Janusz Szulist
Wyznaczanie sensu rzeczywistości
społecznej : fenomenologiczna
socjologia Alfreda Schuetza
Studia Elbląskie 10, 313-323
Ks. Janusz SZULIST* S tu d ia E lb lą sk ie Х /2 0 0 9
WYZNACZANIE SENSU RZECZYWISTOŚCI SPOŁECZNEJ.
FENOMENOLOGICZNA SOCJOLOGIA ALFREDA SCHUETZA
Złożoność rzeczywistości społecznej może sprawić, iż indywidua zatracą sens jak i cel konieczne dla własnego rozwoju. Fenom enologiczna socjologia Alfreda Schuetza jest próbą ukazania tego, w jaki sposób analizy teoretyczne są pom ocne w analizie konkretnej sytuacji społecznej. Postulaty fenomenologii są szczególnie istotne w szeroko rozpowszechnionych dziś społecznościach pluralistycznych.
Niniejsza praca składa się z dwóch części. W pierwszej częścią zostaną om ówione istotne elementy fenomenologii z punktu widzenia nauk socjologicz nych. W drugiej zaś będzie ukazane zastosowanie konkretnych rozwiązań fenom e nologicznej socjologii w analizie procesów społeczno-politycznych.
I. ELEM ENTY FENOM ENOLOGII W KONTEKŚCIE NAUK SPOŁECZNYCH A naliza fenomenologiczna domaga się zwrócenia uwagi na co najmniej trzy elementy: „ego” , intencjonalność oraz redukcja. Postępując wedle wskazań metody fenomenologicznej podmiot poznający odkrywa istotę rzeczywistości społecznej.
1. „E go” jako początek poznania
Noetyczno-noem atyczne struktury poznania stanowią kontekst, w ramach którego w fenomenologii jest mowa o „ja”. Celem analiz fenomenologicznych jest ukształtowanie się tzw. „pierwszej nauki”, która z kolei nie może istnieć bez czystego „ego” będącego punktem odniesienia dla wszelkich analiz filozoficznych. Ze świadom ego „ja” właśnie są kierowane intencje w kierunku transcendentnego
* Ks. dr Jan u sz S zu list — kapłan D iecezji P elplińskiej. U k o ń czy ł stu d ia sp ecjalisty czn e z zak resu K atolickiej N auki Społecznej n a F akultecie T eo lo g iczn y m w Innsbrucku. A d iu n k t w Z ak ład z ie T eo lo g ii M oralnej i KN S na U M K w T oruniu. W y k ła d o w ca K N S w W y ższy m S em in ariu m D u ch o w n y m w P elplinie. A u to r książek: D ie perso n a listisch e F riedensethik von
Johannes P aul II., H am b u rg 2008; „ S tarajcie się o p o m yśln o ść k ra ju ” (J er 29,7). U dział św ieckich w życiu po lityczn ym w oparciu o N auczanie Społeczne K ościoła, P elplin 2007; „N iech w szystkie n arody ziem i p o zn a ją Twe im ię ” (I K ri 8,43). S po łeczn o ść św ia to w a w K ato lick iej N auce Społecznej, P elp lin 2008. P u blikuje rów nież w c zaso p ism ac h n aukow ych ja k też na łam ach
świata. Tutaj również są inicjowane akty redukcji. Jedność świadom ego „ja” rzutuje na jedność procesów poznawczych. Z uwagi, iż jest to jedność absolutna, to również procesy poznawcze inicjowane przez czyste „ja” odznaczają się stosowną doskonałością wyrażającą się braku zmiennych elementów charakteryzujących rzeczywistość transcendentną1.
Czyste „ja” interpretowane w kontekście struktur noetyczno-noem atycznych mimo, iż przynależy do obszaru świadomości, nie posiada jedynie idealistycznego charakteru. O realistycznym wymiarze owych struktur decyduje perm anentne odniesienie do rzeczywistości zewnętrznej, co pozwala na m ówienie o istnieniu „transcendencji w im manencji” jako wykluczeniu wszelkiej utopii2. Powyższa zależności dowodzi przekonania, iż koncepcja „ja” w pismach H usserla jest wynikiem konfrontacji pomiędzy idealnością a faktycznością3.
W trakcie poznania krystalizuje się czyste „ja”, którego nie należy traktować jako jedynie logicznej konstrukcji. Otóż w toku poznania fenom enologicznego m ożna wskazać na swoisty „styl” czystego „ja” wyrażający się w spontaniczności, charakterze pierwszych reakcji poznawczych, habitualnym charakterze św iadom o ści itd. W szystkie powyższe elementy charakterystyki „ja” rzutują bezpośrednio na przebieg procesów badawczych właściwych fenomenologii i ukazują w efekcie różne „warianty ’j a ’”4.
