Znaczenie i funkcje świątyni w księdze Aggeusza

(1)

Marek Parchem

Znaczenie i funkcje świątyni w

księdze Aggeusza

Collectanea Theologica 82/4, 53-74

(2)

C ollectanea T h eologica 82(2 0 1 2 ) nr 4

MAREK PARCHEM, WARSZAWA

ZNACZENIE I FUNKCJE ŚWIĄTYNI W KSIĘDZE AGGEUSZA

Św iątynia je st tem atem centralnym w całej K siędze A ggeusza,1 po niew aż w okół niej - jej znaczenia i roli - skupia się uw aga proroka w orędziu, które kieruje do w spólnoty rozpoczynającej w Judzie dzie ło odbudow y zniszczeń i odnow y życia po pow rocie z niew oli babi lońskiej. W ydaje się jednak, że sprow adzenie tem atu św iątyni w prze pow iadaniu A ggeusza jed y n ie do kw estii jej odbudow y - ja k to czyni bardzo w ielu uczonych - je s t zbytnim uproszczeniem . Prorok wzywa m ieszkańców Judy do odbudow y św iątyni, poniew aż je st ona zna kiem obecności B oga w śród sw ojego ludu, gw arancją Jego błogosła w ieństw a, a co za tym idzie pom yślności tych, którzy tam b ęd ą odda w ali M u cześć, je st też zapow iedzią przyszłej chw ały Izraela. Warto zw rócić uw agę na fakt, że prorok A ggeusz, w zyw ając do odbudow y świątyni w Jerozolim ie, podejm uje nie tylko kw estie o charakterze teologicznym , a w ięc, ukazując j ą jak o „dom B oga”, łączy jej istnie nie i funkcjonow anie z kondycją ekonom iczną w spólnoty zam ieszku jącej Judę oraz z jej przyszłością polityczną.

Zanim więc zostaną om ów ione różnorakie funkcje, jak ie pełni świątynia jak o instytucja religijna, ale rów nież ekonom iczna i społecz

1 N iem al w szyscy uczeni akceptują pogląd, że św iątynia je s t centralnym tem atem ca łej K sięgi A ggeusza; oprócz kom entarzy do niej zob. m.in. P. R. А с к г о у d. E xile a n d R e storation: A Study o f Hebrew Thought o f the Sixth Century B.C., OTL, Philadelphia 1968, s. 154; D. L. P e t e r s e n. The Temple in Persian P erio d Prophetic Texts, w: P. R. D a v i e s (red.), S econd Temple Studies, t. I: P ersian Period, JSO TSup 117, Sheffield 1991, s. 135; C. M e y e r s, E. Μ. M e y e r s, Haggai. B ook o f w: A BD III, s. 20; B. P e с k h a m. H istory a n d Prophecy: The D evelopm ent o f L ate Judean Literary Traditions, ABRL, N ew York 1993, s. 756; S. G ą d e с к i, Wstęp do ksiąg prorockich Starego Testamentu, G niezno 1993, s. 178; G. W i t a s z e k. M oc słow a prorockiego. Przew odnik p o literaturze prorockiej Starego Testa mentu, Jak rozum ieć Pism o Święte 7, Lublin 1996, s. 221; T. В r z e g o w y, G orliwość o dom P ański (Księga Aggeusza), w :J . F r a n k o w s k i , ! B r z e g o w y (red.). Wielki św iat staro testam entalnych proroków II, W M W K B 5, W arszawa 2001, s. 42; E. A s s i s, The Tempie in the B ook o f H aggai, The Journal o f Hebrew Scriptures 8(2008)2-3; http://w w w .jhsonline.org/A rtic- les/article_96.pdf (dostęp: 12 IV 2012 r ).

(3)

no-polityczna, w arto zw rócić uw agę na jej stan w chwili, gdy prorok A ggeusz w zyw a do odbudowy. Zagadnienie kondycji świątyni w cza sie działalności proroka A ggeusza jest jednym z bardziej dyskutow a nych problem ów, ale niem ożliw e je st jednoznaczne jeg o rozw iązanie.2 W K siędze A ggeusza stan świątyni jest określony term inem αιπ, „zruj now any”, „spustoszony”, „zdew astow any”, „zniszczony” (Ag 1,4; zob. też 1,9), co jest określeniem bardzo ogólnym i nic nie m ówi o szczegółach tego, w jakiej kondycji zachow ały się ruiny budynku świątynnego. W biblijnym opisie zniszczenia świątyni jest m ow a o jej spaleniu, połam aniu kolum n z brązu i zabraniu naczyń św iątynnych przez B abilończyków (2Krl 25,9-15). Jednakże trudno jednoznacznie określić stopień zniszczeń sam ego budynku świątyni.3 Przekonująca w ydaje się opinia, że chociaż konstrukcja budynku św iątynnego zo stała zniszczona, to jed n ak zachow ały się jeg o fundamenty.4 W zm ian ka pojaw iająca się w Jr 41,5 w skazuje na to, że po zburzeniu świątyni istniały na jej m iejscu jakieś struktury pozw alające na sprawowanie kultu, gdyż jest tu m ow a o tym, iż ofiary nadal były składane i ist niał ruch pielgrzymkowy. Po pierw szym pow rocie wzniesiono ołtarz (Ezd 3,1-6), co jed nak było niew ystarczające dla Aggeusza. On w zy w ał do natychm iastow ego i pełnego odbudow ania świątyni. N ajpraw dopodobniej odbudow a budynku św iątynnego opierała się na planie Pierwszej Świątyni. N ależy jed n ak przypuszczać, że chociaż ogólne założenia i w ym iary budynku Drugiej Świątyni były zbliżone do tych, którym i odznaczała się św iątynia Salom ona, to jed nak różniła się ona w szczegółach architektonicznych i była pozbaw iona wszelkiego ro dzaju struktur dodatkow ych i wystroju. W zm ianka o rozczarow aniu m ieszkańców Judy w yglądem odbudow yw anej świątyni (zob. A g 2,3) m oże w skazyw ać, że różnice te były dość znaczące.5

2 Szerzej na tem at tego problem u, zob. J. К e s s 1 e r, The B ook o f H aggai: Prophecy a n d Society in E arly P ersian Yehud, V TSup 91, Leiden 2002, s. 88-90.

3 N iektórzy uczeni uw ażają, że św iątynia - podobnie ja k cale m iasto - została całkow icie zniszczona, np. H. W. W o 1 f f, D odekapropheton 6: H aggai. BKAT XIV/6, N eukirchen-V luyn 1991, s. 25-26; A. M a z a r. Archaeology o f the L a n d o f the Bible, 10,000-586 B.C.E., ABRL, N ew York 1990, s. 458. N atom iast inni są zdania, iż B abilończycy przede w szystkim zniszczyli um ocnienia obronne, natom iast w m niejszym stopniu zniszczono samo m iasto i św iątynię, tak np. H. В a r s t a d, The M yth o f the Em pty Land: A Study in the H istory a n d A rchaeology o f J u  dah D uring the E xilic P eriod, SOSup 28, Oslo 1996, s. 51-54.

4 Zob. C. M e y e r s, E. Μ. M e y e r s, H aggai a n d Zechariah 1-8: A N ew Translation, Introduction, a n d Comm entary, AB 25B, G arden C ity 1987, s. 63-64.

5 Zob. D. L. P e t e r s e n , The Temple in Persian P erio d Prophetic Texts, s. 125-126; C. M e y e r s , Temple, Jerusalem , w: A BD VI, s. 363. Szczegółow y obraz Drugiej Świątyni.

(4)

ZNACZENIE I FUNKCJE ŚW IĄTYNI W KSIĘDZE AGGEUSZA

Terminologia

O ważnej roli, ja k ą pełni św iątynia w przepow iadaniu proroka A g geusza, św iadczy term inologia używ ana do jej określenia - zarów no jej częstotliw ość, ja k i różnorodność. Podstaw ow ym i najczęstszym określeniem św iątyni w Księdze A ggeusza je st term in n'a („dom ”). W ystępuje on osiem razy w różnych form ach i złożeniach. Jeden raz pojaw ia się z p artykułą określającą, m ianow icie ггзл („ten dom ”; Ag 1,8), zaś cztery razy w ystępuje z zaim kiem w skazującym b liż szym: п т ггзл („ten dom ”; A g 1,4; 2,3.7.9). Trzy razy term in „dom ” w ystępuje w w yrażeniach odnoszących się w prost do B oga, m iano w icie z sufiksem zaim ka osobow ego pierw szej osoby liczby pojedyn czej: 'П’з („mój dom ” ; Ag 1,9), z im ieniem w łasnym Boga: mn’ rra („dom JH W H ” ; A g 1,2) oraz w bardzo uroczystym złożeniu: сл’лЬк nixas mn4 rra („dom JH W H zastępów, Boga ich”; A g 1,14), gdzie sufiks zaim ka osobow ego „ich” odnosi się do tych, którzy pod kierow nictw em Zorobabela i Jozuego podjęli dzieło odbudow y św ią tyni. N azyw anie świątyni w Jerozolim ie term inem „dom ” je s t naj częstszym sposobem określania tego m iejsca w tradycji biblijnej, a odnosi się zarów no do św iątyni Salom ona (tzw. Pierw sza Św iąty nia) i św iątyni z czasów pow ygnaniow ych (tzw. D ruga Św iątynia), ja k i do innych sanktuariów izraelskich oraz pogańskich, co swoimi korzeniam i sięga praktyki całego starożytnego B liskiego W schodu. Termin „dom ” naw iązuje do koncepcji dotyczącej m iejsca przeby w ania B oga i Jego obecności w śród ludzi. Św iątynia je st „dom em ” Boga, a w ięc m iejscem Jego zam ieszkania na ziem i (zob. np. lK rl 8,13; Ez 4 8 ,35).6

D w a razy w K siędze A ggeusza św iątynia określona je st jako Л1Л' Ьа’л („św iątynia JH W H ”; A g 2,15.18). W Biblii Hebrajskiej ter

min Ьа'л oznacza zarów no „pałac królew ski” (np. lK rl 21,1; 2Krl 20,18; 2K m 36,7), ja k i „św iątynię” (np. lS m 1,9; 3,3; 2Krl 18,16; Jr 7,4; Z a 8,9). W podobnym sensie to słow o w ystępuje rów nież

która różniła się architektonicznie od świątyni Salom ona, przedstaw ia Т. А. В u s i n k, D er Tempel von Jerusalem von Salom o bis H erodes: E ine archäologisch-historische Studie unter Berücksichtigung des westsem itischen Tempelbaus, t. II: Von E zechiel bis M iddot, Leiden 1980, s. 776-841.

