrotnie i sprawdzano jego skuteczność przez kilka lat. Części m alowidła nie w y m a gające utrwalenia chroniono przed działaniem rozpylacza osłaniając je szablonami z kartonu. W ystępujące czasem po tym zabiegu zabłyszczenia usuwano tamponami z m e tanolem lub acetonem.
Po wstępnym utrwaleniu fragmenty wym agające d a l szego utrwalania nasączano powtórnie tym samym roz tworem za pomocą strzykawki, co pozwalało na precyzyj niejsze rozłożenie impregnatu i uniknięcie zabłyszczeń. Różne fragm enty m alow idła w ykazyw ały bardzo zróż nicowaną chłonność. Na dobrze zachowanym fresku mokrym juz niewielka ilość impregnatu w yw oływ ała za błyszczenia, natomiast praw idłow e utrwalenie znajdują cych się obok spudrowanych fragm entów wym agało kilkakrotnego nanoszenia roztworu, który był natychmiast wchłaniany.
Partie mniej spudrowane utrwalano kilkakrotnie nanosząc roztwór Paraloidu B—72 w toluenie strzykawką lub m ięk Kim włosow ym pędzlem. Ewentualne zabłyszczenia usu w ano tam ponami z toluenem. Po utrwaleniu spudrow a nych partii malowidła, w pobliżu których wcześniejsze w ykonyw anie innych zabiegów było niem ożliwe ze
4. Scena W niebow stąpienia. A - stan przed konserwacją. W id o czne liczne drobne ubytki i rozbielenia w arstw y malarskiej; В - w trakcie konserwacji. W idoczne punktowania w arstw y malarskiej
4. The Holy Cross Church in Jelenia Góra. The main nave. The Ascension. F.A. Scheffler.
А / State prior to conservation. Visible numerous small losses and w hitening of paint,
В / In the course of conservation. Visible spots of point.
względu na osypywanie się w arstwy malarskiej, przy stąpiono do dalsźego oczyszczania gumą chlebową. W ykonano również próby mycia dobrze zachowanych części malowidła (niebo, szare obramienia scen, m edalio ny towarzyszące głównym przedstawieniom) przegoto w aną w odą z niewielkim dodatkiem detergentu, następnie m alow idło kilkakrotnie zmywano przegotowaną wodą i osuszano. Żaobserw owano nierównomierne działania roztworu na różnych fragmentach malowidła i w ystępo w anie niewielkich zabieleń. Następnie wypróbowano w odny roztwór dw uw ęglanu am onowego z m etylocelu lozą. Najlepsze efekty uzyskano nanosząc roztwór roz pylaczem i po kilku minutach zmywając go z powierzchni malowidła przegotowaną wodą. W zależności od stopnia zabrudzenia zmieniano stężenie roztworu od 1 5 do 0,5% metylocelulozy. Szerokie, ciemne oa kurzu krakelury, przeszkadzające w odbiorze malowidła, stworzyły trudny do rozwiązania problem. W oda z detergentem, co prawda, usuwała znaczną część zanieczyszczeń, jednak p o w o d o wała rozjaśnienia i zabielenia warstwy malarskiej. Użycie
rozpuszczalników organicznych nie przyniosło pożąda nych rezultatów. Najlepsze efekty osiągnięto myjąc je wodnym roztworem dw uw ęglanu am onowego z metylo celulozą. W najszerszych krakelurach założono fzadki kit wapienno-piaskow y lub pobiałę wapienną, posługując się strzykawką lekarską. Um ożliwiło to dokładne w y p e ł nianie szczelin i ograniczenie zachodzenia kitu na w arst w ę malarską. Przea całkowitym wyschnięciem kitu jego nadmiar usuwano z powierzchni malowidła gumą klejo wą. M etoda ta okazała się bardzo dobra do zakładania precyzyjnych kitów w małych i wąskich ubytkach za prawy. Szczególnie dużo problemów stwarzały wielkie powierzchnie zniszczone przez przeciekającą z dachu wodę, gdzie warstwa malarska prawie zupełnie się nie zachowała, a warstwy spodnie uległy daleko posuniętej destrukcji. Konieczność zachowania nawet najmniejszych śladów polichromii mogących umożliwić rekonstrukcję, zmuszała do szczególnej ostrożności. Różnorodność uszkodzeń w tych partiach i ich szerok; zasięg spow odo wały konieczność wprowadzenia zmian w tradycyjnym programie konserwatorskim. Zasięg działania wody w tych miejscach ukazały zabielenia warstwy malarskiej. Często rozkład białych plam pokrywał się z rozmiesz czeniem nasieków w spodniej warstwie zaprawy. Zabiele niom towarzyszyły w ykw ity soli osiągające w niektórych miejscach kilkanaście milimetrów grubości. Czasami w y- solenia były przyczyną odrywania się warstwy malarskiej od podłoża, która po dotknięciu odpadała.