2. Intencjonalność wyznacznikiem charakteru społecznego rzeczywistości
Pojęcia takie jak: współbycie, drugi, uspołecznianie i.in. w terminologii fenomenologicznej zakładają intencjonalność, której koncepcję Edm und Husserl przejął od Brentano. Intencjonalność charakteryzuje świadomość w zmierzeniu w kierunku poznawanych przedmiotów. Akty poznawcze podm iotu nie istnieją właściwie bez teleologicznego przyporządkowania do przedmiotu badania. Intenc jonalność więc w fenomenologii jest określeniem nie tylko zdolności zm ierzania świadomości w kierunku rzeczywistości transcendentalnej ale także intencjonal ność nadaje jednolity sens procesowi konstytucji5.
1 Za: K.-H . L e m b e c k , Einfuehrung in die ph aenom en ologisch e P hilosophie, D a rm stad t 1994, s. 49n.; H. B r a u n e r , D ie P haenom enologie Edm und H usserls und ihre B edeutung fu e r
so zio lo g isch e Theorien, M eisen h eim am G lan 1978, s. 45.
2 E. H u s s e r l , G esam m elte Werke. A nalysen zu r passiven Synth esis (1 9 1 8 —1926), Bd. XI, D en H aag 1962, s. 208; t e n ż e , Phaenom en ologische P sychologie. Vorlesungen S o m m ersem ester
1925, D en H aag 1968, s. 395; K .-H . L e m b e c k , dz. cyt., s. 50n.; H. B r a u n e r, dz. c y t., s. 48.
3 Za: C. A. van P e u r s e n , Phaenom enologie und analytische P hilosophie, S tu ttg art 1969, s. 87n.
4 E. H u s s e r l , G esam m elte Werke. Ideen zu ein er reinen P h aen om en ologie und ph aen om o-
logisch en P hilosophie. Z w eites Buch: P haenom en ologische Untersuchungen zu r K onstitution,
Bd. IV, D en H aag 1952, s. 9 9 -1 0 4 , 11 In n .; t e n ż e , G esam m elte Werke. D ie K risis d e r
europeischen W issenschaften und die transzendentale P haenom enologiale. Eine E inleitung in die ph aen om enologsich e P hilosophie, Bd. V I, D en H aag 1954, s. 182nn., 188; K .-H . L e m b e c k ,
dz. cyt., s. 5 ln .; C .A . van P e u r s e n , dz. cyt., s. 90; H. B r a u n e r , dz. cy t., s. 46n.
5 E. H u s s e r l , Phaenom enologische P sych ologie, dz. cyt., s. 36; t e n ż e , G esam m elte
Werke. Ideen zu ein er reinen P haenom enologie und phaenom enologisch en P h ilosoph ie. E rstes Buch: A llgem eine Einfuehrung in die reine P haenom enologie, Bd. III, D en H aag 1950, s. 203;
WYZNACZANIE SENSU RZECZYWISTOŚCI. 315 Intencjonalność jest interpretowana w fenomenologii w kontekście przeżyć. Ludzkie przeżycia nie stanowią jednak w całości aktów intencjonalnych. By wyjaśnić pow yższą zależność Husserl rozróżnia pomiędzy „intencjonalną ’m orphe’ a ’hyle’ jako elem encie nie-uformowanym i zm ysłowym ”. „Hyle” zyskuje żywo tność dzięki „noesis” rozumianej jako czysto substancjalne elementy przeżycia. Ogólne należy stwierdzić, iż „hyle” posiada charakter pasywny (w sensie elementu zastanego) natom iast „noesis” — aktywny. Rozróżnienie Husserla pozw ala na ukazanie tw órczego znaczenia aktów świadomości. To właśnie dzięki intencjonal- ności jest aktyw izow ana rzeczywistość stając się przedmiotem analiz a więc „w ychodząc na jaw przed świadomością”6.
Tw órcza rola intencjonalności jest jeszcze bardziej widoczna w przypadku procesów konstytucji z natury obejmującej większy przedział rzeczywistości. W procesie konstytuowania treści zakłada się z jednej strony jedność w relacji pom iędzy podm iotem a przedmiotem. Z drugiej zaś strony dochodzi tutaj do głosu jednocząca funkcja aktów świadomości obejmującej wiele równych doświadczeń. Procesy konstytucji są więc, jak widać, kluczowym elementem wszelkiego po znania autorstwa świadomego podmiotu7.
Akty dyktowane intencjonalnością są w pewnej mierze charakteryzowane i odpow iadają procesom zachodzącym w transcendentalnej rzeczywistości. Powyż sza zależność jest dwojako warunkowana. Po pierwsze, fenomeny szeroko poj m owanego świata znajdują odzwierciedlenie w przeżyciach jako aktach świadom o ści. Po drugie przedm iotem aktów intencjonalnych są elementy rzeczywistości, które albo budzą zainteresowanie podmiotu, albo najzwyczajniej stanowią brakują ce koniecznie ogniwo np. w procesie poznawczym 8.
