Studya nad organizacyą własności ziemskiej w Bretanii w XVII w.

STUDYA NAD ORGANIZACYĄ

WŁASNOŚCI ZIEMSKIEJ W BRETANII

W XVII W .

( D o k o ń c z e n i e ) . Jednem słowem, pod względem gospodarczym dwory w ca­ łym szeregu wypadków całkowicie odpowiadały folwarkom; nic tedy dziwnego, iż składały się one dość często z identyczttych b u ­ djmków i ubikacja. Wprawdzie ubikacye mieszkalne w folwarkach są nieraz znacznie skromniejsze od analogicznjmh części większych dworów, ale różnica ta znika, jeżeli porównjrwać będziemy prze­ ciętne zabudowania folwarczne z mniejszymi dworami. Przjr fol­ warkach nigcty nie spotykamjr kaplic, ale i nie wszystkie dwory mogły się niemi poszczjmić. Budynki gospodarskie folwarków nie różnią się zazwyczaj od analogicznjmh zabudowań przy dworach; mamy tu naturalnie tylko te z nich na myśli, które bjdy czemś więcej, niż prostą pańską rezydencja, z wyjątkiem może budynku z prasą, czego na folwarku nie zdarzjdo nam się spotkać; pozatera specj'alne piekarnie spotyka się rzadziej niż w dworach x).

Ziemie, należące do folwarków, byty mniej więcej tych samych rozmiarów, co i ziemie, należące do dworów; spotykamy jednak

1) J a k o p r z y k ł a d , p r z y t o c z y m y t u d w a o p i s y t a k i c h f o l w a r k ó w : A . N. P . 1635 ( L a n n i o n ) f. 65: „ U n l i e u e t m é t a i r i e n o b l e . . . c o n s i s t a n t e n m a i s o n p r i n ­ c i p a l e e t c h a m b r e a u b o u t , c o n t e n a n t d e l o n g s o i x a n t e e t d e u x p i e d s , l a i z e , a t r o i s p i g n o n s , d o u z e p i e d s , h a u t e u r q u a t o r z e p i e d s ; g r a n g e q u i a d e l o n g s o i x a n t e t r o i s p i e d s J a i z e q u a t o r z e p i e d s e t d e m i e t d e h a u t e u r d i x p i e d s ; la m a i s o n à t o u r e t a u t r e g r a n g e d e j u x t e c o n t i e n n e n t t r e n t e h u i t p i e d s d e l o n g , l a i z e d o u z e p i e d s e t d e h a u t e u r h u i t p i e d s e t t i e r s ; l o g e s , c r è c h e s , p o r t e , a i r e , p u i t s , j a r d i n , e t c o u r t i l “ . P . 1613 ( H é d é ) f o l . 5 0 7 jy „ a u t r e c o r p s d e l o g i s a p p e l ­ l e e l e m é t a i r i e . . . d a n s l e q u e l c o r p d e l o g i s i l y a t r o i s a i s t r e d e m a i s o n , l a p r e ­ m i è r e s e r v e n t a u m e t a y e r a u q u e l il y a c h e m i n é e ; a u b o u t v e r s s o l e i l l e v a n t l e s e c o n d , a p p e l l é e e c u r i e e t la t r o i s i è m e v e r s s o l e i l c o u c h a n t l e s é t a b l e s s u r l e s q u e l l e s a i s t r e s il y a g r e n i e r e t f a n n e r i e r s “ .

3 1 2 S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J ·

Tablica 13. Rozmiary ziem należących do zamków, dworów i folwarków. za m k i d w o ry i fo lw a rk i C*-· po ni że j 1 j . uTi J, •l“ł O 1 Λ •Г-Ц o 7 2 1_o er-, i o • I”) 0 1 on o o 7 o ΟΙ 8 Ö O ₅₀0— 10 00 j. po na d 10 00 j. I R aze m zam. _____ _____ ____ — _____ ____ 1 ₁ _____ 2 dw . i 1 2 i 3 5 6 5 9 12 6 --- --- 49 fol. ₃ 7 13 10 4 ₄ 9 19 3 _____ --- 72 zam. 4 _____ _____ — 2 _ 1 _{2 1 3 13} dw. — --- ₁ 2 7 ₇ 12 6 1 .— --- ₃₆ fol. 7 9 9 9 26 13 28 28 5 __ --- 134 zam. 1 1 2 __ 4 dw. 1 -— 2 3 4 4 8 6 — __ 28 fol. 1 — 8 8 17 27 25 18 — — --- 104 zam. 3 __ --- - _____ — . 2 _____ __ _____ __ ₅ dw. 2 1 1 --- _{2 1 5 3} 2 — _{i 1)} 18 fol. 3 4 17 11 6 ₄ 3 4 — — 52 zam. dw. 3 2 3 4 8 10 —7 3 11 _____ — 1 41 fol. 1 9 9 8 16 5 2 — — — 50 zam. _- — dw. 1 — 1 4 2 6 5 7 2 — — 28 fol. 4 2 5 1 21 4 3 6 — — — 46 zam. 7 _____ _____ ____ 2 _____ 4 4 _{3 5} __ ₂₅ dw. 8 5 11 18 129 33 46 37 12 — 1 200 fol. 19 31 61 47 90 57 70 75 8 — — 458 K r ó l e w s z c z y z n y H édé . . . D in a n . . Jugon St. Brieuc Lannion . . Morlaix . . Razem

wśród nich zawsze ziemie orne, czego nie można powiedzieć o wszystkich ziemiach, należących do dworów.

Musimy tu jeszcze kilka słów powiedzieć o wsDomnianych już wyżej kawałkach ziemi bez budynków, wchodzących w skład posiadłości szlacheckich trzeciej kategorçd, które odpowiadały po­ siadłościom pierwszej kategoryi, składającym się z sam \ch takich kawałków. Rozmiary tych ostatnich podaliśmy już wyżej w ta­ blicy 10-tej. Mniej więcej takich samych, t. j. nieznacznych roz­ miarów, były posiadłości 3-ciej kategoryi; w 70% nie dosięgały one 5-ciu journali, jak to wynika z tablicy 14. Te luźne kawałki skła­

S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 3 1 3

dały się z różnych rodzajów ziemi: z roli i łąk przedewszystkiem;

większe przestrzenie bywały zazw3mzaj pokrjite lasami lub tw o­

rzyły nieużytki. Łąki i role były zwykle wydzierżawione, choć w posiadłościach, zaliczonych przez nas do pierwszej kategoryi,

mógł z nich korzystać i sam właściciel S potyka się tu zresztą

w całym szeregu wypadków przestrzenie, stojące poza zakresem wszelkiej pracy gospodarczej. Nawiasowo musimy tu'zauważyć,

Tablica 14. Rozmiary parcel bez budynków w posiadłościach szlacheckich trzeciej kategoryi.

K rólew szczyzny ■_fu 1“^ _o ;N С uO •A O Ί lO •A § 1 o • *n O CO 1 o OJ "—» o uO 1 o co ₅0— 10 0 j. p o n a d 10 0 j. R a z e m H édé . . . . — --- --- 2 2 1 1 1 7 Dinan . . . 2 2 2 4 4 1 — 1 1 17 Jugon . . . 1 — 1 St. Brieuc . . — 14 30 8 5 4 2 2 3 68 Lannion . . . 3 4 7 5 3 2 _{1 1 26} Morlaix . . . 1 2 3 1 1 1 9 Razem . 6 22 4 2 18 16 9 3 5 7 128

że niekiedy te drobne domaines proches pierwszej kategoryi by­ wały podzielone pod względem gospodarczym 2).

Z kolei musimy się teraz zająć bezterminowymi kontraktami, oraz ziemiami, na ich podstawie posiadanemi; należą tu domaine congéable, quevaisie oraz censive'.

Na pierwszem miejscu należy postawić domaines congéables, jako formę kontraktu najbardziej rozpowszechnioną i najbardziej

P A . N. P. 163? ( L a n n i o n ) fol. 354.

2) A . N. P . 1573 ( D i n a n ) fol. 232 d r o b n a w ł a s n o ś ć , l ic z ą c a 10 j. 3 c o r d ’y z ł o ż o n a b y ł a z 5-eiu k a w a ł k ó w z ie m i, z k t ó r y c h c z t e r y n a l e ż a ł y d o j e d n e j m é ­ tairie, a j e d e n do in n ej.

3 1 4 S T U D Y A N AD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

typową, nie tylko w zbadanych przez nas trzech królewszczyznach St. Brieuc, Lannion i Morlaix, ale w całej Niższej Bretanii t. j. dzisiejszym departamencie Finistèrre, oraz w zachodnich połaciach departamentów Morbihan i Côtes - du - Nord. Instytuc}^ ta pod względem praw nym jest wprawdzie nie wyczerpująco, ale dość dobrze znana, a to dzięki wydanym tekstom odnośnych ustaw x), komentarzom praw ników XVII i XVIII w. (wymienimy tu F uric’a, Girarda, Baudouina de Maisonblanche i Le G uével’a 2) oraz ba­ daniom nowych uczonych, zarówno prawników jak i historyków 3). Nie było jednolitej ustaw y dla wszystkich domaines congé­ ables, istniały tylko ustaw y lokalne, obowiązujące na mniej lub więcej znaczitych terytoryach. Z bardziej rozprzestrzenionych ustaw należy wymienić Broërec, Cornouailles, Roban oraz Treguier i Go- ëllo; znacznie mniej rozpowszechnione były ustawy Corlay, Cro- zon, Léon, Poher i P orhoët 4). Nas najbardziej na tem miejscu obchodzić musi ustaw a T reguier i Goëllo, ponieważ one właśnie obowiązywafy na przestrzeni zbadanjmh t przez nas królewszczyznδ).

