183
WIESŁAW WÓJCIK
Roman Duda, Historia matematyki w Polsce na tle dziejów nauki i kultury, War-szawa, Instytut Historii Nauki im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów Polskiej Akademii Nauk, Ofi cyna Wydawnicza Aspra–JR, 2019, ss. 625.
W 2019 r. ukazała się monografi a autorstwa prof. Romana Dudy Historia
mate-matyki w Polsce na tle dziejów nauki i kultury. Jest pracą obszerną, napisaną z
du-żym rozmachem, bogatą w opisy licznych wydarzeń matematycznych z dziejów Polski (i szerzej), zbierającą wiele informacji dotyczących aktywności matema-tycznej. Może ona pełnić kilka podstawowych funkcji.
Jest po pierwsze syntezą wiedzy dotyczącej dziejów matematyki polskiej. Moż-na ją też tratować jako przewodnik po historiografi i matematyki polskiej i poradnik pokazujący sposoby uprawiania historii matematyki jako subdyscypliny naukowej. Jest to szczególnie ważne wobec sporu toczącego się w środowisku polskich histo-ryków matematyki o to, jak w badaniach dziejów matematyki połączyć metodolo-gię badań historycznych z metodami i kompetencjami matematyka niezbędnymi przy ukazywaniu treści matematycznych. Ten kontekst dyskusji o sposób uprawia-nie dziejów nauki wyraźuprawia-nie wybrzmiewa w prezentowanej monografi i. Okazuje się, że historię matematyki możemy uprawiać na sposób „historyczny”, co wydaje się naturalne (jest ona wszak rodzajem historii i może korzystać z jej metodolo-gii), jednak z drugiej strony zasadne wydaje się jej uprawianie jakby z wnętrza danej nauki, uwzględniając przede wszystkim jej stan współczesny, ale również dokonującą się przez wieki przemianę idei i koncepcji naukowych. W tym dru-gim przypadku sama treść i metody danej dyscypliny naukowej są wystarczające do ujęcia jej dziejów. Możliwe jest również traktowanie historii nauki wyłącznie jako zbioru wydarzeń i anegdot, dotyczących uczonych i odkrywanych faktów, stanowiących „ozdobę” przedstawianych teorii i problemów naukowych. W tym przypadku jednak nie możemy mówić de facto o historii nauki jako dyscyplinie czy subdyscyplinie naukowej. W przypadku rzetelnego uprawiania historii nauki istotne jest uwzględnienie dziejów kultury, edukacji, organizacji i stowarzyszeń związanych z naukami oraz dziejów fi lozofi i i nauki jako pewnej całości. Książkę można traktować też jako pewne podsumowanie istniejących badań nad dziejami polskiej matematyki i wprowadzenie w dalsze badania.
W prezentowanej monografi i prof. Romana Dudy mamy do czynienia z połą-czeniem dwóch wspomnianych rodzajów uprawiania dziejów nauki: historycznej i wewnętrznej. Mimo, jak sugeruje sam tytuł, dzieje nauki i kultury pojawiają się tylko w tle omawianej historii matematyki w Polsce, to jednak ukazane jest
rów-184
RECENZJE
nież wzajemne powiązanie kultury i innych nauk z matematyką. Jest to szcze-gólnie widoczne w momentach przełomowych dla dziejów Polski, a takim naj-ważniejszym przełomem są ostatnie dziesięciolecia XIX wieku i początek wieku XX. Z jednej strony inicjatywy organizacyjne, edukacyjne i naukowe w zakresie matematyki wpłynęły znacząco na podniesienie poziomu kultury umysłowej na ziemiach polskich i miały istotne znaczenia dla odzyskania przez Polskę niepod-ległości. Z drugiej natomiast strony, ukazane jest w pracy wyraźne oddziaływanie ożywienia gospodarczego i kulturalnego na podniesienie kultury matematycznej. Bardzo interesująco przedstawione jest kluczowe dla tych oddziaływań i proce-sów półwiecze 1865–1915. W stworzonym wówczas klimacie ideowym mogła narodzić się i rozwijać polska szkoła matematyczna i inne ośrodki matematyczne okresu międzywojennego.
Jak zauważa prof. Duda: „Rozbiorowe dzieje Polski wypełniły nie tylko zbroj-ne i krwawo tłumiozbroj-ne powstania, ale nadto, wobec ich niepowodzeń, coraz więk-szego znaczenia nabierały, zwłaszcza w drugim półwieczu tego okresu, wysiłki zmierzające do podnoszenia narodowej oświaty, kultury i nauki. Zapoczątkowany został proces tworzenia się nowoczesnego narodu, inspirowany ideami Oświece-nia i ostatnimi przed upadkiem reformami” (s. 108).
Ten związek ładnie wybrzmiewa też w poprzednich okresach dziejów Polski. Autor wskazuje na XV wiek, gdy matematyka europejska wyrastała ze ścisłej zależności od matematyki greckiej i arabskiej i budowała swoją specyfi kę i ory-ginalność. Również w Polsce ma wtedy miejsce znaczący rozwój matematyki, połączony z rozwojem Akademii Krakowskiej, reformą studiów matematycznych i powstaniem katedr matematyki i astronomii. „Kraków stał się, obok uniwersyte-tu wiedeńskiego, najbardziej w owym czasie płodnym w zakresie piśmiennictwa matematycznego ośrodkiem w środkowej Europie” (s. 45). W tym czasie dokonuje się też znaczący rozwój kulturalny i gospodarczy na ziemiach polskich. Kiedy na-tomiast następował upadek kraju, również zatrzymał się rozwój matematyki, a kul-tura matematyczna upadła. Bardzo ważne jest też ukazane próby wyprowadzania Polski z marazmu, poprzez reformy edukacyjne (reformy Stanisława Konarskiego, utworzenie Szkoły Rycerskiej, Komisja Edukacji Narodowej), w których reformy nauczania matematyki odgrywały kluczową rolę. I to dzięki tym reformom trage-dia rozbiorowa nie zakończyła dziejów Polski i jej nauki.