Na dużej powierzchni nie zachowały się nawet fragmenty tej warstwy, natomiast w zdegradowanej zaprawie można było jeszcze dostrzec ślady wgniecionego rysunku. W nie których miejscach, gdzie wcześniej występował orna ment, wystąpiło ciekawe zjawisko. W zależności od roz łożenia kolorów, zaprawa pod nimi w różnym stopniu ulegała destrukcji, tworząc płytki relief ukazujący rysunek ornamentu, mimo całkowitego braku warstwy malarskiej. Zaprawa w miejscach najbardziej narażonych na działanie wody uległa degradacji, tracąc swą wytrzymałość. N a stąpiły jej rozwarstwienia, odkształcenia i odspojenia od również zmurszałego wątku ceglanego (fo t.3 ).
Jednym z większych problemów było ustalenie kolejności wykonywania zabiegów konserwatorskich w tych par- tiacn. W miejscach, w których stan malowidła to um oż liwiał, delikatnie oczyszczono jego powierzchnię z kurzu, pajęczyn i w y k w itó w soli. Następnie-przystąpiono do przyklejania do podłoża wiszących i odstających fragm en tów warstwy malarskiej (fot.5a). Nanoszono strzykawką na ścianę i wew nętrzną stronę odspojonego płata roztwór P O W -W in acet R -5 0 w metanolu i acetonie (1 :1 ). Z a zwyczaj po naniesieniu roztworu warstwa malarska osia dała na podłożu, czasem jednak konieczne było delikatne dociśnięcie jej miękkim pędzlem. Następnie przystąpiono do wstępnej impregnacji zdegradowanej zaprawy. Użyto 1% roztwór Paraloidu w toluenie. Impregnat ten dobrze penetrował, przesączając zaprawę i zmurszałe partie ceg lanego wątku w całej ich grubości. Niska procentowość roztworu spow odow ała niezaklejanie porów zaprawy, co umożliwiło wykonanie zabiegu odsalania i późniejsze kolejne impregnacje. Wstępna impregnacja zaprawy wzm ocniła ją na tyle, że można było założyć opaski z zaprawy wapienno-piaskowej. Odspojone, wiszące pła ty zaprawy trzeba było w czasie impregnacji podpierać stemplami, gdyż groziła odpadnięciem. Wcześniej pom ię dzy płat i ścianę nanoszono 2- 5% roztwór PO W -W inacet R -5 0 w metanolu. Po tych pracach zabezpieczających możliwe stało się wykonanie zabiegów odsalania. Usu nięto mechanicznie w ykw ity soli, a następnie w miejscach
5. Scena W niebowstąpienia, fragm ent medalionu po stronie południow ej: A - stan przed konserwacją. W idoczne duze ubytki warstw y malarskiej, odstawanie jej fragm entów od podłoża, rozległe w y kw ity soli i rozbielenia; В - stan po konserwacji. Rekonstrukcja zniszczonych partii maloWidła.