Wszystkie te ustaw y różniły się między sobą jedynie w kwe- styach drugorzędnego znaczenia; cechy najbardziej charakterys­ tyczne i istotne tego kontraktu powtarzają się w nich wszystkich stereotypowo. Stosunkow o najbardziej indywidualne są ustawy Rohan i Boërec. Postaram y się tu w ogólnych zarysach przed­ stawić najistotniejsze cechy tego kontraktu rolnego. Sam kontrakt

!) B o u r d o t d e R i c h e b o u r g : C o u t u m i e r G é n é r a l I V p. 407 — 417.

2) F u rie : L ’u s e m e n t du d o m a i n e c o n g é a b l e d e l’ê v é c h é e t c o m t é d e Cor- n o u a i ll e s . ( R e n n e s 1664). G irard: T r a i t é d e s u s e m e n t d e la B a s s e B r e t a g n e . ( Q u i m p e r 1774). B a u d o u i n d e M a is o n b l a n c h e : I n s t i t u t i o n s c o n v e n a n c i e r è s 2 to m y. (St. B r i e u c 1776); L e G u é v e l : C o m m e n t a i r e sur l’u s e m e n t d e R o h a n . ( R e n n e s 1786). 3) Carré: I n t r o d u c t io n à l’é t u d e d e s d o m a i n e s c o n g é a b l e s ( R e n n e s 1882); A u la n i e r : T r a i t é du d o m a i n e c o n g é a b l e (1824); D e B lo is : D e l ’o r i g i n e d u d o ­ m a i n e c o n g é a b l e ( B u l l e t i n a r c h é o l o g i q u e d e l ' A s s o c i a t io n b r e t o n n e 1867 t. VI p. 68— 69) D e r o r a e : D e l’u s e m e n t d e R o h a n ou du d o m a i n e c o n g é a b l e . ( R e ­ v u e c r i t iq u e d e lé g i s l a t a t i o n e t d e j u r i s p r u d e n c e , 1862 t. X X I i X X I I ) ; Cerf: Du bail à d o m a i n e c o n g é a b l e . ( P a r i s 1872) M o r v o n n a i s : L ’é c o n o m i e r u r a le de la B r e t a g n e e t s o n a g r ic u l t u r e d a n s le p a s s é e t le p r é s e n t . ( R e n n e s 1894) L a n ­ dr y: L e ba il a d o m a i n e c o n g é a b l e . ( R e n n e s 1899); W a t r i n e t B o u v i e r : C o d e rural. ( P a r is 1910 p. 317 i n as t.). V i g n e r o n J a c q u e s : É t u d e d ’u n e t r ès a n c i e n n e in stitu tio n b r e t o n n e l e bail à d o m a i n e c o n g é a b l e . ( B o r d e a u x 1907).

4) C a r r é op . cit. p. 19.

5) G ir a r d o p . cit. p. 31— 37., p e w n e c z ę ś c i s e ig . P o r h ö e t i R o h a n , g d z i e o b o w i ą z y w a ł y i n n e p r a w a , z n a j d u j ą c e s i ę na t e r y t o r y u m d e p . C ô t e s du Nord; n i e t w o r z y ł y o n e j e d n a k c z ę ś c i z b a d a n y c h p r z e z n a s k r ó l e w s z c z y z n ; patrz: C h e n o n : L ’a n c i e n d r o it du M o r b ih a n , m a p a m i ę d z y str. 66 a 57.

znany jest pod nazwą „bail“ lub „convenant a domaine congéable“, a w łacińskich dokumentach instytucya ta jest znana pod nazwą „do­ minium migratorium“. Posiadłości ziemskie, oddane w domaine con­ géable nazywały się zazwjmzaj convenant, tenue convenancière lub wprost tenue; pod temi też nazwami spotykamy je w źródłach; najczęściej może używane jest słowo convenant; stało się ono po­ niekąd synonimem posiadłości ziemskiej, oddanej w domaine con-

geable Nie zawsze jednak pod nazwą convenant kryje się do­

maine congéable; niekiedy pod tą nazwą wjistępują gospodarstwa, względnie luźne parcele wydzierżawione 2); słowo convenant może się również odnosić do t. zw. quevaisie, o której niżej będzie mo­ wa. Zwano je w przeciwieństwie do zwyczajnych: convenants

non congéables 3). W omawianjich tu posiadłościach należy stale

odróżniać ziemię od jej powierzchni; dwie te rzeczy nigdy nie byty własnością jednej osobji i to je st jed n ą z istotnych cech tego kon­

traktu. Właściciele ziemi (sol, fond, foncialité, droits fonciers)

zwano bailleur, foncier, propriétaire, propriétaire foncier. Так zwany preneur, colon, domanier, tenancier, convenancier lub su- perliciaire, posiadał prawo używalności gruntu, oraz prawo włas­ ności powierzchni (droits convenanciers, superficiels lub reperato- ires oraz édifices et superfices). Przez powierzchnię należy rozu­

mieć w pierwszym rzędzie bud3mki łącznie z plotami, oraz wszel­

kiego rodzaju ogrodzeniami; po drugie drzewa; nie wsz3istkie je ­

dnak, ЬзТу tu bowiem w3dączone t. zw. „bois de décoration“,

do któtych zaliczano: kasztaiw, je sio i^ , buki, orzechy, wiązy i dęby. Właściciel gruntu mógł w każdej chwili wykupić powierzchnię i usunąć (congédier, congement) włościanina z ziemi; jest to druga istotna cecha kontraktu, od którego pochodzi też jego nazwa. Oce­

na wartości tej powierzchni odb3'waia się prawie wszędzie na

koszt właściciela gruntu. P raw o to Ьз^о źródłem różnych korzyści dla właściciela gruntu; pod groźbą wyrzucenia mógł on podnosić powinności, mógł nadto, nie tracąc praw a własności do gruntu,

S T U D Y A NA D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 3 1 5

‘) A u l a n i e r o p . cit. p. 2: w p r z e j r z a n y c h p r z e z n a s ź r ó d ła c h c o k r o k m o ż n a z n a l e ś ć d o w o d y , z a r ó w n o w A r c h . d e p . C ô t e s du N o r d (n p . E I486, 1485, 1604) j a k i w A r c h . N a r o d o w y c h .

2) A . N. P . 1631 ( L a n n i o n ) fol. 202.5. „a utre c o n v e n a n t . .. t e n u à p r é ­ s e n t à s i m p l e f e r m e , “ p a t r z n a d t o ib id . fol. 503, P. 1734 (S t. B r ie u c ) fol. 3 5 4 ° etc.

3| „ U s e m e n t q u e v a i s i e r “ art. I, C o u t u m i e r G é n é r a l t. I V p. 405; D u C h a- telier: D e q u e l q u e s m o d e s d e la p r o p i é t é e n B r e t a g n e p. 24; V i o l le t : o p . cit. p. 725.

3 1 6 S T U D Y A NAD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I ZIEM SKIE J'.

ustępować osobom trzecim za odpowiednią naturalnie oplata pra­ wo skupowania powierzchni ty

Takie usunięcie bywało zwykle kompletną ruiną dla włościa­ nina, musiał on bowiem płacić wówczas wszelkie długi, tak, iż nie­ rzadko po ich zapłaceniu z sumy, którą otrzyma! na swe prawa do powierzchni, nic mu nie pozostawało. Ażeby do pewnego przy­ najmniej stopnia uchylić tę fatalną ewentualność, włościanie za­ wierali specyalne kontrakty, zwyczajnie na lat dziewięć, zabezpie­ czające ich na ten przeciąg czasu od usunięcia z gruntu; musieli oni, rzecz prosta, przy tej sposobności uiszczać pewne opłaty; powstało tym sposobem coś pośredniego między dzierżawą, a zw y­ kłem domaine congéable 2).

To prawo skupu w dalszych swych konsekwencyach uzale­ żniało włościanina od właściciela gruntu pod innjrni jeszcze wzglę­ dem. T en ostatni, usuwając włościanina, musiał mu wypłacić war­ tość powierzchni; rzecz prosta, zależało mu na tem, żeb y ten cały proces odbjił się z możliwie niewielkim dla niego kosztem; stąd więc w jrpływał zakaz stawiania nowych lub naprawiania starych budynków, płotów i t. d. bez specyalnego pozwolenia właściciela

gruntu. Wszelkie ulepszenia, zaprowadzone samowolnie, nie były

uwzględnione przy oszacowaniu; nie trzeba chyba podkreślać, jaką to było przeszkodą dla postępu gospodarczego 8).