W oparciu o powyższą charakterystykę można mówić o dwojakim znaczeniu intencjonalności dla opisu rzeczywistości społecznej. Po pierwsze, intencjonalność wyraża się w relacjach, które są również elementem charakterystyki społeczności. Po drugie, intencjonalność związana z życiem podmiotów jest zależna w jakiejś mierze od świata transcendentalnego. Podobną relację wskazuje się również w zależności natury podmiotu jako indywiduum od społeczności, która w jakiejś mierze wpływa na kształt ludzkiej osobowości.
3. Redukcja fenom enologiczna wyrazem idealizowania rzeczywistości
Redukcja jest kluczowym zabiegiem analiz fenomenologicznych, gdyż um oż liwia przejście z rzeczywistości znaczonej relatywnością do idealnego świata.
t e n ż e , G esam m elte Werke. E rste Philosphie. E rster Teil: K ritisch e Ideengeschichte, Bd. V II, D en H aag 1956, s. 106; H. B r a u n e r , dz. cyt., s. 38n.; K .-H . L e m b e c k , dz. cyt., s. 6 l n.
E. H u s s e r l , G esam m elte Werke. Ideen zu ein er reinen P haenom en ologie und phaenom e-
nologisch en P hilosophie. Z w eites Buch, dz. cyt., s. 334; t e n ż e , G esam m elte Werke. Ideen zu ein er reinen P h aen om en ologie und phaenom enologischen Philosophie. D rittes Buch: D ie P h aen o m en ologie und die F undam ente d e r W issenschaften, Bd. V , D en H aag 1952, s. 16; H. B r a u n e r ,
dz. cyt., s. 39.
7 T am że, s. 39n.; K .-H . L e m b e c k , dz. cyt., s. 55nn.
W oparciu o pisma Edmunda Husserla rozróżnia się pomiędzy redukcją eidetyczną a redukcją transcendentalną. Redukacja ejdetyczna jest wskazaniem na istotę rzeczy, która obrazuje zasadniczą strukturę świata transcendentalnego. Natom iast redukcja transcendentalna jest „szukaniem odpowiedzi na pytanie dlaczego ’co ś’ jako ’coś’ jest ujmowane przez świadomość”9.
W wyniku redukcji ejdetycznej podmiot poznający cofa się niejako na płasz czyznę, gdzie występują dane stanowiące cel poznania i działania człowieka. Taka charakterystyka pozwala na mówienie w przypadku istoty o swoistym „w yw yż szeniu” w stosunku do świata przedmiotów transcendentnych.
W skazanie i ujęcie istoty rzeczy jest tym momentem, który upoważnia do rozróżnienia pomiędzy idealnością istoty a relatywnością faktów. Posługując się term inologią fenomenologiczną można powiedzieć, iż fakty są sposobem przeja wiania się istoty. W toku przeprowadzanej redukcji istota jest niejako „wyzwolona” od wszelkich wariacji cechujących transcendencję, by osiągnąć wyniki badań o własnościach odpowiadających ideom 10.
W yodrębnienie istoty rzeczy na drodze redukcji nie jest procesem jed n o razowym w sensie tylko jednego i zawsze obowiązującego stwierdzenia tego co idealne. Husserl stwierdza istnienie idealności właśnie w tym, co m ożna powtarzać. Stany i rzeczy, które są jednorazow e i niepowtarzalne należą do tzw. „nieczystego świata” domagającego się oczyszczających zabiegów fenomenologicznych. Skut kiem takiego założenia fenomenologii jest stwierdzenie konieczności istnienia ciągłego odniesienia pomiędzy istotą a doświadczeniem. Relacja pomiędzy ideal nością a faktycznością zachodzi nie tylko w przypadku pojedynczych analizow a nych przedmiotów i stanów ale także w przypadku całych struktur. W ówczas jest mowa np. o idealnym układzie odniesień. Założenia fenomenologii zakładają więc istnienie istoty w rzeczach świata transcendentalnego, pośród którego wskazuje się też na społeczność, gdzie jak w każdym przedmiocie analiz wskazuje się na trzy warstwy: empiria, struktury, pra-zasady11.
9 E. H u s s e r l , G esam m elte Werke. C artesiansiche M editationen und P a rise r Vortraege, Bd. I, D en Haag 1963, s. 90; B. W a l d e n f e l s , P haenom en ologie unter eidetisch en , tran szen
dentalen und strukturalen Gesichtpunkten, w: Sinn und Eifahrung. P haenom en ologische M et hoden in den H um anwissenschaften, hrsg. v. M. Herzog, C.F. Graumann, Heidelberg 1991, s. 72;
K.-H. L e m b e c k , dz. cyt., s. 31.
10 E. H u s s e r l , G esam m elte Werke. C artesiansiche M editationen und P a rise r V ortraege, dz. cyt., s. 48n., 92, 10 4 n .; B. W a l d e n f e l s , P haenom en ologie unter eidetischen, tran szen den
talen und strukturalen Gesichtpunkten, dz. cyt., s. 72n.; H. B r a u n e r , dz. cyt., s. 31;
K.-H. L e m b e c k , dz. cyt., s. 32n.