6 Zob. H. A. Η о f f n e г, п-з bayith, w: TDOT II, s. 111-113; M. H a r a n, Temples a n d Temple Service in A ncient Israel, W inona Lake 1995, s. 13; R. d e V a u x , Instytucje Starego Testamentu, t. II, tłum. T. B r z e g o w y , Poznań 2004, s. 342.

(5)

w języ k u ugaryckim i fenickim . E tym ologicznie naw iązuje do su- m eryjskiego e-gal („duży dom ”) oraz akadyjskiego ekallu („pałac”), które są też określeniem m iejsca przebyw ania bóstw a, tj. świątyni. To podw ójne znaczenie je st odbiciem przekonania m ieszkańców sta rożytnego B liskiego W schodu, że św iątynia bóstw a je st dużym b u dynkiem rów nym - lub przew yższającym - sw oją okazałością pałac królew ski. G dy term in ten używ any je s t z im ieniem bóstw a, w tedy w yraża m yśl o tym , że budynek stanow i m iejsce jeg o zam ieszkania na ziem i. Podobnie ja k w przypadku term inu „dom ”, rów nież okre ślenie św iątyni w Jerozolim ie jak o „św iątyni-pałacu” w yraża przede w szystkim praw dę o tym, że je st to m iejsce przebyw ania Boga. Warto zw rócić uw agę na fakt, że term in bmn jest często określeniem nie całej świątyni, ale jej środkowej części i oznacza „m iejsce święte”, „naw ę”, co w ystępuje zw łaszcza w opisach budow y świątyni Salom ona (np. lK rl 6,3; 7,21; 2K m 3,17; 4,22) oraz świątyni z wizji Ezechiela (Ez 41,1; 42,8).7 Chociaż niektórzy uczeni sugerują, że ten term in w K się dze A ggeusza oznacza „m iejsce św ięte”, tj. środkow ą część w łaściw e go budynku świątyni,8 to jednak bardziej przekonująca wydaje się opi nia, że słowo bmn jest tutaj określeniem całej świątyni, na co wskazuje jego form a (w połączeniu z im ieniem w łasnym Boga, tj. JH W H ) oraz

kontekst całej wypowiedzi proroka (Ag 2,10-19).9

W Ag 2,9 św iątynia w Jerozolim ie je st określona jak o mp» („m iej sce”). W tradycji biblijnej tym term inem są określane różne sanktu aria w opow iadaniach o patriarchach (np. Rdz 28,11-22; 35,13), oł tarz w P rzybytku podczas w ędrów ki przez pustynię (Wj 20,24-26) oraz sanktuariurń w Szilo (Jr 7,12). C zęsto term in ten odnosi się do Jerozolim y lub Syjonu, jak rów nież św iątyni, która tam się znajduje, jak o określenie m iejsca zam ieszkania B oga na ziem i (np. lK rl 8,13; 2K m 6,2.20; N e 1,9; Ps 132,14; Iz 66,1). Szczególne znaczenie przy biera ten term in w tradycji deuteronom icznej, gdzie oznacza m iejsce, które w ybrał Bóg, usankcjonow ał i ustanow ił w celu składania ofiar,

7 M. O t t o s s o n , b ï'n hekhal, w: TD O T III, s. 382-388; M. H a r a n. Temples a n d Tempie Service in Ancient Israel, s. 13; С. M e y e r s, Temple, Jerusalem , w: ABD VI, s. 351-352.

8 Так m. in. C. M e y e r s , E. M. M e y e r s , H aggai a n d Zechariah 1-8, s. 59-60; H. W. W о 1 f f, D odekapropheton 6: H aggai, s. 45.

9 Tego zdania je st większość uczonych, oprócz komentarzy, zob. J. K e s s l e r , The B o o k o f H aggai: Prophecy a n d Society in E arly Persian Yehud, s. 206; zob. też D. J. A. С 1 i- n e s (red.). The D ictionary o f Classical Hebrew, t. II, Sheffield 1995, s. 541; L. K o e h l e r , W. B a u m g a r t n e r , J. J. S t a m m , P. D e c , Wielki słow nik hebrajsko-polski i aram ejsko- -polski Starego Testamentu, 1 .1. W arszawa 2008, s. 233.

(6)

w ypełniania składanych ślubów, obchodzenia św iąt i czytania Tory, a w ięc do spraw ow ania w szelkich czynności kultycznych (np. Pwt 12,5; 15,20; 16,15; 17,10; 31,11). W edług Pw t 12,11 Bóg w ybrał to „m iejsce” , by tam zam ieszkało Jego im ię (por. 1 Kri 8,29; 2K m 6,20). W Iz 60,13 B óg obiecuje, że w szystkie narody pogańskie p rzy jdą do Jerozolim y i znajdującej się w niej św iątyni, k tó rą nazyw a „m iejscem mojej św iętości” .10 W kontekście tradycji biblijnej m ożna stwierdzić, że używ ając term inu cipo („m iejsce”), prorok A ggeusz w yraża m yśl o w ybraniu świątyni w Jerozolim ie przez Boga. Dzięki tem u w ybra niu jest ona św iętym m iejscem , ustanow ionym przez B oga do spra w ow ania czynności kultycznych i gdzie czczone będzie Jego imię.

Miejsce świątyni w strukturze księgi

K sięga A ggeusza składa się z czterech w yroczni ( l,l- 1 5 a ; 1,15b -2 ,9 ; 2,10-19; 2,20-23), z których każda je s t szczegółow o datow a na i zaw iera form ułę w prow adzającą, która inform uje, że prorok A ggeusz otrzym ał objaw ienie od Boga i przem aw ia do ludu w Jego im ieniu.11 O centralnym m iejscu św iątyni w strukturze całej Księgi A ggeusza św iadczy fakt, że je st o niej m ow a w każdej z wyroczni. W trzech w yroczniach m otyw świątyni je s t głów nym tem atem orę dzia prorockiego, natom iast w czwartej pojaw ia się pośrednio w n a w iązaniu do treści poprzednich przem ów ień p rorok a.12

W pierw szej w yroczni (1,1-15a) - A ggeusz w zyw a lud do podję cia prac przy odbudow ie świątyni w Jerozolim ie. W swej m ow ie pro rok oskarża m ieszkańców Judy o zaniechanie budowy, stw ierdzając, że Judejczycy bardziej troszczą się o w łasne dom y niż o dom B oga (ww. 1-11). K ońcow a część tej w yroczni zaw iera relację opisującą

10 Zob. J. G a m b e r o n i , H. R i n g g r e n , rp n mâqôm, place, w: TDOT VIII, s. 537-543. 11 N iektórzy uczeni w yodrębnią kilka m niejszych jednostek literackich. N iekiedy w yod rębnia się w pierwszej wyroczni dw ie części (ww. 1-11 oraz ww. 12-14), podobnie w trze ciej wyroczni (ww. 10-14 oraz ww. 15-19). W iele problem ów nastręcza rów nież m iejsce w. 15 w strukturze całej księgi; zob. M. H. F 1 о y d. M inor Prophets, P art 2, FO TL 22, Grand Rapids- -Cam bridge 2000, s. 253-258; D. A. D o r s e y , The L iterary Structure o f the O ld Testament: A C om m entary on Genesis-M alachi, Grand Rapids 1999, s. 315-316.

12 Zob. M. P e t e r. K sięga Aggeusza. Wstęp, przekład, kom entarz, w: t e n ż e , K sięgi Pro roków M niejszych. Wstęp, p rze k ła d z oryginału, kom entarz, PŚST XII/2, Poznań 1968, s. 217- 218; T. B r z e g o w y , G orliwość o dom Pański (Księga Aggeusza), s. 36; P. A. V e r h o e f, The Books o f H aggai a n d M alachi, NICOT, Grand Rapids 1987, s. 39; E. A s s i s, The Tempie in the B ook o f H aggai, s. 2.

(7)

podjęcie prac przy odbudow ie przez w spólnotę, na czele której stoją książę Zorobabel i arcykapłan Jozue (ww. 12-14).

W drugiej w yroczni (l,1 5 b -2 ,9 ) - prorok A ggeusz w dalszym cią gu zachęca do odbudow y św iątyni, w zyw ając do kontynuow ania przerw anych prac. Jednocześnie pociesza Judejczyków i przekonuje, że nie pow inni się m artw ić skrom nym w yglądem świątyni, poniew aż Bóg spraw i, że napłyną do niej bogactw a w szystkich narodów, a w te dy sw oją chw ałą przew yższy to, co było daw niej, naw et św iątynię Salom ona.