Poza pierwszą częścią, która koncentruje się na przedstawieniu najważniejszych wydarzeń w dziejach polskiej matematyki, w ramach przyjętej periodyzacji (po-rządkującej i ustalającej uwagę, ale też zawierającą pewną wizję historiozofi czną), w monografi i istotna jest druga część (rozdziały XI–XVI), którą można traktować jako przewodnik po polskiej matematyce. Zaprezentowani są znaczniejsi matema-tycy, działający w różnych okresach historycznych, wypisane są ważniejsze pol-skie publikacje z matematyki (książki i czasopisma). Pokazane są również pozycje bibliografi czne dotyczące dziejów polskiej matematyki, szkolnictwa polskiego, organizacji (akademii, towarzystw naukowych), udziału Polaków w organizacjach krajowych i międzynarodowych, jak również informacje o archiwach matema-tycznych, seriach wydawniczych z dziejów matematyki oraz wspomnienia, listy i wywiady. Umieszczone w rozdziale XVI indeksy mają znaczenie nie tylko dla
185
RECENZJEłatwiejszego poruszania się po prezentowanej monografi i, lecz przede wszystkim mogą służyć jako pomoc w szeroko rozumianej pracy historyka matematyki i oso-by zainteresowanej poznaniem dziejów polskiej matematyki.
Na 625 stron monografi i część pierwsza zajmuje 401 stron, a część „przewod-nikowa” pozostałe 224. Natomiast w części pierwszej najwięcej miejsca zajmuje opis matematyki okresu międzywojennego (lata 1915–1940, 110 stron). Mimo, że jest to 1/4 z całego opisu dziejów polskiej matematyki, to i tak ten okres potrakto-wany jest stosunkowo pobieżnie, wobec ogromu dokonań polskich matematyków w tym czasie.
VII rozdział przedstawia II wojnę światową jako szczególną cezurę w dzie-jach polskiej matematyki (bardziej znaczącą od powstania Akademii Krakowskiej, rozbiorów czy odzyskania niepodległości). Zniszczenia, jakich dokonała ta wojna w polskiej matematyce (straty osobowe, jak i materialne) były bowiem ogrom-ne. Wielu matematyków zostało zamordowanych przez okupantów, wielu zmar-ło z powodu trudów wojennych, duża część wyemigrowała. Ulegzmar-ło zniszczeniu wiele zasobów archiwalnych (listy, rękopisy, książki, budynki). Krótko opisana w książce skala zniszczeń, jaką spowodowali okupanci w polskiej matematyce robi przejmujące wrażenie. Dynamicznie rozwijające się ośrodki matematyczne (w tym Polska Szkoła Matematyczna) zostały unicestwione. Szczególne porusza-jące są dwa, przywołane w książce, tragiczne wydarzenia z czasów wojny, mają-ce również wymiar symboliczny. Pierwszy z nich dotyczył mordów profesorów z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie, rozstrzelanych w lipcu 1941 r. na Wzgórzach Wuleckich przez Niemców, po ich wkroczeniu do miasta. Zginęło wtedy kilkudziesięciu profesorów, w tym pięciu matematyków (Kazimierz Bar-tel, Antoni Łomnicki, Włodzimierz Stożek, Stanisław Ruziewicz i Kasper Weigel) oraz ponad dwustu studentów uniwersytetu (s. 307). Drugie wydarzenie dotyczy planowanego niszczenia przez Niemców polskich dóbr kultury w Warszawie, po upadku Powstania. „Niemcy, przy biernej postawie Sowietów, zdławili Powstanie, ludność wypędzili, a potem przez kilka miesięcy systematycznie niszczyli mia-sto. W szczególności zostały wtedy przez Niemców spalone biblioteki prywatne wszystkich warszawskich profesorów matematyki, w tym gromadzona przez 40 lat bogata biblioteka Wacława Sierpińskiego wraz z wielotysięczną kolekcją odbitek oraz zbiorem listów wielu wybitnych matematyków (Georg Cantor, Ulisse Dini, Hans Hahn, Béla de Kérékjárto, Henri Lebesgue, Arthur Schoenfl ies, Giuseppe Vitali, Ernst Zermelo i inni”) (s. 308).
Po wojnie trzeba było z mozołem odbudowywać, w trudnej sytuacji ustroju komunistycznego, polską matematykę. Pokazane jest w monografi i, że w pewnym stopniu się to udało, chociaż fenomen zwany Polską Szkołą Matematyczną już się nie pojawił. To odrodzenie było możliwe w dużej mierze dzięki prowadzonemu z narażeniem życia w czasie okupacji tajnemu nauczaniu, również uniwersyteckie-mu. Uzyskiwano tytuły magisterskie, stopnie doktorskie i habilitacje. „Znaczenie tajnego nauczania polegało nie tylko na uratowaniu części przyszłej elity, ale i na umacnianiu ducha i jedności narodu. Wspomnienia ich uczestników wskazują, że największą wartością kompletów była bliska więź łącząca słuchaczy i wykładow-ców” (s. 310).