11 E. H u s s e r l , G esam m elte Werke. C artesiansiche M editationen und P a rise r V ortraege, dz. cyt., s. 95, 160; B. W a l d e n f e l s , Phaenom enologie unter eidetischen, transzendentalen und
stru kturalen G esichtpunkten, dz. cyt., s. 76nn.; C.A. van P e u r s e n , dz. cyt., s. 96nn.;
WYZNACZANIE SENSU RZECZYWISTOŚCI. 317 II. ŚW IADOM OŚCIOW E UKIERUNKOW ANIE
ELEM ENTÓW ANALIZ SOCJOLOGICZNYCH
Środowisko życiowe jest dla Alfreda Schuetza przestrzenią, w której człowiek się rozwija zdobywając właściwe sobie umiejętności. Istnienie owego środowiska jest samozrozumiałe i nie domaga się uzasadnienia. W życiu ludzkim jednak pojaw iają się problemy i kwestie sporne domagające się przezwyciężenia. W łaśnie wtedy przy współudziale świadomości jak też nauk socjologicznych następuje w yprofilow anie środowiska poprzez określenie typów, sensu, motywacji i sposo bów interpretacji12.
1. Typy w kontekście ludzkiej wiedzy
Jednym z zasadniczych pojęć w fenomenologicznej socjologii Alfreda Schuetza jest zagadnienie typów wyrażające się najdobitniej w charakterze badanej rzeczy. Typowość jest widziana w kontekście nietypowości przedmiotu. Typy rozpatruje się ze względu na aspekt formalny: ogólność i anonimowość; oraz ze względu na aspekt materialny: treści zawarte w danych własnościach. Schuetz określa w swoich pism ach zależność pomiędzy aspektem formalnym a materialnym typów. Otóż im bardziej anonimowy jest dany typ, tym więcej przedmiotów spełnia oczekiwane uwarunkowania a więc więcej przedmiotów spełnia uwarunkowania składające się w efekcie na daną charakterystykę. Konsekwencją wzrostu anonimowości jest jednocześnie zubożenie co do posiadanych treści a także utrata na znaczeniu danej własności. Natomiast pod jednoznacznie określone typy podpadają nieliczne przedmioty. M ożna powiedzieć, iż są one wówczas ujmowane w swojej niepo wtarzalności i jedyności. Charakter typów posiada jednak znaczenie nie tylko dla pojedynczych analizowanych przedmiotów ale także dla system ów13.
Poznanie będące dziełem podmiotu w analizie konkretnego doświadczenia jest konfrontowane z konglomeratem własności typowych i nietypowych a także same typy stanowią wypadkową uogólnień jak też konkretności. Taki sposób poznania obejmuje nie tylko sferę teraźniejszości ale jest również rozciągany w przyszłość, co wyrażą się w wypracowaniu takich typów, iż przy ich użyciu będzie możliwa analiza przyszłych stanów, przedmiotów itd. Z odnoszeniem wypracowanych typów do przyszłości wiąże się siłą rzeczy stan zaufania należący niejako do posiadanej wiedzy, co dotyczy przekonania, iż wyniki już przeprowadzonych badań znajdą zastosowanie w przyszłości zarówno co do metody jak też co do już posiadanej w iedzy14.
12 A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , Strukturen d e r L ebensw elt, N euw ied 1972, s. 2 3 -2 6 . 13 T e n ż e , D a s P roblem d e r Relevanz, F ran k fu rt am M ain 1971, s. 92; I. S r u b a r , D ie
Theorie d e r T ypenbildung bei A lfred Schuetz. Ihre B edeutung und ihre Grenzen, w: A lfred Schuetz und d ie Idee d es A llta g s in den Sozialw issenschaften, hrsg. v. W .M . S prondel, R. G rath o ff,
S tu ttg art 1979, s. 5 ln .
14 A. S с h u e t z, D a s P roblem d e r R elevanz, dz. cyt., s. 93; A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 71nn.
Odniesienie pomiędzy przeszłością, teraźniejszością a przyszłością w procesie badaw czym pozwala na określenie takich zależności jak: podobieństwo, równość, m odyfikacja w przedziale przedmiotów należących do tych samych typów. Owe relacje będące skutkiem porównania przedmiotów badawczych zakładają niejako w każdym nowym przedmiocie analiz „horyzont nietypowych własności”. W szyst kie nietypowe własności służą pomocą w wytyczeniu nowych kierunków badań i wykluczają możliwość absolutnej tożsamości rzeczy15.
Zagadnienie odniesienia do przedmiotu badania nakazuje wskazanie na ist nienie we współczesności wiedzy już zdobytej. Posiadana wiedza, która z całą pew nością będzie stanowić część wyników aktualnych analiz, jest zbiorem zagad nień z reguły pasywnie przyjętych w tym sensie, iż przyjmuje się istnienie zasobu inform acji nie stwierdzając w formie pytań jej prawdziwości. W stosunku do wiedzy posiadanej zachodzi w sensie ścisłym relacja zaufania co do w ystarczalno ści zdobytych umiejętności badawczych16.