W trzeciej w yroczni (2,10-19) - prorok porusza zagadnienie czy stości rytualnej, zarzucając kapłanom i ludowi jej brak podczas skła dania ofiar w świątyni. W interpretacji tekstu z Ag 2,10-14 istnieją dw ie hipotezy usiłujące w yjaśnić sytuację, do której o dn oszą się te słowa. W edług niektórych uczonych, w yrażenia „ten lud” i „ten n a ró d ” (w. 14) odnoszą się do Sam arytan, którzy chcieli uczestniczyć w odbudow ie św iątyni - o czym je st m ow a w Ezd 4,1-5 - ale zostali odrzuceni przez Zorobabela, Jozuego i ca łą w spólnotę Judejczyków. Z daniem tych uczonych, prorok A ggeusz podaje przyczynę odrzuce nia Sam arytan przy odbudow ie św iątyni w Jerozolim ie. Jego słowa w skazują, że Sam arytanie ja k o ludzie m ieszanego pochodzenia są nieczyści. Jeśli więc b ęd ą oni uczestniczyć w odbudow ie świątyni, to ich nieczystość przejdzie na dzieło. W ten sposób św iątynia sta łaby się nieczysta, a więc nie m ogłaby zostać zaakceptow ana przez Boga. Innym i słowy, św iątynia zbudow ana przy w spółuczestnictw ie Sam arytan byłaby niegodna, by spraw ow ać w niej kult ku czci j e dynego B og a.13 W ydaje się jednak, że bardziej uzasadniona i prze konująca je st opinia tych uczonych, którzy uw ażają, że problem nie dotyczy Sam arytan (konflikt m iędzy nim i a m ieszkańcam i Judy w y stąpił w czasach późniejszych niż okres działalności proroka A gge usza), ale chodzi o ołtarz, na którym składano ofiary. Otóż głów ny oł tarz w św iątyni został zbezczeszczony przez Babilończyków , którzy zniszczyli Jerozolim ę (2Krl 25,8-10; Lm 4,14-15). Prorok A ggeusz zw raca uw agę na, że ten ołtarz był używ any przed odbudow aniem św iątyni, ale nie dokonano jeg o rytualnego oczyszczenia (zob. Ezd 3,1-7), a w ięc ofiary składane na nim staw ały się nieczyste. W edług

13 Tak m.in. J. W. R o t h s t e i n, Juden u n d Samaritaner: D ie greundlegende Schei dung von Judentum u n d Heidentum. E ine kritische Studie zum Buche H aggai u n d zu r jü d i sche G eschichte im ersten nachexilischen Jahrhundert, В WANT 3, Leipzig 1908, s. 5-41; H. W. W о 1 f f, D odekapropheton 6: H aggai, s. 70-74.

(8)

uczonych przyjm ujących tę hipotezę, w yrażenia „ten lud” i „ten na ród” (w. 14) o dnoszą się do m ieszkańców Judy, którzy składają ofiary na zbezczeszczonym ołtarzu, w rezultacie czego kult przez nich spra w ow any je s t rytualnie nieczysty, a więc niegodny czci jedynego B o g a.14 Jednocześnie prorok zapow iada, że gdy św iątynia zostanie od budow ana, w szyscy m ieszkańcy Judy staną się czyści, a cała ziem ia napełni się B ożym błogosław ieństw em , dzięki którem u w zrośnie do statek i bogactw o.

W czwartej w yroczni (2,20-23) skierow anej do Zorobabela, przy w ódcy w spólnoty podejm ującej pracę nad odbudow ą świątyni, pro rok A ggeusz zapow iada jeg o godność - jak o potom ka D aw ida - w re alizow aniu woli B oga w kontekście zagłady potęg św iata w czasach eschatologicznych. C hociaż w prost nie m a tu m ow y o świątyni, to jed n ak pozycja Zorobabela i jeg o rola w odnow ionej w spólnocie jest w oczyw isty sposób uzależniona od statusu świątyni.

Teologia świątyni - znaczenie religijne

Prorok A ggeusz je s t zw olennikiem szybkiej odbudow y zniszczo nej św iątyni w Jerozolim ie. D la niego niedopuszczalna je st sytuacja, w której m ieszkańcy Judy ży ją w kraju, w którym nie m a świątyni. K rytyka takiej postaw y zostaje w yrażona w ironicznym pytaniu skie row anym do przyw ódców i całej w spólnoty: „C zy je st to czas spo sobny dla w as, aby siedzieć w dom ach w aszych w yłożonych płytam i, podczas gdy ten dom pozostaje ruiną?” (Ag 1,4). W tym pytaniu pro rok podkreśla kontrast m iędzy dom am i Judejczyków „w yłożonych płytam i”, tj. w ykończonym i i ozdobionym i, a św iątynią, która wciąż jest w „ruinie” . N acisk nie jest tutaj położony na ozdabianie domów, prorok zw raca raczej uw agę na stan w ykończenia budow li. Św iąty nia w ciąż w ym aga pracy przy jej odbudow ie, gdyż jej stan daleki je st jeszcze od ostatecznego zakończenia.15 Prorok A ggeusz zw raca uw a gę na sytuację, w której ludzie nie są zainteresow ani św iątynią, po

14 Tego zdanią są m.in. K. K o c h , H aggai unreines Volk, ZAW 79/1967, s. 52-66; H. G. M a y, „This P e o p le ” a n d „ This Nation " in H aggai, V T 18/1968, s. 190-197; P. R. A c- k г о y d. Exile a n d Restoration, s. 156-157; D. L. P e t e r s e n , H aggai a n d Zechariah 1-8: A Commentary, OTL, Philadelphia 1984, s. 79-85; W.E. M a r c h , The Book o f Haggai: Intro duction, Commentary, a n d Reflections, w: NIB VII, s. 727-728.

15 Zob. D. L. P e t e r s e n, H aggai a n d Zechariah 1 -8 , s. 48; C. M e y e r s, E. М. M e- y e r s, H aggai a n d Zechariah 1-8, s. 23-24; W. E. M a г с h. The B ook o f H aggai, s. 716.

(9)

niew aż zajęci s ą w łasnym i spraw am i i o dkład ają odbudow ę, tw ier dząc, że „nie nadszedł jeszcze czas” (Ag 1,2). D la A ggeusza stosunek łudzi do św iątyni je st jednocześnie znakiem rozpoznaw czym ich p o staw y w obec B o ga.16

W K siędze A ggeusza teologiczne znaczenie i rola świątyni w Je rozolim ie je s t ukazana w różnych jej aspektach. W ydaje się, że klu czow ym tekstem do zrozum ienia teologicznego orędzia dotyczącego św iątyni są słow a w A g 1,8: „W ejdźcie na górę i sprow adźcie drew no i budujcie ten dom , abym upodobał sobie w nim [-nTrsnxi] i był czczony [rrn rm ], m ówi JH W H ” .17 W kontekście w ezw ania do p od ję c ia prac przy odbudow ie św iątyni, które prorok kieruje do ludu, szczególnie w ażne je st w yrażenie la-nsixi, („abym upodobał sobie w nim ”). K ońcow e „w nim ” odnosi się do św iątyni nazwanej w tej w ypow iedzi „dom em ” . U żyty tutaj rdzeń nm w formie czasow ni kowej oznacza „m ieć upodobanie (w kim ś; w czym ś)”, „okazyw ać życzliw ość”, „chcieć; akceptow ać” . W tradycji biblijnej pojaw ia się często w kontekście Bożej akceptacji (albo jej braku) dla składanych ofiar lub różnego rodzaju darów w sferze kultycznej (zob. np. Kpł 1,4; 7,18; 22,23; 2Sm 24,23; Jr 14,10; Ez 20,40; 43,27; Am 5,22; Oz 8,13; M i 6,7; M l 1,10.13).18 N ależy podkreślić, że chociaż został tutaj użyty term in przyw ołujący na m yśl ofiary składane w kulcie św iątyn nym , to jed n ak nie m ów i się w prost o ofiarach, ale akcent je st poło żony na sam ej świątyni. Prorok, ujm ując sw oją w ypow iedź w formie w yroczni, zw raca uw agę na fakt, że to sam B óg oznajm ia praw dę, iż znajdzie upodobanie w św iątyni, która zostanie odbudow ana. Inny m i słowy, w ykorzystując term inologię u żyw aną w tradycji biblijnej do w yrażenia Bożej akceptacji kultu ofiam iczego, prorok podkreśla w ażność św iątyni. M ając na uw adze zakres znaczeniow y użytego tu taj term inu, należy zauw ażyć, że Bóg nie tylko znajdzie upodobanie w św iątyni, ale rów nież j ą zaakceptuje jak o godne m iejsce do odda

16 Zob. G. v o n R a d , Teologia Starego Testamentu, ttum. B. W i d 1 a, W arszawa 1986, s. 579-580; R. L. S m i t h, M icah-M alachi, W BC 32, D allas 1984, a d loc. (w ersja elektronicz na); P. A. V e r h o e f. The Books o f H aggai a n d M alachi, s. 36; W. E. M a г с h, The B ook o f H aggai, s. 717-718.

17 Zob. P. A. V e r h o e f, The Books o f H aggai a n d M alachi, s. 34; E. A s s i s, The Tempie in the B ook o f H aggai, s. 8.

18 Zob. D. L . P e t e r s e n , H aggai a n d Zechariah 1 -8 , s. 51; E. A s s i s, The Temple in the B ook o f H aggai, s. 8; szerzej zob. H. М. B a r s t a d. ns-ι etc., he p lea sed with, w: TD O T XIII, s. 619-624.

(10)

ZNACZENIE I FUNKCJE ŚWIĄTYNI W KSIĘDZE AGGEUSZA

w aniu M u cz ci.19 Co więcej, pośrednio prorok w yraża w tym w yra żeniu m yśl, że konieczność istnienia św iątyni je st B ożym życzeniem , a więc inicjatyw a jej odbudow y należy do B oga, a nie do ludzi.