Jeżeli chodzi o prawo spadkowe, to niemal wszędzie obowią­ zywały powszechne zasady prawa bretońskiego, zarówno gdy cho­ dziło o grunt, jak i o powierzchnię; co do tego ostatniego jednak „usement de Rohan“ zawierało specyalne postanowienia, bardzo

dla włościan niekorzystne. W zasadzie można tam było dziedzi­

czyć tylko w linii prostej, zaś w braku prawego potomstwa cala posiadłość przechodziła na pana; w pewnych tyjko wypadkach do­ puszczani byli do spadku bracia i siostry zmarłego 4)· Dalszem

‘) A r c h . d e p . C ô t e s du N o r d E 1604, d o k u m e n t z 1770 r. b a r o n d e T h i e r s a n „a d o n n é e t a c c o r d é ... le p o u v o i r et fa c u lté d e c o n g é d i e r à s e s frais s a n s r é p é t i t io n v e r s le dit s e i g n e u r b a r o n d e T h i e r s a n to u s a u t r e s c o l o n s p r o p r i é t a i r e s du d r o its c o n v e n a n c i e r s s u p e r f i c i e l s et r é p a r a t o i r e s d’u n e t e n u e r o t u r i è r e “, a n a d t o „a o c t r o y é . , u n e a s s u r a n c e d e n e u f a n s p e n d a n t l e s q u e l s il n e p o u r r a ê t r e c o n g é d i é “. Z a d o k u m e n t z a p ł a c o n o 30 liv r e s . 2) S t ą d t e ż w y r a ż e n i e : „ p o s s é d e r à titre de f e r m e à d o m a i n e c o n g é a b l e “ A . N. P. 1514 ( A u r a i ) fol. 23. 3) M. d e la M o rv o n n a is: L ’é c o n o m i e r u ra le de la B r e t a g n e e t d e s o n a g r i ­ c u l t u r e d a n s l e p a s s é et l e p r é s e n t ( R e n n e s ’ 1894) str. 41. 4) C o u t u m i e r G é n é r a l t. I V p. 407 ( u s a n c e s l o c a l e s e t c o u t u m e s p a r ticu ­ l i e r s d e la V i c o m t e d e R o h a n art. IV ) „ l e s f r è r e s e t s o e u r s faisan t leu r con

ti-S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A ti-S N O Ś C I Z I E M ti-S K I E J . 3 1 7

rozwinięciem prawa tego było postanowienie, iż właściciel p o ­ wierzchni tylko wtedy mógł swobodnie za życia nią rozporządzać, gdy miał dzieci, w przeciwnym bowiem razie, chcąc ją sprzedać, musiał uzyskać specyalne na to pozwolenie pana, nie mówiąc już o konieczności uiszczania wtedy dość znacznej opłaty ty

Musimy tu jeszcze dodać, iż wedle usement de Rohan całą posiadłość dziedziczył najmłodszy syn, a tylko ruchomości były dzielone równo między wszystkie dzieci.

Domaniers podlegali jurysctykcjh właściciela gruntu; wyjątek pod tym względem stanowili domaniers, podlegający ustawom z Broërec, którz}.' zależeli od jurysdykcyi najbliższego wyższego seigneura ty Fakt, iż domaniers podlegali zazwyczaj jurysdykcja najbliższego seigneura, zbliżał ich bardzo do zwjdcłych wassali, musieli bowiem, podobnie jak ci ostatni, co pewien czas składać zeznania i opis swych posiadłości, nic tecty dziwnego, iż w źró­ dłach dość często wjistępują oni pod nazwą wassali 8), i że ter­ min afféager użj?wany jest niekiedy do oznaczenia tworzenia no- wjmh domaines congéables 4). W ogóle należji skonstatować dużą nieścisłość w uzjwvaniu terminów prawniczych przy opisach dóbr ziemskich; tak tenue d’héritage bywa również używana przy do­ maine congéable, podczas gdy, ściśle biorąc, określenie to odnosi się jedynie do posiadłości, będących rzeczywistą własnością 5).

Zarówno geneza, jak i czas powstania omawianej istytucjd, nie są dziś jeszcze dostatecznie wyjaśnione; jedni powstanie jej cofają aż po czasy rzymskie, inni przypuszczają, iż przynieśli ją emigranci bre- tońscji, podług innych wreszcie powstała ona znacznie później w czasie wprowadzenia do Bretanii organizacyi feodalnej 6); naj­

n u e l l e r e s i d a n c e e n la t e n u e l o r s du d é c è s d e l e u r f r è r e , o u qui s o n t à s e r v i c e , o u à a p p r e n d r e m é t i e r h o r s la te n u e , qui n e s o n t m a r i é s e t qui n ’o n t p ris d o ­ m i c i l e h o r s la t e n u e . . . . s u c c è d e n t au dit c a s à leu r f r è r e d e c e d é s a n s h o ir d e s a c h a i r “. b P o d ł u g „ u s e m e n t d e R o h a n “ p r z y z w y k ł y c h d z i e d z i c z e n i a c h i s p r z e ­ d a ż a c h p ł a c o n o ra ch a t i v e n t e jak p r z y p o s i a d ł o ś c i a c h , b ę d ą c y c h w ł a s n o ś c i ą w ł o ś c i a n ; p o s t a n o w i e ń t y c h n i e m a w in n y c h u s e m e n t s ; w r a z i e s p r z e d a ż y p o ­ s i a d ł o ś c i p r z e z b e z d z i e t n e g o v e n t e w y n o s i ł a ‘/б s u m y s p r z e d a ż n e j . 2) C o u t u m i e r G é n é r a l t. IV p. 414 i 417. 3) A . N. P . 1735 (S t. B r i e u c ) f. 736; G a r s o n n e t op. c it p. 396. 4) A . N. P. 1734 (S t. B r i e u c ) f. 119, 12(ty, 125. 5) A u l a n i e r p. 6; C a r ré p. 12; A . N. P 1629 ( L a n n i o n ) f. 609; A r ch . dep. C ô t e s d u N o r d E 1604 f. 744; „ D o m a i n e C h e f du P o n t “ r. 1744; E 1486 D o ­ m a i n e B a r a ch a v e u z 1661 r. etc. 6) G e s l i n d e B o u r g o g n e t. I l l p. L X X V H ; d e la B o r d e r i e ; H is t o ir e d e la B r e t a g n e t. III p. 145 i nast.

3 1 8 S T U D Y A NAD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

dawniejsza źródłowa wzmianka o tej instytucja pochodzi dopiero z r. 1388. Jest rzeczą charakterj'Stj'czna, iż granica wschodnia, do której dochodzą domaines congéables, mniej więcej odpowiada gra­ nicy języdca bretońskiego, przekracza ją jednak w pewnych miej­ scach, tak, iż z instytucj'a tą można się spotkać w niektórymh oko­

licach czysto francuskich Insty tu cja bjda na krótki czas pod­

czas Wielkiej Rewolucyi zniesiona (w 1792), niebawem jednak de­ kret ten został odwołany 2); w zmienionej nieco formie istnieje ona po dziś dzień, zanika jednak coraz bardziej. Z 400000 domaniers z końca XVIII w. w sto lat później zostało zaledwie 20000, a ilość ich coraz bardziej maleje 3).

Pod względem gospodarczym domaine congéable jest o wiele mniej zbadane, aniżeli pod względem prawnjon; jedjmie dzięki po­ szukiwaniom S é e ’a posiadamy p'ewne wiadomości z tego zakresu; nasze badania ograniczają się prawie wjdącznie do kwestyi roz­ miarów tych gospodarstw. Domaine congéable spotj'kamj' w 45jjj wszystkich zeznań wiejskich posiadłości szlacheckich w królew- szczj'znach St. Brieuc, Lannion i Morlaix. Spotj'kamj' zaś je w dru­ giej i trzeciej kategoryi tej własności, gdzie wymoszą one 60$ ogól­ nej ilości. W drugiej kategoryi domaine congéable obejmowało oczj'wiście całą własność, w trzeciej zależnie od okoliczności zaj- mowały one mniejszą lub większą jej część. Bjwrają one tam pra­ wie powszechnie, a brak ich zaledwie w niecalj'ch 10$ posiadłości stwierdzić się daje; dość często (25$) zdarzały' się seigneurie, za­ jęte całkowicie, wj'jąwszy naturalnie mouvance, przez domaine

congéable. W każdjnn razie w znacznej większości posiadłości

obok domaine congéable bjdy ziemie, oddawane w połownictwo, wydzierżawiane lub takie, z których korzystał sam właściciel; prze­ strzeń, zajmowana przez domaine congéable, mogła bj'ć w sto­ sunku do całej posiadłości dość różną, jak to widać z tablicy 15 (patrz str. 67).

Z omawianego tu punktu widzenia niema zasadniczej różniej'· między królewszczyznami St. Brieuc, Lannion i Morlaix. Poszczegól­ ne domaine congéable były różnej wielkości, począwszy' od kilkunastu cord’ôw, a kończąc na kilkudziesięciu journalach; w znacznej więk­ szości wjrpadków nie przekraczały' one 10, a prawie nigdy' nie dosięgały 50 journali. Zazwyczaj bjdj' to ziemie wraz z

budyn-‘) S é e op . eit. ό. ‘264.

2) A u l a m e r , op. cit. p. 3 i h.

3) V allaux Ca mille: L a B a s s e B r e t a g n e , é t u d e de g é o g r a p h i e h u m a in e ( P a r i s 190?) p. 118 i nast.