W aspekcie posiadanej już wiedzy istotną rolę spełnia ludzka świadomość, gdyż to właśnie tutaj znajdują się określone tematycznie inform acje w yznaczające w dalszej kolejności kierunek analizom badawczym. Posiadane ju ż dane oczekują niejako odpowiedzi, która znajduje się w przedmiocie badanym i która przyczynia się oczywiście do rozwoju świadomości. Habitualna wiedza w łaściw a świadomości jest także zróżnicowana wewnętrznie w aspekcie znaczenia, co m oże znaleźć odzw ierciedlenie w roli określonych typów jak też w charakterze całości system u17. Zróżnicowanie odnośnie do znaczenia typów albo posiadanych informacji znajduje zastosowanie w kwestii interpretacji elementów systemów jak też w kwes tii sam ych typów. W interpretacji elementów systemów Schuetz wskazuje na dwa założenia: 1. interpretacje zachodzą tylko wobec danego tematu; 2. typy rozważane są w aspekcie szczególnych system ów18.
2. Sposób obecności wiedzy w system owo pojmowanej społeczności
Poznanie przedmiotu jest sytuowane w kontekście społecznym, co przejaw ia się na co najmniej dwa sposoby. Po pierwsze, poznanie przedmiotu dotyczy takich procesów jak: kształtowanie się typów, określanie pojęć, kształtowanie wiedzy itd. Istotną rolę odgrywa tutaj kontekst społeczny wyrażający się w oddziaływaniu uwarunkowań czasowo-przestrzennych na procesy zachodzące w ludzkiej świado mości. Po drugie, wiedza, jaką zdobywa człowiek, jest przekazywana pomiędzy indywiduami składającym się na społeczność. Schuetz stwierdza nawet, iż istnieje
15 A. S с h u e t z, D a s P roblem d e r R elevanz, dz. cyt., s. 93n.; I. S r u b a r, dz. cyt., s. 53nn. 16 A. S c h u e t z , D a s P roblem d e r R elevanz, dz. cyt., s. 96n.; A. S c h u e t z , T. L u c k - m a n n, dz. cyt., s. 3 1 5 -3 1 9 ; 1. S r u b a r, dz. cyt., s. 46.
17 A. S c h u e t z , D a s P roblem d e r R elevanz, dz. cyt., s. 97n.; A. S c h u e t z , T. L u c k - m a n n, dz. cyt., s. 269n.; A. S с h u e t z, D e r sinnhafte Aufbau d e r so zia len Welt. Eine Einleitung
in d ie versteh en de Soziologie, W ien 1960, s. 57; A. S c h u e t z , T. P a r s o n s , Z ur T heorie so zia len H andelns. Ein Briefwechsel, Frankfurt am Main 1977, s. 42n.; I. S r u b a r , dz. cyt.,
s. 49n.
WYZNACZANIE SENSU RZECZYWISTOŚCI.. 319 odpowiedniość pomiędzy statusem poszczególnych danych a strukturą system ów społecznych. Dodatkowo społeczność jest naturalnym środowiskiem, gdzie grom a dzona jest wiedza przekazywana pomiędzy pokoleniam i19.
W przekazie m iędzypokoleniowym tradycji nie zanika nigdy świadome „ja” . Podmiotowi poznającem u są przekazywane dane, za które czuje się on od powiedzialny, co znajduje wyraz choćby w przekazywaniu tradycji następnym pokoleniom . Odpowiedzialność podmiotu wobec wiedzy zastanej lub zdobytej w ramach społeczności jest czynnikiem kształtującym własną tożsamość.
Nieodzownym czynnikiem dla zachowania wiedzy w ramach struktur społecz nych jest mowa. Schuetz wysuwa tezę, iż „mowa odpowiada właściwemu sobie relatywnie — naturalnemu światopoglądowi” . Innymi słowy: „wewnętrzna form a mowy zgadza się z strukturami nadającymi sens światopoglądowi”. Aktywną funkcję oczywiście w tak określonym fenomenie mowy odgrywa poznający podmiot, którego subiektywne doświadczenia podlegają procesom obiektywizacji znajdując wyraz np. w semantyce i w syntaktyce. Mowa w ramach struktur społecznych jest traktowana jako element „a priori” oraz stanowi integralny element modelów wypracowanych przez członków społeczności. Różne statusy przypisywane językom jak też po szczególnym elementom mowy sprzyjają ukształtowaniu się teleologicznej struktury rzeczywistości społecznej, w której sama np. mowa może stanowić cel; albo w oparciu o mowę dochodzi do klasyfikacji wewnątrzspołecznych20.
Sposób istnienia podmiotu znaczony jest przez doświadczanie różnego rodzaju sytuacji społecznych, które przyjmują zasadniczo dwie formy. Pierwsza z form ukształtowana jest w oparciu o zsumowane usposobienia poszczególnych członków systemu. Powstała wówczas sytuacja jest wypadkową wyjątkowej natury każdego z podmiotów życia społecznego. Druga forma sytuacji społecznych jest pochodną działania w całej jego kompleksowości21.