W drugiej części w yroczni prorockiej Bóg stwierdza, że św iątynia pow inna zostać odbudow ana „abym był czczony [rnnsKi]” .20 H ebraj ski rdzeń n a : je st tutaj użyty w form ie czasow nikow ej (koniugacja

nifal) w znaczeniu „zostać uczczonym ”, „doznaw ać czci”, „odbierać chw ałę”, „być uw ielbionym ” . To w yrażenie przyw ołuje na m yśl for m ę rzeczow nikow ą tego rdzenia, tj. п з з („chw ała”), która w Biblii H ebrajskiej je st często używ ana w kontekście św iątyni oraz Przybyt ku podczas w ędrów ki z Egiptu (np. Wj 29.43; K pł 9,6; Lb 14,10; Ez

10,4; 43,2; Iz 60,1), gdzie w yraża praw dę o Bożej obecności.21 Jed nakże w K siędze A ggeusza pojaw ia się w form ie czasow nikow ej (ni f a l) - podobnie ja k np. w Wj 14,4; K pł 10,3; Ez 28,22; 39,13 - gdzie B óg używ a tego słow a w odniesieniu do swojej chwały, która zosta nie objaw iona w szystkim ludziom , zarów no Izraelitom , ja k i poga nom. D la proroka A ggeusza odbudow a św iątyni je st koniecznością, poniew aż je st rów noznaczna z oddaniem B ogu chw ały oraz w yrazem uznania Jego potęgi i m ajestatu.22

Św iątynia w Jerozolim ie je st ukazana w K siędze A ggeusza jak o centrum życia religijnego ludu Bożego. W orędziu proroka A ggeusza - podobnie zresztą ja k w całej tradycji biblijnej23 - m ożna w yodręb nić kilka istotnych elem entów odnoszących się do teologicznego zna czenie św iątyni i jej roli w życiu wspólnoty.

W K siędze A ggeusza św iątynia staje się znakiem w ybrania B oże go. W tradycji biblijnej często je st m ow a o tym , że B óg w ybrał Izrael i uczynił go sw oim narodem (np. Wj 6,7; Pwt 7,6-8; 14,2; lK rl 3,8; Iz 43,10; Ps 33,12), w ybrał też Jerozolim ę (np. lK rl 8,16; 2K m 6,6; Iz 5,7; Za 1,17; Ps 78,68), a w niej św iątynię jak o m iejsce sw ego za m ieszkania na ziem i (np. Pwt 12,5; 2K rl 21,7; Ne 1,9; 2K m 7,12.16;

19 Zob. P. R. А с к г о у d. Exile a n d Restoration, s. 160. 20 W TM form a m ir x : stanowi Qere, natom iast Ketib jest

21 Zob. M. W e i n f e I d, i n : power, honor, g lo ry, w: TDOT VII. s. 27.

22 Zob. D. L. P e t e r s e n. H aggai a n d Zechariah 1 -8 , s. 51 ; E. A s s o i s. The Temple in the B ook o f H aggai, s. 8-9.

23 N a ten tem at zob. np. B. W о d e с к i. R ola i znaczenie Św iątyni według Pierwszego Te stam entu, w: W. C h r o s t o w s k i (red.). D uch i oblubienica mówią: „ Przyjdź ”. K sięga p a  m iątkowa d la O jca profesora A. Jankow skiego OSB w 85. rocznicę urodzin. W arszawa 2001, s. 424-438.

(11)

33,7).24 W arto zauw ażyć, że w Biblii m otyw w ybrania, którego re zultatem je st szczególna relacja istniejąca m iędzy B ogiem a Izraelem m ająca sw oje odzw ierciedlenie w w yjątkow ej pozycji Jerozolim y i znajdującej się w niej świątyni, je s t często obecna w tradycji zw ią zanej z w yjściem z Egiptu oraz przym ierzem na Synaju. Świadom ość w ybrania je st obecna w Izraelu w jeg o najstarszych w yznaniach w ia ry, m .in. w Pw t 26,1-11 je st m ow a o B ogu w yprow adzającym H ebraj czyków z Egiptu, aby ich doprow adzić do Ziem i O biecanej, ja k rów nież w przepow iadaniu proroków (np. Am 9,7; Oz 2,17; 11,1; 13,4; Mi 6,3-5; Jr 2,2; Ez 20,5-6). W K siędze A ggeusza - gdzie rów nież pojaw ia się w zm ianka o w yjściu z E giptu i przym ierzu (Ag 2,5) - znakiem w ybrania staje się św iątynia, na co w skazuje użycie na jej określenie term inu mpe („m iejsce” ; A g 2,9), które naw iązuje do tra dycji biblijnych o w ybraniu przez B oga Izraela, Jerozolim y i sanktu arium . Co więcej, m yśl o w ybraniu w yraża też nazyw anie świątyni w Jerozolim ie „dom em ” Boga. Ta myśl została podkreślona w sło w ach Boga m ów iącego o świątyni: трз („mój dom ”; A g 1,9), co w y raża szczególną w ięź Boga z m iejscem , które On w ybrał, um iłow ał i przeznaczył na to, by w łaśnie tam czczone było Jego im ię.25

P rorok A ggeusz ukazuje św iątynię jak o m iejsce zam ieszkania/ obecności Boga. W historii Izraela św iątynia w Jerozolim ie - w cze śniej Przybytek na pustyni - były uw ażane za m iejsce p rzeby w an ia B oga (Wj 25,8; lK rl 8,12-13). P rzy budow ie Pierwszej Św iątyni Bóg uroczyście obiecuje Salom onowi: „Zam ieszkam w pośrodku synów Izraela i nie opuszczę ludu m ego, Izraela” (lK rl 6,13). O czyw iście przekonanie o szczególnej obecności B oga w św iątyni w niczym nie pom niejszało Jego transcendencji. W m odlitw ie Śalom ona podczas dedykacji św iątyni król wyznaje: „C zy napraw dę zam ieszka Bóg na ziem i? O to niebiosa i niebiosa niebios nie m og ą Cię objąć, a tym bar dziej ten dom , który zbudow ałem ” (lK rl 8,27; por. Iz 66,1-2). Bóg, który je s t S tw órcą i Panem całego świata, nie je st ograniczony b udyn kiem św iątyni, ale On w ybrał sobie w łaśnie to m iejsce na swoje prze byw anie w śród ludzi, skąd obdarza ich sw oim i dobrodziejstw am i.

24 Zob. tamże, s. 426; szerzej zob. H. H. R o w l e y , The B iblical D octrine o f Election, L ondon 1950; D. P a t r i c k , Election (O ld Testament), w: A BD II, s. 434-441; J. S с h r e i n e r, Teologia Starego Testamentu, tłum. B. M a t y s i a к. W arszawa 1999. s. 25-29; M. P a τ ο h e m, Tajemnica wybrania Izraela, C om m unio 31(2011) nr 3, s. 17-34.

25 Zob. R. A. T a y 1 о r, E. R. С 1 e n d e n e n, Haggai, Malachi, The New A m erican C om  m entary 21 A. N ashville 2004, s. 75-76.

(12)

B óg zasiada n a tronie w niebiosach, ale jednocześnie zechciał w y brać dla siebie m iejsce przebyw ania na ziem i - św iątynię w Jerozo limie. W yjaśniając naturę obecności B oga w ziem skim sanktuarium , tradycja deuteronom iczna podkreśla, że m ieszka w nim „im ię” Boga (np. Pw t 12,5.11; 14,23; 16,2), natom iast w teologii kapłańskiej jest m ow a o Jego „chw ale” (np. Ez 4 3 ,l-7 ).26 Jednakże to „zam ieszkanie” Boga w św iątyni było w arunkow e, poniew aż zależało od w łaściw e go postępow ania Izraela, który na m ocy przym ierza zobow iązany był do wiary, posłuszeństw a, całkow itego zaufania i czci. Prorocy zw ra cali uw agę na to, że nie m a żadnej gw arancji na przebyw anie Boga w św iątyni w śród sw ojego ludu, jeśli ten lud łam ie w arunki przym ie rza i nie zam ierza zaprzestać czynienia zła. Prorok Jerem iasz przy pom ina, że sam o pow oływ anie się na św iątynię bez naw rócenia nie w ystarczy (Jr 7,4), zaś Ezechiel je st św iadkiem tego, ja k „chw ała” Boga opuszcza św iątynię (Ez 10,1-22). Istotą relacji istniejących m ię dzy B ogiem i Izraelem - tajem niczej w ięzi - nie je st św iątynia jak o taka, ale głęboka w iara i pełne posłuszeństw o Bogu. Jedynie w tym kontekście św iątynia m oże stać się praw dziw ym dom em Boga, m iej scem Jego boskiej obecności.27 W świetle takiego przekonania m ożna zrozum ieć orędzie proroka A ggeusza dotyczące odbudow y świątyni. W swoim przepow iadaniu potępia on niew łaściw e postępow anie lu dzi (A g 1,2.4.9), a następnie przedstaw ia ich pozytyw ną reakcję na usłyszane słow o B oże (A g 1,12-14), w następstw ie czego przeka zuje im obietnice B oga (Ag 1,13; 2,4-9). Przy odbudow ie świątyni sam budynek nie je st najważniejszy, ale to, że B óg upodoba sobie to m iejsce i będzie tam odbierał cześć (Ag 1,8). W konsekw encji św ią tynia stanie się rzeczyw istym „dom em ” Boga, w którym On prze byw a i obdarza w iem y sobie lud pokojem .28 W słow ach „i na tym to m iejscu obdarzę pokojem , w yrocznia JH W H zastępów ” (A g 2,9) term in mbtf („pokój”) je st synonim em w szelkich m aterialnych i du

26 Zob. T. C. V r i e z e n. A n O utline o f O ld Testament Theology, O xford 1970, s. 207-209; B. W о d e с к i, R ola i znaczenie Św iątyni w edług Pierw szego Testamentu, s. 426-428; szerzej zob. E. С 1 e m e n t s, G od a n d Temple. The Idea o f D ivine Presence in A ncient Israel, Oxford 1965.