S T U D Y A NAD O R G A N t Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 3 1 9

Tablica 15. Względne rozmiarjr ziem, oddanych w domaine

congéable. Królew-szczyzny Il o ś ć p o s i a d ł o ś c i w k t ó r y c h d o m a i n e c o n g é a b l e z a j m o w a ł o Raze m 0 % niżej 25% 25—50%; 50—75% ; 7 5 - 1 0 0 % : 100% 1 ? % с a l e j p r z e s t r z e n i St. Brieuc 4 4 3 2 5 8 i 5 31 Lannion 7 5 6 7 20 16 : 5 66 : Morlaix 8 4 4 6 6 7 ■ — 35 Razem 19 13 13 15 31 33 , 10 132

kami, jednakże wśród najmniejszych domaine congéable niżej 3-ch journali, w większości wypadków budynków nie spotykamy. Dość często się zdarzało, iż w domaine congéable oddawano przestrze­ nie zagospodarowane wraz z budynkami, nic tedy dziwnego, iż by­ wają tu takie same dwory i folwarki, o jakich wyżej była m o w a 1).

Tablica 16. Rozmiary poszczególnych domaines congéables.

; K r ó l e w - s z c z y z n y _•Г-Ц n iż ej '/, j. 7 CM₁ in₁ - h o lO o IM 1 o o fO 1 § • f“ l O lT) I o co po nad 50 j. R a z e m S t . B r i e u c 67 12 27 96 : 209 216 85 51 75 14 852 Lannion 9 15 11 30 : 65 152 138 34 13 1 468 : Morlaix 1 1 1 5 27 31 52 36 23 5 182 Razem 77 28 39 i 131 ; 301 399 275 121 111 20 1.502 ‘) A . N. P. 1636 ( L a n n i o n ) fol. 1.

320 S T U D Y A NAD O R G A N 1 Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

Zazwyczaj jednakże tworzono domaines congéables na przestrze­ niach dotychczas niezagospodarowanych ty stawiane tam budynki odpowiadały zazwyczaj folwarkom. Należy jednak zauważyć, iż na- ogół biorąc budynki domaniers były skromniejsze i bardziej za­ niedbane, aniżeli dzierżawców lub połowników.

Powinności, uiszczane przez domaniers, składały się najczęściej jednocześnie z czynszów pieniężnych i danin w naturze, (zwykłe ziarno); często stosunkowo spotyka się tu pańszczyznę. B}dy one przeważnie znacznie wyższe od powinności, ciążących na posia­ dłościach w bailliage’ach, lecz prawie nigdy nie dosięgały sum, płaconych przez dzierżawców. W królewszczyźme Morlaix, oprócz zwykłych domaines congéables, potworzonych na własności szla­ checkiej i nieszlacheckiej, znajdujemy również pew ną ilość doma­ ines congéables, powstałych na ziemiach królewskich. Opisy ich są o tyle ciekawe, iż są to jedynie wiadomości, zawarte w naszem źródle a odnoszące się do własności królewskiej. W terrier tej królewszczyzny spotykamy zresztą zaledwie 11 zeznań tych do­ maines congéables, podległych królowi 2).

Były to posiadłości stosunkowo dość znaczne, conajmniej kil­ kunasto, w większości przeszło trzydziesto-journalowe 3); wszystkie one posiadały własne budynki mieszkalne i zabudowania go­ spodarskie.

Quavaisie 4) była bez porównania mniej rozpowszechnioną ani­ żeli domaine congéable, znajdujemy ją bowiem tylko w niektórych posiadłościach kościelnych, a mianowicie w dobrach cystersów z Rellec i Bégard i w niektórych majątkach Joannitów ty Feuillée,

’) Np. w d r u g ie j p o ł o w i e X V I I w . w d o b r a c h k la szto ru p r e m o n s t r a n t ó w w B e a u p o r t u s t ą p i o n o w t e n s p o s ó b ‘200 jo u r n a l i lasu i n i e u ż y t k ó w ; A . N. P. 1733 (S t. B r ie u c ) fol. 132. 2) A . N. Р. 16b6 fol. b08j> ·— 546; z e z n a n i a te, p o d o b n i e ja k z e z n a n i a p o s i a d ł o ś c i , b e z p o ś r e d n i o o d k róla z a l e ż n y c h , s k ł a d a n e b y ł y k r ó l o w i n a r ę c e w y d e l e g o w a n y c h k o m i s a r z y k r ó l e w s k i c h ; w k a ż d e m z t y c h z e z n a ń j e s t w y ­ r a ź n ie z a z n a c z o n e „ q u e le R o y e s t le s e i g n e u r f o n c i e r e t d i r e c t d e f o n d s de dits t e n u r e s “. 3) W ś r ó d w s p o m n i a n y c h 11 p o s i a d ł o ś c i b y ło : 3 od Ib— 20 j.; 2 o d 2 0 — 30 j.; b o d 30 d o b0 j.; 1 p o n a d bO j.

4) G e s li n d e B o r g o g n e op . cit. T . III p. L X X V i nast.; D u C h a tellie r: l ’A g r i ­ c u l t u r e e t l e s c l a s s e s a g r i c o l e s d e la B r e t a g n e 1863 p. 2b; S é e op. cit. p. 10—21. ,J) Majątki z i e m s k i e J o a n n i t ó w , l e ż ą c e w B r e t a n ii, p o d z i e l o n e b y ł y na c z t e r y w i e l k i e c o m m a d e r i e s : le T e m p l e d e N a n t e s , P a la c r e t , C a r e n t o i r i T e m p i e d e la G u e r c h e , z k t ó r y c h k a ż d a s k ł a d a ł a się z p e w n e j ilo ś ci t. z w . m e m b r e s ; s z e ś ć z n ic h w y m i e n i l i ś m y w y ż e j . P a t r z G e s li n d e B o u r g o g n e t. V I p. 10b; n i e c o b a ł a m u t n i e z o s t a ł o to p r z e d s t a w i o n e u S é e ’a op . cit. p. 10.

Pont-Melvez, Pielo, Maël i Louch, wchodzących w skład comman- derie Palacret.

Normy prawne, którym podlegały te osady, skodyfikowane były już w XV w.; ustawa ta, opublikowana jeszcze w XVIII w., składa się z dwunastu artykułów *). Quevaisie posiada tę w spól­ ność z domaine congéable, że grunt był własnością pańską; włoś­ cianin posiadał tylko prawo używalności 2).

Praw'a tego nie mógł on być jednakże tak łatwo przez prosty skup pozbawiony', jak domanier; tracił je tyiko w pewnych, przez prawo ściśle określonych okolicznościach, a mianowicie: 1) gdy nabył bez specyalnego pozwolenia pana inną tenure, wtedy pierw­ sza stawała się własnością pana; 2) gdy swoją posiadłość porzu­ cił na rok i dzień. Prawo spadkowe przedstawia tu pewną ana­ logię z Usement de Rohan; i tu można było dziedziczyć tylko w linii prostej z zupełnem wyłączeniem bocznych; cała własność przechodziła na najmłodszego syna, a w braku syna na najmłodszą

córkę. Ograniczenia były tu pod pewnymi względem jeszcze

większe niż w usement de Rohan. W żadnym wj'padku nie można bydo posiadłości bez specyalnego pozwolenia pana sprzedawać, dzielić, mieniać lub obciążać pożyczką, również nie wolno było wycinać drzew. Natomiast włościanin był obowiązany' osobiście tę ziemię uprawiać i utrzyunywać gospodarstwo w dobrym stanie, przj'czem było zastrzeżone, że co roku najmniej V3 powierzchni ma bj'ć zasiana. Rzecz prosta, iż włościanie byli zobowiązani do uiszczania pewnych powinności w pieniądzach, naturze i robociźnie.

Geneza tej instytucyi jest nie mniej ciemna niż geneza do­ maine congeable; sama nazwa jest, być może, pochodzenia bretoń- skiego, w którym to języku „que-er-ver“ znaczy' tyde co „idź precz“ 8) można w tym widzieć aluzyę do faktu,że najmłodszy zrodzeństw am ógł usuwać starszych; inni znowu wymrowadzają słowo to z dawnego francuskiego „chevage“ 4), odpowiadającego łacińskiemu „capita- gium “. Pierwsza wzmianka o quevaisie pochodzi z IX w.; insty- tucya ta istniała prawdopodobnie już dawniej, by'ć może od V-go wieku ®); stawiano hypotezę, iż została ona przywieziona do

Bre-S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A Bre-S N O Ś C I Z I E M Bre-S K I E J . 3 2 1 ') C o u t u m i e r G é n é r a l t. I V p. 412; i d e n t y c z n y t e k s t z n a j d u j e m y w A. N. P. 1630 ( L a n n i o n ) fol. 251— 252°. 2) G e s li n d e B o u r g o g n e op . cit. t. III p. L X X I V . W z e z n a n i u o p a c t w a B é g a r d q u e v a i s i e s z a l i c z a n e s ą do „ d o m a i n e “; A . N. P . 1629 ( L a n n i o n ) fol. 23 i nast. 3) C a r ré op. eit. p. 13. 4) D e la B o r d e r i e op . cit. t. III p. 141.

5) G e s lin d e B o u r g o g n e op. cit. t. III p. L X X I V i L X X I X .