Oddziaływanie pomiędzy podmiotem a sytuacją społeczną składające się w sumie na środowisko życiowe zmierza w dwóch kierunkach. Po pierw sze, sytuacja społeczna decyduje w znacznej mierze o sposobie interpretacji dokonyw a nej przez podmiot. Po drugie, sytuacja społeczna stanowi czynnik motywacyjny. Tak bogate oddziaływanie kontekstu sytuacyjnego na świadomość podm iotu wynika z potencjału, jaki drzemie w konkretnych uwarunkowaniach społecznych22. W m omencie konfrontacji subiektywnego bycia z rzeczywistością społeczną dochodzi do procesu socjalizacji. Proces socjalizacji dotyczy zarówno bezpośrednio
19 A. S c h u e t z , T. L u с к m a n n , dz. cyt., s. 245; B. W a l d e n f e l s , Verstehen und
Verstaendigung. Z ur Sozialph ilosoph ie von A lfred Schuetz, w: A lfred Schuetz und die Idee d es A llta g s in den Sozialw issen schaften , hrsg. v. W .M . S prondel, R. G rath o ff, S tuttgart 1979, s. 2.
20 A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 2 4 8 -2 5 2 ; A. S c h u e t z , D a s P ro b lem d e r
R elevan z, dz. cyt., s. 201; E. V o e g e l i n , A. S c h u e t z , L. S t r a u s s , A. G u r w i t s c h , B riefw echsel u eb er „ D ie Neue W issenschaft d e r P o litik ”, F reiburg im B reisgau 1993, s. 87;
B. W a l d e n f e l s , Verstehen und Verstaendigung. Zur Sozialph ilosoph ie von A lfred Schuetz, dz. cyt., s. 6.
21 A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 252nn.; A. S c h u e t z , D a s P roblem d e r
Relevanz, dz. cyt., s. 184n.; t e n ż e , D e r sinnhafte Aufbau d e r sozialen Welt, dz. cyt., s. 142n.;
A. S c h u e t z , T. P a r s o n s , dz. cyt., s. 43n.
22 A. S с h u e t z, T. L u с k m a η n, dz. cyt., s. 254; A. S c h u e t z , D e r sinnhafte A ufbau d e r
danego podmiotu jak też obejm uje działaniem pośrednio innych uczestników życia społecznego. Owo oddziaływanie wyraża się w takich elem entach rzeczywistości społecznej jak: przekazywanie wspomnień, istnienie podobnych usposobień, m eto dy interpretacji, m otywacja itd.23.
W kontekście motywacji i interpretacji jak też z uwagi na wielość albo jedyność zasadniczych odniesień m ożna wskazać za Schuetzem na trzy formy socjalizacji. „Pierwsza forma dotyczy postępowania bez relacji do metod interpretacji oraz m otywacji pojedynczych członków systemu. Druga forma obejm uje sposoby interpretacji oraz motywacji istniejące w wielorakich odniesieniach, które ukon stytuowane są w sposobie bycia drugich”. W reszcie trzecia form a socjalizacji wyraża się w przejęciu monistycznego sensu właściwego dla relacji pomiędzy innymi podmiotami życia społecznego24. Schuetz stwierdza, iż właściwie tylko trzecia forma socjalizacji odpowiada teorii typów jak też przyjętej koncepcji mowy, które znajdują najgłębsze uzasadnienie w subiektywnym charakterze podm iotów życia społecznego.
Sytuowanie początku życia społecznego w świadomym „ja” posiada znamienne konsekwencje. Po pierwsze, w tak ukształtowanym charakterze życia społecznego niejako zaprogramowana jest tendencja do obiektywizacji w yrażająca się w ufor mowanych i powszechnie przyjętych typach, symbolach, znakach itd. Po drugie, „ja” otwarte i zmierzające do „my” wykazuje gotowość do poszerzenia własnych horyzontów a więc do przyswajania nowych elementów wiedzy sprzyjających w gruncie rzeczy szeroko pojętemu rozwojowi. Przyswajanie jednak wiedzy odpowiada przyjętym typom, metodom interpretacji, charakterom m otywacji itd.25.
3. Naukowy sens struktur system ów społecznych
Kształtowanie się sensu rzeczywistości społecznej w koncepcji Alfreda Schuet za jest pochodną spotkania środowiska życiowego z danymi nauk społecznych. Obiektywizacja, jak a zachodzi tutaj w oparciu o dyscypliny naukowe, jest oczywiś cie powstała na skutek dokonanej analizy doświadczeń ze św iata codziennego. Człowiek stanowiący zasadniczy element analizowanej rzeczywistości społecznej interpretowany jest jako „osobowy typ, któremu przyporządkowany jest obrazowy (w sensie przeżyć) czas”. W yidealizowana koncepcja człowieka jest oczywiście następstwem zakładanej obiektywizacji wzorowanej na redukcji fenom enologicz nej oraz dopuszcza możliwość stosownych modyfikacji wynikających choćby z specyfiki sytuacji społecznej26.