5. The Holy Cross Church in Jelenia Gótl
The main nave. The Ascension. F.A Scheffler. Fragment of the medallion on the south side. А / State prior to conservation. Visible considerable losses of paint, detachment of its fragments from the base, extensive salt. В/ After conservation. Reconstruction of damaged parts of the painting.
ich w ystępow ania wielokrotnie zakładano płaty ligniny nasączone w odą destylowaną i pozostawiano do cał kow itego wyschnięcia. Zlikw ido w ało to całkow icie m ig rację soli na powierzchnię malowidła. Skuteczność zabie gu potwierdziły obserwacje tych partii ściany w ciągu kilku kolejnych sezonów. W wielu miejscach nadal jednak pozostały zabielenia warstw y malarskiej, spow odow ane przez sole wapnia nie rozpuszczające się w czystej wodzie. Założono tam płaty ligniny nasączone 1% roztworem kwasu octow ego w wodzie. Dało to dobre rezultaty, uczytelniając słabo w idoczną warstwę malarską. N astęp nie przystąpiono do odgrzybienia ceglanego wątku i za atakowanych fragm entów zaprawy. Miejsca te p ow leczo no roztworem parachlorometakrezolu w wodzie ( 1 :1 5 0 0 ) oraz roztworem fluorku glinu z fluorokrzemianem sodu w wodzie. Zabieg powtarzano kilkakrotnie, raz na dobę. Po zlikw idow aniu m ikroorganizm ów kontynuow ano im pregnację zmurszałej zaprawy oraz wątku ceglanego. Gdy uzyskano wystarczającą wytrzymałość, przystąpiono do sklejenia rozwarstwień zaprawy i jej odspojeń od podłoża 5 -2 0 % dyspersją w odną P O W -W in a c e t D P -5 0 stosując stem plowanie.
Stosowano również zastrzyki z dyspersji wodnej POW z wypełniaczem w postaci kredy lub drobnego piasku. Zastrzyki w ykonyw ano wieloetapowo, stopniowo zm niej szając powierzchnię rozwarstwień. W następnej kolejno ści przystąpiono do usuwania starych kitów założonych podczas poprzednich konserwacji m alowideł. Struktura gipsowych kitów znacznie różniła się od oryginalnej powierzchni m alowidła. W wielu miejscach kity te miały większy zasięg niz wypełniane ubytki i przykrywały orygi nalną warstwę malarską. Przed usunięciem większych łat przerysowano przez kalkę znajdujące się na nich fragm en ty rekonstrukcji. W miejscach ubytków zaprawy założono now e kity w apienno-piaskow e. Ich powierzchnię opraco w ano zgodnie z powierzchnią narzutu oryginalnego, d o bierając odpow iednią granulację piasku. W mokrej po wierzchni kitów odciskano elementy rysunku, będące kontynuacją zachow anego rytu. Uzupełniono go posłu gując się dawniejszymi rekonstrukcjami i projektami o be cnych. Rekonstrukcje, których powierzchnia dochodziła do kilkudziesięciu m etrów kw adratow ych, o pracow yw a no na podstawie zachowanych fragm entów warstwy malarskiej, śladów rysunku odciśniętego w zaprawie, analizy porów nawczej z innymi lepiej zachowanym i frag
mentami malowidła. Bardzo pomocne okazały się ar chiwalne zdjęcia z przełomu w ieków , choć intencją ich wykonania nie było dokum entow anie malowideł, a tylko przedstawienie ogólnego wyglądu wnętrza kościoła. W związku z tym fragmenty zdjęć trzeba było znacznie powiększać i przekształcać. Uzyskany obraz nie był dobrej jakości, jednak w zestawieniu z wcześniej wym ienionymi źródłami informacji um ożliwił wykonanie wiarygodnej i dobrej rekonstrukcji zniszczonej partii malowidła (fo t.5 b ). Ubytki warstwy malarskiej i rekonstrukcje w y punktow ano kropką na podlaw ow aniu (fo t.4b ). U m oż liwia to przy szczegółowym oglądaniu łatw e odróżnienie uzupełnień od oryginału. Do punktowania użyto pigm en tó w do fresku firmy Talens, a jako spoiwa 2% roztworu Paraloidu B -7 2 w toluenie. Przebieg prac został udoku mentowany. W ykonano ok. 3 3 0 zdjęć czarno-białych 1 8x2 4 cm i ok. 2 8 0 przeźroczy barwnych 2 4 x 3 6 mm. Inwentaryzacja z naniesionym stanem zachowania malo widła i wykonanym i zabiegami konserwatorskimi składa się z 42 rysunków formatu 7 0 x 1 0 0 cm. W ykonano ró w nież badania chemiczne próbek pigm entów i zapraw oraz badania mikrobiologiczne.