3 3 2 S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

tanii z wysp Biytańskich 4). O d końca średniowiecza, a zwłaszcza w czasach nowożytnych quevaisie zanikała coraz bardziej. Proces ten mógł przj'bierac dość różnorodne formy. W iem y np. iż w XVI i XVII w. niektórzy właściciele ziemscy, posługując się niekiedy tak gwałtownymi środkami, jak tortura, starali się zamieniać quevaisie

n a domaine congéable 2). W innych wypadkach proces ten od­

byw ał się pokojowo i nie bez poważnych dla włościan korzyści. W dobrach opactwa Rellec w 1660 r. pewna część quevaisies została uwłaszczona lub zamieniona na censives 3). W zbadanych przez nas tomach wielkiego terrier z quevaisie, spotykamy się przy opi­ sach posiadłości opactwa w Bégard, oraz dóbr Pontmelvez i Pielo, będącjrch własnością Joannitów. W tych dwu ostatnich zeznaniach znajdujemy dość niedokładne opisy poszczególnych posiadłości, nie podano bowiem rozmiarów każdej z nich, wobec czego naj­ ważniejsze nasze obliczenia musimy zredukować do materyału, za­ wartego w zeznaniu opactwa w Bégard. W większości wypadków (64$) rozmiary tych posiadłości wahały się między 5 a 20 journa- lami; istniały jednak posiadłości niżej niż pół journala, tak samo, jak z drugiej strony zdarzały się gospodarstwa, wynoszące prze­ szło 30 j. Prawie wszystkie te posiadłości posiadały b u d y n k i4), posiadłości bez budynków było zaledwie 11 (4$), wśród których większość nie przekraczała 10 journali.

W pewnych wypadkach te quevaisie bez budynków należały do posiadaczy quevaisie z budynkami s), w innych były one łą­ czone w jedną gospodarczą całość z posiadłościami w bailliage’ach, gdzie też były budynki 6). Obok quevaisiers, posiadających dwie,

*) D u C h atellie r: M é m o i r e s u r l e s d i v e r s m o d e s d e la p r o p r i é t é e n B r e ­ tagne; A . d e B l o is — D o m a i n e c o n g é a b l e , B u l l e t i n a r c h é o l o g i q u e d e l’A s s o ­ c ia t io n b r e t o n n e t. V (1854) p. 193; G e s lin d e B o u r g o g n e t. I l l p. L X X I V . 2) G e s li n d e B o u r g o g n e III p. L X X V I . s) H a r d o u in : L ’a b o lit io n d e la q u e v a i s i e au R e l l e c ( B u l l e t i n d e la S o ­ c i é t é a r c h é o l o g i q u e du F i n i s t è r e t. X I I p. 53). 4) N a w i a s o w o p r z y t a c z a m y tu o p i s j e d n e j takiej p o s ia d ł o ś c i: A. N. P. 1630 f. 29 ( L a n n i o n ) . „La q u e v a i s i e du B o l l o c h , c o n t e n a n t e t a n t s o u s e d i f ic e s q u ’e n t e r r e l a b o u r a b le hu it c e n t d ix c o r d e s , d o n n a n t e s u r l e s c h e m i n s d e Kni- v i n c h au l ie u d e la S a l l i n g u e t e t au C o r n i e r o n , d e G u e n e h a n à S a i n t C a n v e n s e t d e P e d e r n e c à P o n t r i e u su r t e r r e d e B é g a r d , d e G u i n g a m p e t d e K n a u -dour. L a dite q u e v a i s i e p o s s é d é p a r P i e r r e l e S e c h p o u r e n p a y e r l’an d e r e n t e t r o is b o i s s e a u x f r o m e n t , u n e b o i s s e a u x tr o is qu arts s e i g l e , d o u z e s o l s e n ar­ g e n t , c o r v é e t d i m e à la c o u t u m e , s u i v a n t l ’a v e u du t r e n t i è m e n o v e m b r e m ill e s i x c e n t s s e p t a n t e e t s e p t “.

η A . N. P . 1630 ( L a n n i o n ) fol. 100. 6) A . N. P . 1630 ( L a n n i o n ) fol. 43.

S T U D Y A Ν Α Ο O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 3 2 3

a nawet trzj^ quevaisies, byli tacy, co posiadali ich części, względnie bywały quevaisies, należące do kilku osób; są to jednak wypadki, stosunkowo rzadkie, tak, że za typowe uważać możemy quevaisie, będące w posiadaniu jednej rodziny ty

Podług wspomnianego już wyżej „Usement de G oëllo“ t. zw. censives posiadała zupełnie inne znaczenie, niż w całej Bretanii. Byty to kontrakty bezterminowej dzierżawy, nie nadawały więc włościaninowi prawa własności ziemi. Różniły się one jednak bardzo od domaine congéable. Właściciel gruntu mógł tylko wtedy usunąć włościanina z gruntu, gdy ten przez 3 lata nie uiszczał, za swą dzierżawę powinności 2).

Posiadłości te jeszcze i w tem różniły się od osad, w ystępu­ jących pod tą samą nazwą w innych okolicach, że ich posiadacze nie podlegali jurysdykcyi najbliższego swego seigneura, któremu płacili czynsz 3). Dodamy tu wreszcie, że censives byty tworzone zarówno na szlacheckich, jak i nieszlacheckich gruntach ty W źró­ dle naszem dość często można spotkać wiadomości o tego rodzaju lokacyach, prawie zawsze jednak brak cyfr, odnoszących się do ich rozmiarów; z nielicznych, dokładniejszych danych, jakiemi tu rozporządzamy, wynika, iż były to posiadłości nieznacznych roz­ miarów, rzadko kiedy przenoszące 10 journali 5). Musimy tu jesz­ cze wspomnieć o jednym rodzaju kontraktów rolnych, które nie dają się umieścić w klasyfikacyi, przyjętej przez prawo miejscowe. W ystępuje on pod nazwą afféagement, pod pewnymi jednak w zglę­ dami bardzo zasadniczo różni się od tego, co przez ten termin zazwyczaj się rozumie. Spotykam y bowiem w odnośnych aktach

’) Z 257 z b a d a n y c h osa d, 37 b y ł o w s p ó l n ą w ł a s n o ś c i ą p a r u o s ó b , c o do r e s z t y to 198 w ł o ś c i a n p o s i a d a ł o p o j e d n e j q u e v a i s i e ; 8-iu m i a ło p o d w ie ; 1 p o s i a d a ł trzy; p o z o s t a j ą 3 g o s p o d a r s t w a , o k t ó r y c h n i e p o s i a d a m y d o k ł a d n i e j ­ s z y c h d a n y ch .

2) B o u r d o t de R i c h e b o u r g t. I V p. 405. U s e m e n t d e G o ë llo art. II: „I tem au dit t e r r it o i r e si a u c u n tient t e r r e s o u h é r i t a g e à un titre a p p e l l e c e n - s i v e e t il s o i t par trois a n s c o n t i n u e l s e n dé fa ut d e p a y e r la r e n t e , il p e r d le d r o i t q u ’il y a e t d e m e u r e la d ite c e n s i v e au S e i g u e u r d e qui e ll e e s t t e n u e “; w z e z n a n i a c h z n a j d u j e m y n i e k i e d y p o w o ł y w a n i a s i ę n a te p o s t a n o w i e n i a n. p. A . N. P . 1733 ( S t . B r i e u c ) f. 3 4 t y : „ F a cu lt é au dit S e i g n e u r d e s e s a i s i r et m e t t r e e n p o s s e s s i o n d e s d i t e s t e n u e s e t c e n s i v e s s a n s a u t r e s m i s t è r e et p r o ­ c è s s u i v a n t l’u s e m e n t d e G o ë llo au c a s q u e l e t e n a n c i e r s o i t e n d é fa u t et d e ­ m e u r e p a r trois a n s c o n s é c u t i f d e p a y e r la d ite r e n t e c e n s i v e et n é a n m o i n s le d é b i t e u r e s t c o n t r a i g n a b l e a u p a y e m e n t d e s l e v é e s l o r s r e s t é e s “ . 3) G e s li n d e B o u r g o g n e t. I l l p. L X X I X ; G iffa rd p. 26. 4) A . N. P . 1733 ( S t . B r ie u c ) fol. 339, 600, 602, 624, 628, 650 e tc. 5) A . N. P . 1733 (S t. B r ie u c ) fol. 7 y j P . 1755 (ibid.) fol. 29j^.

3 2 4 S T U D Y A NAD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

zastrzeżenie, iż w każdej chwili bez żadnej rekompensaty ziemia może być odebraną. Kontrakty te różniły się od zwykłych dzier­ żaw nietylko swą bezterminowością, ale i tern, że odnośni dzier­

żawcy stawali się wassalami i ponosili wszystkie, W3mikające z te­

go konsekwencye. Podlegali więc sądownictwu właściciela zaj­ mowanego przez nich gruntu, oraz zobowiązani byli względem nie­ go do zwykłych w takim razie obowiązków i powinności; jednem słowem pozornie niczem się nie różnili od zwykłych wassali ty

Nie jest to również domaine congéable, gdyż włościanin nie otrzymywał żadnej rekompensaty przjr usunięciu z gruntu, ani też censive, gdyż takie dowolne usunięcie było tam niemożliwe; jednem słowem mamy tu do czynienia z kontraktem, nieprzewidzianym w miéjscowem ustawodawstwie. Dodamy tu jeszcze, że oprócz seigneurie Lamballe nie spotkaliśmy nigdzie kontraktu tego typu.