23 A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 257n.; A. S c h u e t z , D a s P roblem d e r
R eleva n z, dz. cyt., s. 180n.; B. W a l d e n f e l s , Verstehen und Verstaendigung. Zur S o zia l ph ilo so p h ie von A lfred Schuetz, dz. cyt., s. 4n.
24 Por. A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 258; A. S c h u e t z , D a s P roblem d e r
R elevan z, dz. cyt., s. 98nn.; A. S c h u e t z , T. P a r s o n s , dz. cyt., s. 48n.
25 A. S с h u e t z, T. L u с k m a n n, dz. cyt., s. 258nn.; A. S c h u e t z , D e r sinnhafte Aufbau
d e r sozialen Welt, dz. cyt., s. 140n.; E. V o e g e l i n , A. S c h u e t z , L. S t r a u s s , A. G u r w i t s с h, dz. cyt., s. 72nn.; B. W a l d e n f e l s , Verstehen und Verstaendigung. Z ur
S ozialph ilosoph ie von A lfred Schuetz, dz. cyt., s. 9.
WYZNACZANIE SENSU RZECZYWISTOŚCI.. 321
Świadom ość pozw ala na sformułowanie serii reguł, w oparciu o które jest nadawany sens. Po pierwsze, „sens określonego doświadczenia wynika z od niesienia do doświadczeń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych” . Oczywiście pom iędzy doświadczeniam i różnie usytuowanymi czasowo musi istnieć podobieńs two np. w zakresie typu. Dodatkowo tak powstający sens pozwala na stwierdzenie ciągłości linearnej pomiędzy doświadczeniami. W nawiązaniu do teorii Husserla analizowane doświadczenie można poddawać procesom idealizacji27. Po drugie, przyporządkowanie celu do całości znajduje analogię w interpretacji struktur społecznych jako organizmu. Po trzecie, środowisko, w jakim znajduje się świadom e „ja”, nie stanowi jedynie transcendentnej i pasywnej rzeczywistości, tylko jest istotnym elementem dla wszelkich czynności zachodzących w świadom o ści28. Po czwarte, stwierdza Schuetz, iż jedność świata zewnętrznego ukon stytuowana jest w jedności własnej świadomości29. Po piąte, jedność nadanego sensu odpowiada jedności symbolicznych struktur, jakie się nieodłącznym elem en tem w opisie rzeczywistości społecznej. Nośnikiem w kształtowaniu i kom uniko waniu sym bolicznych struktur społecznych jest ludzka myśl. Przypisywanie sensu strukturom może obejmować cały przedział ludzkiej egzystencji albo też wybrane przedziały czasow e30. Po szóste wreszcie, jedność kojarzona z sensem odpowiada jedności właściwej interesom podmiotów działania31.
Nauki społeczne przyjmujące istnienie idealnego typu osobowego (również o modelowej świadomości) nie stawiają sobie za jedyny cel analizę wszelkich przejawów życia społecznego. Logika jednak postępowania w procesie nadawania sensu rzeczywistości społecznej jest taka, iż przyjmuje się istnienie subiektywnego charakteru rzeczywistości i następnie w toku konstytuowania się wybranych elem en tów subiektywności jest poszerzany lub modyfikowany proces kształtowania albo nadawania sensu rzeczywistości społecznej. Innymi słowy, można mówić o otwartym charakterze struktur społecznych, w których w oparciu o procesy obiektywizacji są konstytuowane coraz to nowe elementy pochodzące z świata subiektywnego32.
Idealnemu osobowem u typowi, jakim operuje socjologia, przyporządkowuje się wiele różnorodnych podmiotów. O przynależności do tego zbioru decyduje relacja P roblem d e r R elevan z, dz. cyt., s. 110; T. L u с k m a η n, P h aen om en ologie und S oziologie, w: A lfred Schuetz und d ie Idee des A llta g s in den Sozialw issen schaften , hrsg. v. W .M . Sprondel,
R. Grathoff, Stuttgart 1979, s. 196n.
27 A. S c h u e t z , D a s P roblem d e r R elevan z, dz. cyt., s. 127; A. S c h u e t z , T. L u c k - m a n n, dz. cyt., s. 134n.; A. S с h u e t z, D er sinnhafte Aufbau d e r sozialen W elt, dz. cyt., s. 63n.; A. S c h u e t z , T. P a r s o n s , dz. cyt., s. 55n.; E. V o e g e l i n , A. S c h u e t z , L. S t r a u s s , A. G u r w i t s с h, dz. cyt., s. 89n.; T. L u с k m a n n, dz. cyt., s. 200η.
28 T e n ż e , D a s P roblem d e r R elevanz, dz. cyt., s. 130n.; A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 126; A. S c h u e t z , D e r sinnhafte Aufbau d e r sozialen W elt, dz. cyt., s. 51; T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 203.