22 Zob. P. A. V e r h о e f, The Books o f H aggai a n d M alachi, s. 35-36; J. A. Μ о t y e r, H aggai, w :T . E . M c C o m i s k e y (red.), The M inor Prophets: A n Exegetical a n d Expository C om m entary, Grand Rapids 1998, s. 965-966.

28 Zob. P. R. А с к г о у d, Exile a n d Restoration, s. 156-157; P. A. V e r h о e f, The Books o f H aggai a n d M alachi, s. 3 6 ;R . A . T a y l o r , E. R. C l e n d e n e n , Haggai. Malachi, s. 77-78.

(13)

chow ych dobrodziejstw Boga, a w ięc staje się określeniem zbaw ienia (por. Za 8,12).29

W przepow iadaniu proroka A ggeusza niezw ykle w ażn ą rolę peł ni pojęcie chw ały Bożej. Św iątynia ukazana jak o m iejsce obecności B oga staje się m anifestacją Jego chw ały (A g 1,8; 2,7.9).30 Warto za uw ażyć, że w odniesieniu do tego zagadnienia pojaw ia się w K się dze A ggeusza w yraźne rozgraniczenie czasow e, m ianow icie z jednej strony je st m ow a o rzeczyw istości teraźniejszej, a z drugiej w skazuje się na czasy eschatologiczne. W A g 1,8 sam B óg stwierdza, że w od budow anej świątyni będzie On doznaw ał czci, co w yraża użyty tu taj rdzeń 433, a więc Bóg będzie w tym m iejscu „odbierał chw ałę” . N atom iast w Ag 2,6-9 w skazuje się na czasy eschatologiczne, gdy m ów i się o przyszłej chw ale, ja k ą będzie się cieszyć św iątynia dzięki obecności w niej Boga. W tym tekście term in „chw ała” pojaw ia się dw ukrotnie: „Bo tak m ówi JH W H zastępów : ( ...) Ja poruszę niebio sa i ziem ię, m orze i ląd. Poruszę w szystkie narody, tak że napłyn ą kosztow ności w szystkich narodów, i napełnię chw ałą [п зз ] ten dom, m ów i JH W H zastępów (...). W iększa będzie chw ała [п зз] tego dom u późniejszego od w cześniejszego, m ów i JH W H zastępów ” . Z apow ia dając „przyszłą chw ałę” prorok A ggeusz ogłasza nadejście w ielkie go w strząsu o zasięgu kosm icznym . M otyw w strząsu często w ystę puje w kontekście w ydarzeń eschatologicznych (np. Iz 12,13; Jr 8,16; 49,21; Ez 31,16). W opisie tego w ydarzenia posługuje się językiem typow ym dla biblijnych opisów teofanijnych (por. Wj 19,16; Sdz 5,4- -5; Ps 68,8-9).31 Innym i słowy, w czasach eschatologicznych w całej pełni objaw i się chw ała Boga, a w ięc Jego potęga i m ajestat.32 To ob

29 Zob. М. P e t e r, K sięga Aggeusza, s. 227; T. B r z e g o w y , G orliwość o dom Pański (Księga Aggeusza), s. 43-44; H. W. W o 1 f f, D odekapropheton 6: H aggai, s. 63-64; zob. też P. R. A c k r o y d , Exile a n d Restoration, s. 161-162; W. E. M a r c h , The B ook o f H aggai, s. 724.

30 Zob. R. L. S m i t h, M icah-M alachi, a d loc.·, C. M e y e r s , E. M . M e y e r s , H aggai an d Zechariah 1-8, s. 28; zob. D. L. P e t e r s e n , H aggai a n d Zechariah 1 -8 , s. 51 ; H. W. W o 1 f f, D odekapropheton 6: H aggai, s. 63; А. С o d y, K sięga A ggeusza, w: KKB, s. 870; R. M a s o n. The Purpose o f the „Editorial F ram ew ork", V T 27/1977, s. 419; R. H a m m e r t o n - K e l l y , The Temple a n d the Origins o f Jew ish Apocalyptic, VT 2 0 /1970, s. 1-15.

31 Zob. H. F. V a n R о о у, Eschatology a n d Audience: The Eschatology o f H aggai, Old Testam ent Essays, N S 1/1988, s. 59; E. M e r r i 11, A n E xegetical Comm entary: H aggai, Z e chariah, M alachi, Chicago 1994, s. 40-41 ; T. B r z e g o w y , G orliw ość o dom P ański (K sięga Aggeusza), s. 43; W. E. M а г с h, The B ook o f H aggai, s. 723; D. L. P e t e r s e n, H aggai and Zechariah 1 -8 , s. 67.

32 Zob. R. M a s o n. The Prophets o f the Restoration, w: R. J. С о g g i n s, i in. (red.), Is rael 's Prophetic Traditions. E ssays in H onour o f P eter R. Ackroyd, Cam bridge 1982, s. 143.

(14)

jaw ienie zw iązane z obecnością B oga w św iątyni, w yrażone za po m ocą pojęcia „chw ała” , stanie się źródłem zbaw ienia dla w szystkich. Przez zw rócenie uwagi na aspekt czasow y prorok A ggeusz podkreśla jej dw upłaszczyznow y charakter, m ianow icie Bóg je st obecny w te raźniejszej rzeczyw istości, ale ta Jego obecność będzie trw ała rów nież w przyszłości. W ten sposób A ggeusz dodaje odw agi w spólnocie w podjęciu dzieła odbudow y św iątyni przez ukazanie ludziom praw dziw ych i ostatecznych skutków ich pracy. W sw oim orędziu prorok w yraża m yśl, że dzieło odbudow y świątyni w obecnym czasie staje się an tycypacją jej budow niczych w przyszłym zbaw ieniu, które za pow iada Bóg. W yrażają to następujące słowa: „A teraz bądź silny Zo- robabelu, w yrocznia JH W H , bądź silny arcykapłanie Jozue, synu Jo sadaka, bądź silny cały ludu ziem i, w yrocznia JHW H . I pracujcie, bo Ja jestem z w am i, w yrocznia JH W H zastępów ” (A g 2,4). Znajdujące się w tym tekście zapew nienie o obecności B oga w w yrażeniu: „Ja jestem z w am i” nie m a charakteru statycznego, ale ukazuje praw dę o tym, że Bóg je st zaw sze obecny ze swoim ludem , a najpełniej zre alizuje się to w czasach eschatologicznych. Jak był obecny podczas w yjścia z Egiptu i od czasu zaw arcia przym ierza z Izraelem (A g 2,5), tak rów nież je s t obecny w czasach teraźniejszych, czego znakiem jest odbudow yw ana św iątynia, tak sam o będzie obecny w przyszłości (Ag 2,6-9).33

W eschatologicznym kontekście orędzia proroka A ggeusza św iąty nia je st ukazana jak o religijne centrum świata, w którym Bóg będzie czczony zarów no przez Izrael, ja k i przez w szystkie narody. A ggeusz zapow iada bliski ju ż czas, gdy narody przyniosą M u w darze swoje kosztow ności (A g 2,6-9), przez co b ęd ą uczestniczyć w kulcie B o żym .34 W ten sposób św iątynia stanie się m iejscem , które będzie się cieszyć ch w ałą w ięk szą niż kiedykolw iek w dziejach sw ego istnienia. M otyw pielgrzym ki narodów pogańskich do Jerozolim y w czasach eschatologicznych, które przy nio są ze sob ą bogate dary dla Boga, p o jaw ia się w tradycji biblijnej zw łaszcza w przepow iadaniu proroków. W Mi 4,1 -4 oraz Iz 2,2-4 je st m ow a o narodach, które przybyw ają na

33 Zob. P. R. А с к г о у d. E xile a n d Restoration, s. 160-161; E. M e r r i 11, A n Exegetical Comm entary: H aggai, Zechariah, M alachi, s. 37; D. L. P e t e r s e n , H aggai a n d Zechariah 1 -8 , s. 57; R. С 1 e m e n t s, G od an d Temple, s. 126-127; L. H о p p e. The H oly City: Jerusa lem in the Theology o f the O ld Testament, Collegeville 2000, s. 114.

34 Zob. S. R. D r i V e r. The M inor Prophets: Nahum, Hahakkuk, Zephaniah, Haggai, Zecha riah, M alachi, Edinburgh 1906, s. 152; G. v o n R a d , Teologia Starego Testamentu, s. 581.