Podana przez nas statystyka organizacyi gospodarczej w ła­ sności szlacheckiej byłaby niezupełną, gdybyśmy choć w kilku sło­ wach nie wspomnieli o m ł y n a c h i w i a t r a k a c h 2).

Spotykam y je tylko w zeznaniach własności szlacheckiej; w kró- lewszczyznach w Hédé, Dinan, Jugon, spotykamy je w 10$, w Lan­ nion i Morlaix w 14$, w St. Brieuc aż w 70$ wszystkich zeznań; ta osta­ tnia cyfra nie dowodzi, aby w St. Brieuc było więcej mtynów niż w innych królewszczyznach; wysoki procent je st wynikiem mniejszego rozdrobnienia własności szlacheckiej. Niekiedy młytty stanowiły całą posiadłość; stosunkowo najczęściej zdarzało się to w królewszczjiznach Lannion i St. Brieuc; zwykle jednak byty one własnością osób, posiadających nadto większe lub mniejsze ob­ szary ziemi. W jednem zeznaniu spotykamy zazwyczaj jeden lub dwa mtyny, choć są i takie, które wymieniają ich kilkanaście, jak z drugiej strony przedmiotem własności może być część mtyna, połowa, l/8 lub nawet 1js2. Mtyny i wiatraki znajdujemy zarówno

*) A r c h . d e p . C ô t e s du N o r d E 188 ur. 9 r. 1634 „...a la c h a r g e d e la t e n i r p r o c h e m e n t d e n o t r e c o u r e t ju r id ic t io n d e L a m b a l l e à foi o b é i s s a n c e , r e n t e , lods, c h a m b e l l a n a g e , a i d e c o u t u m i e r , s u i v r e d e f o u r e t m o u l i n , ...à c o n ­ ditio n q u e ta nt f o y et q u a n t q u e le dit s e i g n e u r e t d a m e , o u l e u r s s u c c e s s e u r s , v o u d r a i e n t r eb a t tir l e u r c h a t e a u x e t p o u r c e s e f f e t s o u p o u r a u t r e s c a u s e s r e ­ p r e n d e la d ite q u a n tité d e t e r r e , ils l e s p o u r r o n t , s a n s q u e l e di t C h a p e ll i e r ou s e s s u c c e s s e u r s p u i s s e n t p r é t e n d r e a u c u n e r e c o m p e n s e “. Z u p e ł n i e a n a l o g i c z ­ n y c h a k t ó w , p o c h o d z ą c y c h z t e g o s a m e g o m n ie j w i ę c e j c z a s u i o d n o s z ą c y c h s i ę do tej s a m e j s e i g n e u r i e , j e s t d o ś ć p o k a ź n a ilość. 2) L u c i e n M e riet: N o t i c e s u r la p a r o i s s e d e C o r d e m a i s w „ R e v u e d e la B r e t a g n e , d e V e n d é e e t d’A n jo u " r. 1893 t. X p. 261, p o d a ł r y s u n e k w ia tr a k a Z X V I I c z y t e ż X V I I I w.

S T U D YA NA D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 3 2 5

na ziemiach wassali królewskich, jak i wassali drugiego stopnia; ostatnie jest jednak stosunkow o rzadsze. W niektórych w ypadkach właściciel był jednocześnie młynarzem, najczęściej jednak młyny i w iatraki wydzierżawiano lub oddaw ano w domaine congéable 1) za określony roczny czynsz pieniężny, lub pew ną ilość z ia rn a 2); to ostatnie jednak rzadko miało miejsce.

T ablica 17. Młyny. Królewszczyzny Z e z n a n ia , w k tó r y c h m ły n y t w o ­ r z y ły c z ę ś ć p o s ia d ło ś c i Z e z n a n ia , w k tó r y c h m ły n y t w o r z y ły ca łą p o s ia d ło ś ć , a k tó r e Razem o b e jm u ją n a d to m o u v a n c e s n ie z a w ie r a ją w ia d o m o ś c i o m o u v a n c e s i H édé . . . . 12 3 1

15

!

1 D inan . . . . 22 2 3 28 Jugon . . . . 14 1 1 16 i St. Brieuc . . 18 2 12 32 ; Lannion . . . 25 1 8 34 Morlaix . . . 19 — 2 21 ! Razem . . . 110 9 27 146

Przy młynach, w ydzierżawianych w niektórych w ypadkach, źródło nasze podaje w ysokość sumy dzierżawnej; była ona znacz­ nie wyższa dla młynów niż dla w iatraków ; w pierw szym w jipadku wahała się od 100 — 880 livres; przeciętnie 192 1. na 19 w ypad­ ków; w drugim od 48—75, przeciętnie 62 1. na 8 wypadków.

O organizacjo gospodarczej posiadłości nieszlacheckich bez po­ rów nania mniej m a n y do powdedzenia, gdjiż organizacjra ich bjda o wiele mniej skom plikowana niż posiadłości szlacheckich. W ła­ sność nieszlachecka, bezpośrednio od króla zależna, była po naj­ większej części jednolitą pod w zględem gospodarczjmn; widzieliś­ my już wyżej (patrz tablicę 7) ja k znaczna ilość tych posiadłości

P A . N. P . 1633 ( L a n n io n ) fo l. 564; P . 1636 (L a n n io n ) fol. 244. 2) A . N. P . 1634 (L a n n io n ) fol. 232, 259.

nie miała żadnych budynków. W pewrtych w ypadkach b}dy one w posiadaniu włościan, mających nadto ziemię i zabudow ania w mouvance jednego z poblizkich seigneurów , w innych ich właś- ściciele mieszkali w charakterze dzierżawców lub połow ników na cudzej ziemi. Posiadłości z zabudowaniami m ogły tworzjm sam o­ dzielnie jednostki gospodarcze; posiadacze ich jed n ak dodzierża- wiali niejednokrotnie mniejsze lub większe parcele z ziem szla­ checkich i nieszlacheckich. Budynki, znajdujące się na omawianjmh tu posiadłościach, odpow iadały niekiedy folwarkom, które spotka­ liśmy w posiadłościach szlacheckich; niekiedy w ystępują one n a ­ wet w źródłach pod tą nazw ą ty Na ogół jednak biorąc, były one nędzniejsze. Przew ażnie były to lepianki, budow ane z glin\r mie­ szanej ze słom ą lub wrzosem; składały się one czasem z jednej izby, której połow ę zajmowali ludzie, połow ę bydło; zazwyczaj je ­ dnakże spotykam y osobne ubikacye lub naw et budynki dla bydła ty Budynki byw ały zwykle kryte słomą, czasem jednak spotyka się

i dachów kę ty W łasność nieszlachecka (mamy tu wciąż na myśli

jedynie w łasność bezpośrednio od króla zależną) chociaż zazwy­ czaj niewielkich byw ała rozmiarów, mimo to jednak byw ała cza­ sem dzielona z punktu widzenia gospodarczego. Częściej ani­ żeli w innych królewszczyznach miało to miejsce w Lannion, gdzie spotykam y 57 posiadłości (11*5%) ty niejednolitych pod względem gospodarczym . W większości w ypadków (38 t. j. 67*8%) własność ta podzielona była na dwie części; znajdujemy jednak wypadki podziału na więcej naw et niż pięć części; przeciętna arytm etyczna rów na się tu 2*7. Jesteśm y dość dobrze poinform owani co do sposobu korzystania z tych części, na które, się rozpadała własność nieszlachecka. Sam właściciel w yjątkow o tylko korzystał z takich części swojej własności; na 57 wzmiankowanych wyżej w ypadków

3 2 6 S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

') A . N. P . 1740 ( V a n n e s ) fo l. 261, 315, 387, 39ÛA etc.