29 A. S c h u e t z , D a s P roblem d er R elevan z, dz. cyt., s. 1 3 ln.
30 Tam że, s. 1 3 2 -1 3 6 ; A. S c h u e t z , D e r sinnhafte A ufbau d e r sozialen Welt, dz. cyt., s. 62; T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 202.
31 A. S с h u e t z, D a s P roblem d e r R elevan z, dz. cyt., s. 136n.; A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 92n.; T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 204.
32 A. S с h u e t z, D e r sinnhafte Aufbau d e r sozialen W elt, dz. cyt., s. 276.; A. S c h u e t z , T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 271; A. S c h u e t z , D as P roblem d e r R elevan z, dz. cyt., s. 88n.; T. L u c k m a n n , dz. cyt., s. 204.
(właściwie zgodność) z procesami konstytuowania się elementów struktur społecz nych. Tak pojęta socjologia odnosząca się w swojej istocie do idealnych typów nie wyklucza oczywiście dyscyplin socjologicznych zajmujących się rzeczywistością materialną a więc tymi obszarami badań, które znajdują się na niższych poziomach struktur społecznych33.
Ukształtowanie sensu właściwego rzeczywistości społecznej jest możliwe, ponieważ nauki socjologiczne formułują obiektywny kierunek interpretacji w opar ciu o przyjęty wcześniej sposób określania statusu znaczenia poszczególnych elementów systemu. W tak wyznaczonym obszarze oddziaływania nauk socjologi cznych dopuszcza się możliwość modyfikacji, która w ostatecznym znaczeniu pozw ala na rozróżnienie pomiędzy elementami istotnymi i drugorzędnym i34.
ZAKOŃCZENIE
Teoria Alfreda Schuetza jest próbą ukazania tego, jak dalece w ramach nauk socjologicznych można połączyć faktyczność z idealnością. Owa konfrontacja nie jest jedynie wskazaniem na granicę pomiędzy rzeczą a istotą albo pom iędzy faktem a ideą; ale konfrontacja dokonana przez Schuetza jest spełnieniem odwiecznych poszukiwań człowieka, by odnaleźć ideowo pojmowany cel swojego życia. W kon tekście społeczności, w jakiej przychodzi żyć człowiekowi. Ów cel m ogą wytyczać wskazania nauk socjologicznych, co jest o tyle istotne, ponieważ naturalnym środowiskiem życia osoby są właśnie wspólnoty ludzkie.
W określeniu celu istnienia społeczności jak też i jednostek kluczow ą rolę odgrywają wedle Schuetza takie elementy jak: typ, interpretacja, m otywacja, sens. Socjologiczna analiza powyższych elementów pozwala „odnaleźć się” człowiekowi w sytuacji społecznej, co oznacza w efekcie socjalizację transcendentnej rzeczywis tości.
Analizy Alfreda Schuetza ułatwiają znalezienie punktu odniesienia dla człow ie ka konfrontowanego nieustannie z nieskończoną liczbą przeróżnych doświadczeń.
33 A. S c h u e t z, D e r sinnhafte Aufbau d e r sozialen Welt, dz. cyt., s. 276n.; A. S c h u e t z , T. P a r s o n s , dz. cyt., s. 64n.
34 A. S c h u e t z , D e r sinnhafte Aufbau d e r sozialen Welt, dz. cyt., s. 283; t e n ż e , D a s
P roblem d e r R elevan z, dz. cyt., s. 2 0 8 -2 1 1 ; A. S c h u e t z , T. P a r s o n s , dz. cyt., s. 69n.;
E. V о e g e 1 i n, A. S c h u e t z, L. S t r a u s s, A. G u r w i t s с h, dz. cyt., s. 85; T. L u с k m a η η, dz. cyt., s. 197η.
WYZNACZANIE SENSU RZECZYWISTOŚCI. 323 DIE FESTSETZ U N G DES SINNES DER SOZIALEN W IRKLICH KEIT. DIE PH ÄN O M ENO LO G ISCH E SOZIOLOGIE VON ALFRED SCH UETZ
ZUSAMMENFASSUNG
In d ie s e m T e x t z e ig t m an z u e rst d ie so z ia le A n w e n d u n g v o n d e n E le m e n te n d e r P h ä n o m e n o lo g ie w ie: „ E g o ” , In te n tio n a litä t u n d R e d u k tio n . D a s B e w u s s ts e in s te llt h ie r e in e B a s is d a r u n d d e s h a lb k a n n m a n ü b e r d e n b e w u s s te n C h a ra k te r d e r G e s e lls c h a f t s p re c h e n .
D ie M e th o d e n , d ie d ie P h ä n o m e n o lo g ie b e s tim m e n , e rm ö g lic h e n d ie F e s ts e tz u n g v o m W e s e n j e d e r G e s e lls c h a f t. D a s ist b e s o n d e rs w ic h tig bei d e r h e u tig e n V ie lf a lt d e r E r s c h e in u n g s fo rm e n d e s s o z ia le n u n d p o litis c h e n L e b e n s .