(15)

Syjon i zo stają przyjęte przez B oga (zob. Iz 25,6-10). W Iz 60 poja w ia się szczegółow y opis pielgrzym ow ania w szystkich narodów do św iątyni w Jerozolim ie, gdzie zło żą na ołtarzu dary i ofiary praw dziw em u B ogu (w. 7; zob. też Iz 56,5-7). Prorok Zachariasz zapo w iada, że obce narody u znają B oga (Za 2,14-16) i zam ieszkają w Je rozolim ie (Za 8,8.21). W Za 14,16-19 prorok zapow iada, że narody przy b ęd ą na Św ięto Nam iotów, by oddać pokłon Bogu. Prorok A gge usz, zapow iadając, że do św iątyni w Jerozolim ie spłyną kosztow ności narodów, nie w yjaśnia w sposób jed no znaczny pow odu, dla którego to się stanie, a m ianow icie, czy b ęd ą to łupy w ojenne (np. M i 4,11- -13), dary ofiarne pielgrzym ów (np. Iz 56,7; 60,5; Za 8,20-23), czy też form a jak ieg o ś trybutu (np. Iz 60,11-12). W jeg o w ypow iedzi (Ag 2,6-9) zostaje jedy nie podkreślony m otyw chwały, k tó rą cieszyć się będzie św iątynia dzięki tem u w ydarzeniu.35 G. von Rad sugeruje, że w zm ianka o kosztow nościach należących do B oga (Ag 2,8) m oże być w yrazem przekonania proroka, że narody p rzek azu ją B ogu to, co tak napraw dę należy w yłącznie do N iego. Z chw ilą, gdy św iątynia zo stanie odbudow ana, a On w niej zam ieszka, w szystkie kosztow ności - będące dotąd w posiadaniu narodów - p o w ró cą do swego praw o w itego w łaściciela. Złożenie kosztow ności narodów w św iątyni staje się w ięc znakiem potęgi B oga i Jego absolutnej w ładzy nad całym św iatem .36 J. K essler uw aża, że A ggeusz w ten sposób chce um ocnić i dać nadzieję tym , którzy podjęli się odbudow y świątyni. M im o licz nych m aterialnych braków przy pełnym w yposażeniu św iątyni, sam B óg zapew ni jej bogactw o i sprawi, że będzie się odznaczała przepy chem dzięki kosztow nościom narodów .37 W każdym bądź razie - bez w zględu na przyczyny - prorok A ggeusz podkreśla m yśl, że inicja torem i spraw cą tego, że do św iątyni n apłyn ą kosztow ności narodów je st sam Bóg, poniew aż „tak m ów i JH W H zastępów (...), Ja poruszę niebiosa i ziem ię, m orze i ląd. Poruszę w szystkie narody, tak że na

35 Zob. tamże, s. 589-591; B. W o d e c k i , R ola i znaczenie Św iątyni według Pierwszego Testamentu, s. 436-438; J. K e s s 1 e r, Haggai, Zerubbabel, a n d the P olitica! Status o f Yehud: The Signet R ing in H aggai 2:23, w; M. H. F 1 о y d, R. D. H a a k (red.), Prophets, Prophecy, a n d Prophetic Texts in S econd Temple Judaism , Library o f Hebrew Bible, Old Testament Stu dies 427, N ew York-London 2006, s. 109-110.

36 G. v o n R a d , Teologia Starego Testamentu, s. 589; zob. też P. R. А с к г о у d, Exile a n d Restoration, s. 161-162.

(16)

p łyną kosztow ności w szystkich narodów, i napełnię ch w ałą ten dom ” (Ag 2,6-7).38

Funkcja ekonomiczna świątyni

Prorok A ggeusz w sw oim orędziu w zyw ającym do odbudow y św iątyni w Jerozolim ie łączy istnienie sanktuarium z m aterialnym dobrobytem całego kraju i jeg o m ieszkańców. D ostrzega on p rzy czynę dw óch problem ów o charakterze ekonom icznym , m ianow icie upadku rolnictw a i ogólnego ubóstw a (1,5-6) oraz nieurodzaju spo w odow anego su szą ( 1,9-11 ), w zaniechaniu prac nad od budow ą św ią tyni. W A g 1,5-6 prorok stwierdza: „A teraz tak m ów i JH W H zastę pów: R ozw ażcie w w aszych sercach, ja k w am się wiedzie. Posialiście m nóstw o, a w zeszło m ało. Jecie, ale się tym nie nasycacie. Pijecie, ale nie jesteście tym napojeni. O kryw acie się, ale się tym nie rozgrze wacie. A pracujący pracuje dla dziuraw ej sakiew ki” . N ieco zaś dalej w tej samej w yroczni mówi: „W yglądaliście w iele, a oto m acie mało. A gdy przynieśliście to do dom u, Ja to rozproszyłem w nim. Z ja k ie go pow odu? - w yrocznia JH W H zastępów - z pow odu dom u m oje go, który je s t zrujnow any, podczas gdy w y jesteście zabiegani, każ dy dla sw ojego dom u. D latego niebiosa nad w am i zatrzym ały rosę, i ziem ia zatrzym ała swój plon. Bo Ja przyw ołałem suszę na ziem ię, i na góry, i na zboże, i na m oszcz, i na św ieżą oliw ę, i na to, co w y prow adza rola, i na człow ieka, i na zw ierzę, i n a cały trud rąk” (Ag

1,9-11). Postaw ienie przez A ggeusza problem u złej kondycji ekono micznej istniejącej w kraju w taki sposób sugeruje, że jedy nym jeg o rozw iązaniem je st odbudow a świątyni. Do tej pory ludzie nie po d jęli odbudow y św iątyni, poniew aż w idzieli potrzebę zapew nienia najpierw sobie w zględnego dobrobytu i stabilności ekonom icznej. Prorok A ggeusz zajm uje w tej spraw ie stanow isko przeciw ne, m ia now icie trudna sytuacja ekonom iczna kraju i jeg o m ieszkańców je st rezultatem braku świątyni. D latego nie będzie m ożna jej w żaden spo sób napraw ić, jeśli nie podejm ie się pracy przy odbudow ie św iątyni.39

38 Zob. D. L. P e t e r s e n , H aggai a n d Zechariah 1—8, s. 67-68; t e n ż e , The Temple in Persian P erio d Prophetic Texts, s. 135; J. E. T o 11 i n g t ο n, Tradition a n d Innovation in H ag gai and Zechariah 1-8, JSO TSup 150, Sheffield 1993, s. 218.

39 Zob. E. A s s i s. The Tempie in the B ook o f H aggai, s. 6; zob. też P. R. А с к г о у d. Exile a n d Restoration, s. 157; zob. E. J. C. T i g c h e 1 a a r. P rophets o f O ld a n d the D ay o f the End: Zechariach, the B ook o f Watchers a n d Apocalyptic, OTS 35, STG M 35, Leiden 1996, s. 82.

(17)

Dla A ggeusza je s t ona m iejscem obecności B oga w śród ludzi, staje się źródłem Jego błogosław ieństw a, które przekłada się rów nież na dobrobyt m aterialny. Innym i słowy, św iątynia je st nieodzow nym w a runkiem pom yślności ekonom icznej.

Warto zauw ażyć, że podobna m yśl pojaw ia się w przepow iadaniu Zachariasza. O dobrobycie w zw iązku z istnieniem świątyni w Jerozo lim ie je s t m ow a w Za 1,16-17. Prorok zapow iada pow rót B oga do Je rozolim y i Jego zam ieszkanie w odbudow anym sanktuarium (w. 16), w w yniku czego Bóg zapew nia, że „ponow nie zakw itną m oje m iasta od dobra” (w. 17). W Za 8,9-13 B óg obiecuje pom yślność i dobrobyt w zw iązku z „położeniem fundam entów dom u JH W H zastępów dla odbudow ania św iątyni” (w. 9). Z tą chw ilą przem in ą różnego rodzaju niepraw idłow ości (w. 10), natom iast Bóg sprawi, że „w innica w yda swój ow oc, i ziem ia w yda swój plon, i niebiosa d ad zą sw oją rosę” (w. 12). O błogosław ieństw ie B oga m ieszkającego w swojej świątyni, które zapew nia dobrobyt, je st rów nież m ow a w Ps 132,14-15.40

W A g 2,6-9 prorok A ggeusz stw ierdza, że w św iątyni zo staną zgro m adzone kosztow ności narodów. Jak zostało to ju ż pokazane, m otyw ten m a sw oje uzasadnienie na płaszczyźnie teologicznej, m ianow i cie jak o zapow iedź odnoszącą się do czasów eschatologicznych, gdy do Jerozolim y przybędą narody pogańskie, by w św iątyni oddać hołd praw dziw em u Bogu. Jednakże niektórzy uczeni uw ażają, że w K się dze A ggeusza św iątynia je s t ukazana jak o skarbiec. Ich zdaniem , p ro rok przedstaw ia j ą bardziej jak o centrum ekonom iczne im perium per skiego i m iejsce, do którego spływ ały dochody z podatków niż jak o sanktuarium , w którym czci się praw dziw ego B oga.41

40 Zob. E. A s s i s. The Temple in the B ook o f H aggai, s. 6; K. J. A h n, The Temple in Post- -Exilic Prophetic Tradition: Ideology a n d R eality in B ulding Contextual Theology, M adang 15/ 2011, s. 87. Podobna koncepcja je st obecna w literaturze starożytnego Bliskiego W schodu, o czym św iadczy tekst zachow any na tzw. C ylindrze Gudei, spisany z okazji dedykacji świątyni dla boga N ingirsu przez Gudeę, władcę Lagasz z końca III tys. przed Chr. (COS II, 422-424); szerzej zob. G. A. A n d e r s o n. Sacrifices a n d Offerings in A ncient Israel: Studies in their So c ia l a n d Political Im portance, HSM 41, A tlanta 1987, s. 102-104; V. A. H u r o w i t z , I H ave B u ilt You an E xalted House: Temple B uilding in the Bible in Light o f M esopotam ian a n d N orth w est Sem itic Writings, JSO TSup 115, Sheffield 1992, s. 322-323.