2) J a k o p r z y k ła d p o d a je m y tu j e d e n z w ie lu o p is ó w ta k ich z a b u d o w a ń w ło ś c ia ń s k ic h : A . N. P . 1613: „ U n e m a iso n ... d iv is é e e n tr o is a itre s: l’u n e a p p e l­ le e b o u g e , l’a u tr e é ta b le e t la d e r n iè r e g r a n g e , le to u t c o n te n a n t d e lo n g c in q u a n te c in g p ie d s o u e n v ir o n , b a ti d e te r r e su r fo n d e m e n t d e p ie r r e , a yan t p o r t e et f e n ê tr e d e p ie r r e d e ta ille c o u v e r t e d e p a ille e t g lé ... p lu s a u tre aitre d e m a is o n a p p e llé e é ta b le a u d e v a n t d e d ite s m a i s o n s . . . “ 3) N a w ia s o w o d o d a m y , iż w ś r ó d ta k ic h b u d y n k ó w w p a r a fii S é n é ( w k r ó le w s z c z y ź n ie V a n n e s A . N. P . 1740 fo l. 1 — 499) z n a le ź liś m y 45 d o m ó w , p o k r y t y c h s ło m ą , 27 d a c h ó w k ą , a o 12-tu b r a k w ia d o m o ś c i. 4) B y ć m o ż e , iż w r z e c z y w is t o ś c i c y fr a ta b y ła z n a c z n ie js z ą ; n ie j e s t b o w ie m w y k lu c z o n e , iż p o d z ia ł te n is tn ia ł i tam , g d z ie n ie z o s t a ł w y r a ź n ie w ź r ó d le z a z n a c z o n y .

w 9-ciu tylko znaleźliśmy wiadomość, iż z ziemi korzystał sam właściciel. Przew ażnie kaw ałki te byty oddaw ane jako domaine congéable (105 kawałków), znacznie rzadziej spotykam y dzierżawę (11 kawałków). O 46-ciu kaw ałkach nie mamy żadnych danych, w jaki sposób z nich korzystano. Jeżeli chodzi o w łasność nie- szlachecką, która nie była podzielona pod względem gospodarczym , to o sposobie korzystania z niej jesteśm y znacznie gorzej poinfor­ mowani. Na 284 posiadłości tej samej królew szczyzn y w 142 nie posiadam y pod tym względem żadnych wiadomości; co do pozo­ stałych, to w 18-tu w ypadkach z ziemi korzjistał sam właściciel, w 10-ciu wydzierżawiano ją, w 114-tu oddano jako domaine con­ géable. O innych królewszczyznach nie mamy naw et tak skąpych wiadomości. Mimo dość znacznego procentu posiadłości, co do których brak dostatecznych informacyi, cyfry wyżej podane nie są pozbawione pewnej wartości; potw ierdzają one w całości już dawniej przedstaw iony pogląd, iż w Bretanii w czasach now ożyt­ nych naw et posiadacze bardzo drobnych kaw ałków gruntu nie uprawiali go sami, lecz ustępow ali go osobom obcym; cyfry te dowodzą nadto, iż zjawisko to było stosunkow o bardzo rozpo­ wszechnione.

G ospodarczą organizacyą posiadłości wassali drugiego stop­ nia bliżej tu zajmować się nie będziemy, ponieważ musieli byśmy powtarzać to samo, cośmy już wyżej powiedzieli; ograniczymy się tedjr do kilku słów ogólnej charakterystyki. Stosunkow o bar­ dzo rzadko były to posiadłości zróżniczkowane pod względem go­ spodarczym, choć i takie się spotykają; stosunkow o niew ielka ich ilość, wyjąwszy niektóre posiadłości szlacheckie, mogła tworzyć samodzielne jednostki, przeważnie bowiem, jak to już wiemy, były to parcele bez budynków . W szędzie spotykam y ziemie, upraw iane przez swych właścicieli, obok ziem wjrdzierżawianych lub odda­ wanych w połownictwo; w trzech wschodnich królewszczyznach spotykam y nadto domaine congéable i censive; quevaisie nie w y­ stępuje zaś nigdjn

W poszukiwaniach niniejsz3ich chodziło nam, jak to na samym

początku zaznaczyliśnty, o zbadanie stosunku organizac3Ù feodalnej

do gospodarczej. P rz37tocz3diśmy w szeregu podanych w3Tżej tablic

dane cyfrowe, odnoszące się do feodalnej organizac3Û ziemi i do

gospodarczej struktury poszczególnych jednostek ustroju feodal- nego. Cyfry te rzucają ciekawe światło na interesującą nas kwestyę.

Najważniejsz3Tm i najbardziej charakteryst3mzn3mi je st tu nie­

w ątpliw ie fakt, iż organizac3ia feodalna Ьз?1а już w znacznej m ie­

rze rozsadzona przez organizacyę gospodarczą. Istniaty w praw ­

328 S T U D Y A NA D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

dzie jednostki feodalne, zarówno szlacheckie jak i nieszlacheckie, pokryw ające się z jednostkam i gospodarczemi, nie mówiąc już 0 tych, które się składały z kilku, kilkunastu, a w pewnych w y­ padkach naw et i kilkuset gospodarstw . Znacznie liczniejsze były jednakże te, które się składały z jednej lub więcej parcel bez ża­

dnych budynków i które w konsekw encjo nie mogły tworzyć sa­ modzielnych jed nostek gospodarczych. Na 6572 zbadanych przez nas jednostek feodalnjmh (pomijam tu zupełnie własność miejską), 2746 należało do pierwszej, a 3826 (t. j. 58%) do drugiej kategoryi. W rzeczywistości ta ostatnia cyfra nie tylko bezwzględnie, ale 1 stosunkow o musiała być znacznie większa; zaw arte bowiem w na­ szych tablicach cyfry, odnoszące się do posiadłości wassali dru ­ giego stopnia, są bardziej niekom pletne, niż dane, odnoszące się

T ablica 18. Jednostki feodalne z budynkami i bez budjmków.

Rodzaj jednostek feodalnych Z budyn­_kami Bez budyń-; _{ków I}

S zlach eck ie... Nieszlacheckie bezpośredn. zależne od króla

1 Nieszlacheckie pośrednio zależne od króla

4 4 6 696 1604 190 1099 2 5 3 7 Razem . . . . ■ ... 2 7 4 6 3 8 2 6 ; 65 7 2

do innych posiadłości, a w łaśnie w śród tych pierw szych stosun­ kowo więcej niż w innych spotykam j/ posiadłości bez budjm ków (61 Jjj). Niektóre z tych parcel bez budjm ków byty nieużjitkami, leżącemi poza areałem pracji gospodarczej; najczęściej jednak byty to role lub łąki. T e ostatnie wchodziły w skład gospodarstw , których centra z budynkam i znajdowały się w innych jednostkach feodalnych. Jednem słowem obok gospodarstw , które nie prze­ kraczały granic jednostki feodalnej, znajdujemy i takie, które skła­ dały się z części, leżących w różnych jednostkach. W pewitych w ypadkach te w szystkie składniki jednego gospodarstw a były

S T U D Y A NA D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 329 w łasnością jednej o s o b y 1), która sam a tę ziemię upraw iała, wzglę­ dnie ustępow ała ją komuś w całości. W innych znowu w ypadkach poszczególne te składniki należały do różnych osób; miało to miej­ sce wówczas, gdy drobny właściciel dodzierżawiał, względnie brał jako domaine congéable większe lub mniejsze kawałki ziem i2), albo też gdy bezrolnji brał w dzierżawę ziemię od różnych w ła­ ścicieli.

Ziemie te, wchodzące w skład jednych gospodarstw , a leżące w różnych jednostkach feodalnycb, mogfy być rozproszone, mogły jednak do siebie przylegać; w ten sposób linie graniczne jednostek feodalnych m ogły przecinać ziemie skom asow anych zupełnie go­ spodarstw ; zdarza się naw et, że linia ta przechodzi przez budynki; tak n. p. w dworze K ersent w królewszczyźnie Morlaix, wielka sala wraz z ubikacyami i zabudowaniam i na wschód zależała pod względem feoclalnym od kogo innego, niż przylegające do tej sali kuchnia i kilka drobniejszych ubikacyi. 3).

Brak nam niestety danych, umożliwiających ścisłe obliczenie, który z tych dw u typów był liczniejszy na zbadanym przez nas

*) M o g ły to b y ć k a w a łk i w c a ło ś c i, p o ś r e d n io , a lb o c z ę ś c ią p o ś r e d n io , c z ę ś c ią b e z p o ś r e d n io z a le ż n e o d k r ó la n. p. A . N . P . 1576 (D in a n ) f. 57°, 58; o p is c z ę ś c i p o s ia d ło ś c i, n a le ż ą c e j do F r a n ç o is B e r n a r d : „ so ix a n te e t d o u z e c o r d e s d a n s le c lo s d e la I ia ic h e G o r g e t jo ig n a n t le r e s te du d it c lo s , ten u d e la d ite s e ig n e u r ie e t p a r a u tr e b a illa g e . U n jo u r n a l d an s la p iè c e d e s o u s le c lo s P le t j o in t le r e s te d e la p iè c e te n u d ’a u tre s b a illa g e s p a r le d it B e r ­ n a r d .“ P . 1578 (D in a n ) f. 247°, 248: „ L e lie u e t m é ta ir ie n o b l e d e la M o rin a is le s lo g e m e n t s p r é s e t b o is e n d é p e n d a n te t e n u e p r o c h e m e n t du R o i . . . e x c e p t é l e s h é r it a g e s . . . . d e p e n d a n ts d e la d ite m é ta ir ie q u i s o n t te n u s n o ­ b le m e n t d e la S e ig n e u r ie e t M a r q u ise r ie d e T a u e o u lt p a r g ra n d b a illia g e d e T r e lin a n e t la la n d e d ’A llo n e t a u s s i n o b le m e n t d e la s e ig n e u r ie d e Q u e r i­ n a n “; p a trz n a d to V illie r s du T e r r a g e : U n e S e ig n e u r ie e n B a s s e B r e ta g n e p. 1: „ m a n o ir d e K ej'o u rio n d o n t parti é ta it du d o m a in e r o y a l e t p a r tie d e p e n ­ d a n t d e la S e ig n e u r ie d e C o a tc a n to n “. P . 1631 (L a n n io n ) f. 263°; P. 1576 (D i­ n a n ) f. 58° etc.