Prace konserwatorskie przy barokowych malowidłach Feliksa Antoniego Schefflera prowadzone były od 1 9 8 2 r. do października 1 9 8 9 r.2 Ta krótka relacja nie oddaje w pełni ogromu pracy włożonej w konserwowanie 1000 m2 m alow idła ani złożoności problem ów konserwators kich, które wystąpiły w trakcie prowadzonych prac. Zado w alający w ydaje się fakt, że przez ostatnie lata nie zaobserwowano ponow nych w y k w itó w soli (pomim o zainstalowania w kościele centralnego ogrzewania, co miało w p ły w na zmianę wilgotności) ani ściemnienia punktowań w arstw y malarskiej. Rekonstrukcję kilkudzie sięciometrowych partii tych znakomicie, z rozmachem i lekkością m alow anych barokowych fresków — uznaje się za udaną. mgr Grażyna Schulze-G łazik
Wydział Konserwacji D zieł Sztuki ASP— Kraków
2 Dokum entacja oraz opis prac konserwatorskich znajdują się w A rchiw um Urzędu W ojew ó dzkiego Konserwatora Zabytków w Jeleniej Górze i u w ykonaw cy.
T H E C O N S E R V A T IO N OF B A R O Q U E P A IN T IN G S BY FELIKS A N T O N I SCHEFFLER
IN TH E H O LY C R O S S C H U R C H IN JE LE N IA G Ó R A
From 1 9 8 2 the author conducted the conservation of frescos by F.A. Scheffler w hich constitute part of the painted decoration of the church in Jelenia Góra. The com positions include three main scenes and accom panying depictions. The western span contains the first part of the Resurrection series, w h ile the scene behind the copula shows the Ascension. The last painting is located in the eastern span and portrays the Adoration of the Holy Trinity. Alltold, these com positions cover some 984sq metres and were executed w ith the technique of the dam p fresco, directly onto the plaster. The dam ages of the object included dirt, pow dering, flaking, rubbing, losses, repainted coates of paint, salination, w ater-produced smudges, destratification and the detachm ent of the plaster from the base, missing parts of rotten plaster and brick base as w ell as unprofessionally placed plaster putty. The
programe foresaw full technical and aesthetic conservation. The painting w as cleaned of all impurities and dust w ith bread erasers. Parts of the fresco were w ashed w ith a solution of bicarbonite of am m onium and methyl cellulose. The painting was grounded w ith a 2 - 3 per cent solution of P O W -W in ac e t R -5 0 in methanol, and a 2 - 3 p ercent solution of Paraloid B -7 2 in toluene. Injections w ere made of 3 - 2 5 per cent solution of P O W -W in ac e t D -5 0 in water. Desalination involved pads of tissue paper soaked in destilled water. The old plaster putties w ere removed and losses in the plaster supplem ented. The painting layer was reconstruc ted and Telens pow der pigments were applied together with binding material. The conservation w ork w hich was completed in 1 9 8 9 , is docum ented w ith b lack-an d -w h ite photographs, colour slides an inventory of diagrams.