41 Tak np. D. J. А. С 1 i n e s, H aggai s Temple, Constructed, D econstructed, a n d Recon structed, SJOT 7 / 1993, s. 51 -77; R. P. С a г г о 11, So What D o We Know about the Temple? The Temple in the Prophets, w: Т. С. E s к e n a z i, K. H. R i с h a r d s (red.), S econd Temple Stu dies, t. II: Temple a n d C om m unity in the Persian Period, JSO TSup 175, Sheffield 1994, s. 41- -43; K. J. A h n. The Temple in Post-Exilic Prophetic Tradition, s. 86-87.

(18)

W arto zauw ażyć, że funkcję skarbca - coś na w zór w spółczesnego banku - spełniały św iątynie na całym starożytnym B liskim W scho dzie od najdaw niejszych czasów. Św iątynia w Jerozolim ie nie była w ięc w tym w zględzie w yjątkiem . G rom adzone i przechow yw a ne w niej kosztow ności pochodziły z różnych źródeł, m.in. z darów i ofiar, depozytów ludzi zam ożnych, w tym rodziny królew skiej, ja k rów nież z podatków. Tak było zarów no w okresie m onarchii w Izra elu, w czasie istnienia Pierwszej Świątyni, tak ą też funkcję pełniła w okresie pow ygnaniow ym odbudow ana D ruga Św iątynia.42 W takim charakterze św iątynia była w ażnym ośrodkiem perskiej adm inistracji, tym też m ożna tłum aczyć zgodę oraz pom oc królów perskich przy jej odbudow ie.43 C hociaż prorok w prost nie m ów i o świątyni jak o o skarbcu/banku, poniew aż bardziej akcentuje przesłanie teologiczne zw iązane z je j znaczeniem i rolą, to jed n ak w zm ianka o dobrobycie m aterialnym kraju i jeg o m ieszkańców, w ynikającym z odbudowy, m oże zaw ierać m yśl o takiej jej funkcji. B ez w zględu jed n ak na to, czy A ggeusz przedstaw ia św iątynię jak o centrum ekonom iczne, czy też nie, aspekt pom yślności w sferze m aterialnej staje się kolejnym argum entem proroka w naw oływ aniu do podjęcia pracy przy jej od budowie.

42 Zob. S. A p p l e b a u m , Econom ic L ife in Palestine, w: S. S a f r a i, M. S t e r n (red.). The Jew ish P eople in the First Century. H istorical Geography, Political History, Social, Cul tural a n d Religious Life a n d Institutions, CR IN T 1/2, A ssen-A m sterdam 1976, s. 683; J. В 1 e n- k i n s о p p, Temple a n d Society in A chaem enid Judah, w; P. R. D a v i e s (red.), S econd Temple Studies, t. I: Persian Period, JSO TSuo 117, Sheffield 1991, s. 23; C. M e y e r s, Temple, Jeru  salem , s. 361 ; J. A. S о g g i n, An Introduction to the H istory o f Israel an d Judah, London 1999, s. 313, 333; M. E. S t e v e n s. Temples, Tithes, a n d Taxes: The Temple a n d the Econom ic Life o f Ancient Israel, Grand Rapids 2010, s. 136-166.

43 W śród uczonych toczy się dyskusja, z czyjej inicjatyw y podjęto odbudow ę świątyni w Je rozolim ie. N iektórzy są zdania, że działalność proroków A ggeusza i Zachariasza, zachęcająca do odbudow y świątyni, była odbiciem adm inistracyjnej polityki w ładców perskich, w której św iątynia jerozolim ska pełniła funkcję adm inistracyjno-ekonom icznego centrum tej części pro wincji im perium perskiego, zapew niając Judzie w zględną autonom ię, tak m.in. C. M e y e r s , E. M. M e y e r s , H aggai a n d Zechariah 1-8, s. xxxvii-xliv, zob. też s. 20, 23, 37, 44, 147, 220-221, 331, 368, 380, 390; J. P. W e i n b e r g , The Citizen-Temple Comm unity, JSO TSup 151, Sheffield 1992, zwł. s. 131-132; L. L. G r a b b e, Judaism fro m Cyrus to H adrian, t. I: The Persian a n d Greek Periods, M inneapolis 1992, s. 127-128. Zob. dyskusję na ten temat w P. R. B e d f о r d. Temple Restoration in Early Achaem enid Judah, JSJSup 65, Leiden 2001, s. 183-229, który uw aża, że inicjatyw a odbudow y świątyni należała do m ieszkańców Judy (s. 230-299).

(19)

Funkcja społeczno-polityczna świątyni

P oniew aż św iątynia w Jerozolim ie zaw sze stanow iła centrum ży cia religijnego Izraela, je st oczyw iste, że była ona rów nież postrze gana w aspekcie społeczno-politycznym . Takie jej znaczenie jest rów nież obecne w K siędze A ggeusza. Jednakże z pow odu zm iany sy tuacji politycznej, ja k rów nież przem ian w życiu religijno-społecz- nym w okresie pow ygnaniow ym w stosunku do czasów m onarchii, prorok ukazuje św iątynię w innej roli i ukazuje jej odm ienne funk cje. Pow rót do Jerozolim y nie przebiegał zgodnie z oczekiw aniam i, które zostały rozbudzone poprzez proroków czasów niewoli. Trudna sytuacja ekonom iczna, brak politycznej niezależności, okrojone gra nice Judy będącej częścią prow incji im perium perskiego, status Z o robabela potom ka dynastii D aw ida - to w szystko budziło rozczaro w anie, prow adziło do przekonania, że zapow iedzi B oga kierow ane do sw ego ludu nie zostały zrealizow ane, a O n sam nie je st obecny w śród niego.44 W takich okolicznościach orędzie proroka naw ołujące do odbudow y św iątyni m a rów nież odniesienie do życia społecznego i politycznego. Prorok zapew nia, że B óg zaw sze je st w śród sw ojego ludu, zaś odbudow ana św iątynia stanie się w idzialnym znakiem Jego obecności. W ten sposób A ggeusz zw raca uw agę na ścisły zw iązek istniejący m iędzy św iątynią a m ieszkańcam i Judy. Co więcej, prorok w sw oim orędziu m ów i rów nież o Z orobabelu jak o tym, którego w y brał Bóg.

N a całym starożytnym B liskim W schodzie św iątynie były zw iąza ne z w ładzą królew ską, a co za tym idzie z życiem politycznym . Ten zw iązek je st w idoczny rów nież na płaszczyźnie architektonicznej, gdzie sanktuaria stanow iły część kom pleksu pałacow ego. W E gip cie św iątynia stanow iła centrum kultu i obejm ow ała w iększość p o w ierzchni kultow ej, natom iast przylegający do niej pałac służył fara onow i wtedy, gdy przychodził, by pełnić cerem onie kultowe. Inaczej było w Syrii i M ezopotam ii, gdzie św iątynia stanow iła część kom pleksu budynków pałacow ych, pełniąc rolę kaplicy pałacow ej. W tym

44 Zob. S. J a p h e t. The Temple in the Restoration Period: Reality a n d Ideology, w: t e n ż e , From the Rivers o f Babylon to the H ighlands o f Judah: Collected Studies on the Restoration Period, W inona Lake 2006, s. 218-223; zob. E. A s s i s, Haggai: Structure and M eaning, Bb 87/ 2006, s. 531-541; t e n ż e . To B u ild o r N o t to Build: A D ispute between H ag ga i a n d H is P eople (H ag I), ZAW 119/2007, s. 514-527; t e n ż e , The Temple in the B ook o f Haggai, s. 9.

(20)

kontekście w arto zw rócić uw agę na fakt, że św iątynia Salom ona tak że stanow iła część kom pleksu, w którego skład w chodził królew ski pałac i inne budow le o charakterze pałacow ym . Poniew aż św iątynia w Jerozolim ie była rów nież instytucją państw ow ą, dlatego jej um iej scow ienie w obrębie kom pleksu budow li królew skich służyło um oc nieniu w ładzy zarów no boskiej, ja k i królew skiej.45

W K siędze A ggeusza rola św iątyni w aspekcie społeczno-politycz nym nabiera zupełnie now ego znaczenia. Poniew aż w czasach po- w ygnaniow ych nie je s t ju ż ona sanktuarium królew skim i ośrodkiem niezależnego państw a, jej głów ną ro lą staje się um acnianie zw iąz ku ze społecznością zam ieszkującą Judę. O pierając się na hipotezie J. W einberga, uw ażającego w spólnotę pow ygnaniow ą za społeczność skupioną w okół św iątyni, D.L. Petersen je st zdania, że dla proroka A ggeusza św iątynia je s t ekonom icznym i adm inistracyjnym centrum m ieszkańców Judy. N aw oływ anie A ggeusza do odbudow y świątyni staje się jednocześnie zachętą do odnow ienia w spólnoty.46 Św iątynia je st sw oistego rodzaju sym bolem w spólnoty - nośnikiem jej tożsa

mości religijnej i narodow ej - poniew aż przez dzieło jej odbudow y stało się m ożliw e uform ow anie „now ej” w spólnoty zam ieszkującej Judę, która cieszy się w zględną autonom ią w ram ach adm inistracyj nej polityki prow adzonej przez w ładców im perium perskiego.47 Jak zauw aża P.R. A ckroyd, ta „now ość” w spólnoty polega na tym , że przez odbudow ę św iątyni otw orzyła ona sobie m ożliw ość otrzym a nia dobrodziejstw B ożych z tego płynących (zob. A g 2,9), stając się dzięki tem u now ym ludem m ającym błogosław ieństw o B oga i party cypującym w pokoju, tj. zbaw ieniu, którym obdarza go Bóg obecny w świątyni. W ten sposób prorok A ggeusz w yraża myśl, że w tak od nowionej w spólnocie skupionej w okół odbudow anego sanktuarium obietnice składane przez B oga w przeszłości stają się rzeczyw isto ścią.48

45 Zob. R. d e V a u x , Instytucje Starego Testamentu, t. II, s. 336-337; C. M e y e r s, Tem pie, Jerusalem , s. 361-362. N iektórzy z uczonych argum entują, że pierw otnie św iątynia Salo m ona m iała charakter królew skiej kaplicy, podobnie ja k było to w przypadku świątyń w Sy rii i M ezopotam ii budowanych w obrębie kom pleksów pałacow ych; zob. Y. M. G r i n t z, Y. Y a d i n, M. A V i - Y o n a h, i in., Temple, w: EncJuci t. 15, s. 946.