2) S é e op. cit. p. 71; A . N. P . 1785 (S t. B r ie u c ) fol. 169°: „Jan A u d o u a rt fils E tie n n e e t c o n s o r ts tie n n e n t au dit titr e d e f é a g e h o r s le c o n v e n a n t q u ’ils tie n n e n t d e la d ite s e ig n e u r ie à d o m a in e c o n g é a b le , q u a tre p iè c e s d e t e r r e “; w s z y s t k ie te k a w a łk i z ie m i w z a j e m n ie p r z y le g a ją do s ie b ie . P a tr z n a d to ib id . fol. 169 o r a z P . 1631 (L a n n io n ) f. 358 e tc. R ó w n ie ż i w a s s a le k r ó le w s c y m o g li b r a ć z ie m ię od p o b liz k ic h w ła ś c ic ie li ja k o d o m a in e c o n g é a b le . A . N. P. 1632 (L a n n io n ) f. 519.

3) A . N. P . 1635 (M o r la ix ) f. 380°: „ L a s a lle du m a n o ir e t m a is o n s e ig n e u ­ rial e t n o b le d e K e r s e n t e t to u s le s b â t im e n t s du dit m a n o ir du c o té d e l ’o r ie n t à p r e n d r e d e p u is le p ig n o n q u i s é p a r e d e la d ite s a lle d’a v e c la c u is in e du dit m a n o ir, la q u e lle c u is in e e s t e n a u tr e fie f.“ D a lsz y c ią g o p isu te g o d w o r u z n a j­ d u je s ię w z e z n a n iu p o s ia d ło ś c i K e r p r ig e n t ib id . f. 311.

terytoryum , czy jednostki gospodarcze, nie przekraczające granic jedn ostek feodałnych, to jest mieszczące się w ram ach

terytoryal-3 terytoryal-3 0 S T U D Y A N AD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

Tablica 19. Rozm iary elem entów gospodarczych.

R o d z a j •Γ—J o. niż e j 1 j. ■I—J iD 1 ·«—» O 1 iO •l“J O CM o ··—» O tO 1 § pon a d 50 j. R a z e m z b u d y n k a m i sz la c h e c k ie 2 -g ie j k a te g o r y i ₁₀ 2 2 32 27 62 72 22 247 3 -c ie j k a te g o r y i z a j ę t e p r z e z w ła ś c ic ie la , d z ie r ż a w c ó w i p o ło w n ik ó w 25 12 45 42 74 139 123 460 d o m a in e c o n g é a b le 2 6 30 283 292 256 229 20 1136 q u e v a is ie 1 3 63 84 76 18 — 245 696' n ie sz la c h .’ l b e z p o ­ ś r e d n io od k r ó la z a le ż n e 4 166 229 134 107 50 6 p o ś r e d n io _{54 454 513 253} 199 116 15 16041 razem 120 687 1165 832 774 624 186 4388. b e z b u d y n k ó w sz la c h e c k ie 1 -ej k a te g o r y i _{4 41 90 26 16 7 6 190} 3-c iej k a te g o r y i z a j ę t e p r z e z w ła ś c ic ie la ; d z ie r ż a w c ó w i p o ło w n ik ó w 6 22 42 18 16 12 12 128. d o m a in e c o n g é a b le 51 37 149 107 19 3 — 366 q u e v a is ie ₁ 348 7 629 4 — — — 12 i o £ b e z p o ­ śr e d n io od k r ó la z a le ż n e ₁₄ 86 19 3 — 1099 V) 'S p o ś r e d n io 135 I 1198!1067 I 103 25 .8 1 2537 razem 211 1646 1984 i ! 344 ' 95 33 19 4332

ST U D Y A NAD O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J . 331

nych tego ustroju, czy też jednostki gospodarcze, przekraczające granice podziału feodalnego, które przez to samo rozsadzały go niejako. W iem y tylko, iż ilość elem entów gospodarczych bez budynków była nieco mniejszą od ilości elem entów z budynkami (patrz tab. 19), wiemy nadto, iż w pewnych w ypadkach te ostatnie tw orzyły sa­ modzielne jednostki gospodarcze, w innych uzupełniano je parce­ lami bez budynków; czasem jedną parcelą, czasem większą ich ilością ł).

Z kilku przykładów, które dokładniej zbadać było można, wynikałoby, iż jednostka gospodarcza, przekraczająca granice fief'u, przeciętnie składała się z 2-5 kaw ałków , leżących w różnych j e ­ dnostkach feodalnych; przypuszczając, iż budynki mieszkalne i za­ budow ania gospodarskie znajdow ały się tylko na jednej z nich, otrzym alibyśm y cyfrę 2888, jako ilość gospodarstw , składających się z ziem różnych jednostek feodalnjmh, co stanowi 65 % ogólnej ilości gospodarstw wiejskich, uwzględnionych w naszych oblicze­ niach. Jednem słowem zaledwie niewiele co więcej niż 1/3 gospo­ darstw mieściła się w terytoryalnych ramach ustroju feodalnego; wskazuje to na bardzo już zaaw ansow any rozkład gospodarczy ustroju tego w Bretanii w XVII wieku. Należy tu jeszcze zauw a­ żyć, iż w poszczególnjmh, rozróżnianjmh przez nas wyżej katego- rymach własności, rozkład ten niejednakow e poczjmił postępy; naj­ mniej był on zaaw ansow any w posiadłościach szlacheckich, bezpo­ średnio od króla zależnych, najbardziej w posiadłościach wassali drugiego stopnia; wskazuje na to najniższym w pierwszej a najwyższy w ostatniej kategorymi procent elem entów gospodarczych bez bu­ dynków.

Zaznaczonym wyżej brak praw ie że wszelkich danych o tem, do jakich kategoryi z budymnkami należały pod względem gospo­ darczym elem enty bez budymnków, uniemożliwia nam podanie ści­ słej statystyki rozm iarów poszczególnych jednostek gospodarczych. Niektóre jednak z przymtoczonych cyfr pozw alają na pew ne pod tym względem wnioski. Chodzi tu przeclewszystkiem o zebrane na tablicy 19-tej cyfrym, odnoszące się do rozmiarów elem entów z budymnkami. Należym tu stanowczo rozróżnić posiadłości szlache­ ckie od nieszlacheckich; w śród pierwszych przew ażał bowiem bar­ dzo znacznie system gospodarow ania na cudzej ziemi, podczas gdy

‘) W y n ik a to ju ż z faktu , iż e le m e n t ó w b e z b u d y n k ó w b y ło w ię c e j n iż z b u d y n k a m i; p o s ia d a m y w tej s p r a w ie b e z p o ś r e d n ie d o w o d y ; z ie m ie , n a le ż ą c e do fo lw a r k u L o u n a i w k r ó le w s z c z y ź n ie D in a n , s p o ty k a m y w k ilk u z e z n a n ia c h . A . N. P . 1573 f. 216, 232, 240.

3 3 2 S T U D Y A N A D O R G A N I Z A C Y Ą W Ł A S N O Ś C I Z I E M S K I E J .

na drugich gospodarow ał najczęściej sam właściciel, Ze w spom nia­ nej tabelki wynikałoby, że rozm iary gospodarstw na ziemiach szla­ checkich w olbrzymiej większości w ypadków w ahały się od 1 — 50 journali, oraz że rozróżniane przez nas w ew nątrz tych granic cztery kategorye były mniej więcej rów nom iernie reprezentow ane.

T ablica 20. P rocentow y udział poszczególnych rodzajów ' elem entów z budynkami.

Rodzaj posiadłości ni że j 1 j. ! iЛ O

T

iT) o CM 1 o o .Г) 1 § pona d 50 j. i R a z e m Szlacheckie . . . . 3.3 20.9 22.0 23.1 22.6 ■ 8.1 100.0 Nieszlacheckie, bezpośre­

dnio zależne od króla 24.0 33.1 19.4 15.4 7.2 0.9 100.0

Nieszlacheckie, pośrednio

zależne od króla . 29.3 33.1 16.3 12.8 7.5 1.0 100.0

R a z e m ... 16.1 27.3 19.5 18.1 14.6 _{4.4 i !}

■

100.0

W rzeczywistości jednakże stosunki przedstaw iały się nieco ina­ czej; cyfry te odnoszą się do elementów gospodarczych z budyn­ kami, których nie możemy, jak to już wiemy, identyfikować z je ­ dnostkami gospodarczem i; te ostatnie bowiem, składając się z większej ilości elementów, m usiaty być nieco większych rozmiarów. Ze wspom nianych wyżej przykładów wynika, iż najczęściej niewielkie, mniej niż 10 journali liczące gospodarstw a, były uzupełniane ziemią w łasną dzierżawcy lub ziemią, dodzierżawianą od innego w łaści­ ciela. W ynika z tego, iż cały szereg jednostek, zaliczonych w na­ szej tabliczce do pierw szych trzech kategoryi (1— 10 journali), na­ leżało właściwie do wyższych kategoryi. Poniew aż jednak, jak to wynika z najniższego rzędu tablicy 19-ej, kawałki ziemi bez bu­ dynków, służące do uzupełniania poszczególnych gospodarstw , były nieznacznych rozmiarów, w znacznej bowiem większości w y ­ padków nie przekraczały 5 journali, a z drugiej stronjr (o czem była m ow a na str. 331) praw dopodobnie przeciętnie tylko po