46 D. L. P e t e r s e n, H aggai a n d Zechariah 1 -8 , s. 30-31, 34; zob. W. E. M a r c h , The B ook o f H aggai, s. 710-711.

47 Zob. C. M e y e r s , E. M . M e y e r s , H aggai a n d Zechariah 1-8, s. xlii; C. M e y e r s, Tempie, Jerusalem , s. 364.

(21)

W ostatniej w yroczni (A g 2,20-23), która m a eschatologiczny w ydźw ięk, prorok zw raca się do Z orobabela. Warto zw rócić uw agę na fakt, że to orędzie prorockie je st bardzo podobne do zapow iedzi dotyczącej chw ały św iątyni, w której Bóg udzieli w szystkim po ko ju (A g 2,6-9). W obu przypadkach je s t m ow a o „poruszeniu niebios

i ziem i” , którego spraw cą je s t Bóg. W Ag 2,7 przez proroka B óg za pow iada: „ ...p o ru sz ę w szystkie narody”, natom iast w w yroczni skie row anej do Zorobabela: „W yw rócę tron królestw i zniszczę siłę kró lestw narodów, i w yw rócę rydw an i jeg o jeźdźców , i p ad n ą konie oraz ich jeźdźcy, każdy od m iecza sw ego brata” (Ag 2,22). U kazanie w y darzeń w kontekście m ilitarnym podkreśla działanie Boga, który sw o j ą p otęg ą i w ładzą podporządkow uje sobie zarów no cały kosm os, jak

i królów ziem skich im periów (por. Ez 38-39; Za 14).49

C hociaż w tej w yroczni prorok A ggeusz nie w spom ina w prost o św iątyni, to jed n ak dzieło jej odbudow y je s t nierozerw alnie zw iąza ne z o so b ą Zorobabela, który stoi na czele w spólnoty podejm ującej tę pracę. N aw iązując do tradycji zw iązanej z dynastią Daw ida (2Sm 7; Ps 72 i 89), A ggeusz w skazuje na uprzyw ilejow aną pozycję Z oroba bela, gdy stw ierdza, że Bóg w ybrał go i obdarzył dw om a zaszczytny m i tytułam i, m ianow icie sw oim „sługą” i „sygnetem ” : „W tym dniu, w yrocznia JH W H Zastępów , w ezm ę ciebie Zorobabelu, synu Szeal- tiela, sługo m ój, w yrocznia JH W H , i położę cię ja k sygnet, bo w ybra łem cię, w yrocznia JH W H zastępów ” (A g 2,23; por. Syr 49,11-12). O kreślenie „m ój sługa” oznacza tutaj królew ską godność Zorobabela, podobnie ja k w tradycji biblijnej je s t nazw any D aw id (2Sm 3,18), czy też jeg o potom ek (Ez 34,23-24; 37,24). Sygnet je st sym bolem czegoś bardzo drogocennego, znakiem dostojeństw a i godności. Zw rot „po łożyć ja k sygnet” oznacza pełnom ocnictw o i w yraża m yśl, że otrzy m ujący sygnet pełni funkcję reprezentanta jeg o w łaściciela (zob. Rdz 38,18; 41,42; Est 3,10). W zm ianka o sygnecie m a rów nież konotacje królew skie, na co w skazuje tekst w Jr 22,24. W ten sposób prorok A ggeusz przedstaw ia Zorobabela jak o przyw ódcę nowej w spólno ty skupionej w okół św iątyni.50 N a odw ołanie się A ggeusza do trady

49 Zob. tamże, s. 163; T. В r z e g o w y. G orliw ość o dom P ański (Księga Aggeusza), s. 44; J. K e s s 1 e r, Haggai, Zerubbabel, a n d the P olitical Status o f Yehud: The Signet R ing in H ag g a i 2:23, s. 106-107; G . v o n R a d , H oly War in Ancient Israel, Grand Rapids 1991. s. 112-113. 50 Zob. R R. А с к г о у d, E xile a n d Restoration, s. 164; J. K e s s l e r , Haggai, Zerubba bel, a n d the P olitical Status o f Yehud: The Signet R ing in H aggai 2:23, s. 110-113 ; Т. В r z e- g o w y. G orliw ość o dom P ański (Księga A ggeusza), s. 45.

(22)

cji zw iązanej z dynastią Daw ida zw raca uw agę P.R. B edford, który stwierdza, że A ggeusz przepracow ał p rzedw ygnaniow ą ideologię kró lewskiej św iątyni, przedstaw iając jej odbudow ę jak o pierw szy krok w odnow ieniu m onarchii rządzonej przez potom ka z dynastii D aw i da. Zdaniem tego uczonego, Zorobabel, który był potom kiem dyna stii D aw ida i nam iestnikiem m ianow anym z ram ienia w ładz perskich, je st ukazany przez A ggeusza jak o praw ow ity budow niczy św iątyni.51 Z pow odu ukazania Zorobabela w taki w łaśnie sposób nasuw a się problem dotyczący istnienia „m esjańskich” aspiracji w przepow iada niu proroka A ggeusza, które po części m a ją rów nież charakter p o lityczny. W ydaje się, że A ggeusz nie przedstaw ia Zorobabela jak o postaci m esjańskiej, w skazuje jedynie na niego jak o na osobę, która kontynuuje tradycje zw iązane z dynastią D aw ida, dzięki której bę dzie m ożliw e przyw rócenie dawnej chwały. Św iadczy o tym fakt, że Zorobabel je st ukazany przez A ggeusza ja k o w ykonaw ca w oli Boga - przede w szystkim w odniesieniu do odbudow y św iątyni - jak o re prezentant, przez którego urzeczyw istnia się królow anie B oga.52 Wy rocznia A ggeusza skierow ana do Z orobabela naw iązuje do formy i języka, w jak im opisuje się w ybranie przez B oga dynastii Daw ida oraz status króla jak o reprezentanta i pełnom ocnika Bożego (np. 2Sm 7,5-16; zob. Ps 89,20-38; 132,11-12; zob. też 2 Kri 9,6-10; Ps 2,7-9; 110,4). P rorok przedstaw ia w ten sposób n o w ą rzeczyw istość w spól noty skupionej w okół odbudow anej świątyni, na której czele stoi Zorobabel, którego zw ierzchnictw o je st w yrazem - podobnie jak dawniej w m onarchii rządzonej przez dynastię D aw ida - absolutnej w ładzy Boga, która obejm uje cały świat i w szystkich jeg o m ieszkań ców.53

51 P. R . B e d f o r d , Temple Restoration in Early A chaem enid Ju dah, s. 292-297.

52 Так m.in. S. M o w i n с к e 1, Н е Tha t Cometh, O xford 1959, s. 119-122; P. R. A c- k г о y d. Exile a n d Restoration, s. 164-166; T. B r z e g o w y , G orliw ość o dom Pański fKsięga Aggeusza), s. 45-46. Jednakże niektórzy uczeni uw ażają, że Z orobabel w proroctw ie Aggeusza jest ukazany jako M esjasz, np. J. S. S y n o w i e c , Oto tw ój król przychodzi. M esjasz w p i sm ach Starego P rzym ierza, Kraków 1992, s. 223.

53 Zob. J. E. T o 11 i n g t o n. Tradition a n d Innovation in H aggai a n d Zechariah 1-8, s. 131 -144; M. H. F 1 о y d. M inor Prophets, P art 2, s. 299-300.

(23)

K sięgi A ggeusza. Ta niepozorna księga licząca zaledw ie 38 w erse tów (dw a rozdziały), której treść stanow ią cztery w yrocznie, zaw iera bardzo bo g atą naukę o św iątyni w Jerozolim ie. N a w ażną rolę św ią tyni w przepow iadaniu proroka A ggeusza w skazuje bogata term i nologia (aż trzy różne term iny: „dom ”, św iątynia” i „m iejsce”) oraz w ystępow anie tem atyki świątynnej w każdej z w yroczni, m ianow i cie w sposób bezpośredni (l,l- 1 5 a ; l,15b-2,9; 2,10-19) oraz pośredni (2,20-23). W tej księdze prorok ukazuje św iątynię w w ielu aspektach, prezentując różnorodność jej znaczeń i funkcji, które pełni w życiu ludu Bożego. W edług proroka A ggeusza, św iątynia w Jerozolim ie je st nie tylko ośrodkiem życia religijnego w spólnoty pow ygnaniow ej, ale stanow i rów nież instytucję ekonom iczną i społeczno-polityczną. W spólnota, skupiona pod przyw ództw em Zorobabela jak o pełnom oc nika B ożego w okół św iątyni, m oże cieszyć się błogosław ieństw em i dobrodziejstw am i w ynikającym i z daru pokoju, tj. zbaw ienia, któ rych udziela jej B óg obecny w swojej świątyni. D latego św iątynia w Jerozolim ie - znak absolutnej w ładzy B oga nad całym św iatem i przyszłej chw ały Izraela - pozw ala ludowi B ożem u zachow ać sw oją tożsam ość, zarów no religijną, ja k i narodow ą.