Plany edukacyjno-zawodowe uczniów w kontekście ich stałych indywidualnych cech osobowości

(1)

Jolanta Wilsz

Plany edukacyjno-zawodowe

uczniów w kontekście ich stałych

indywidualnych cech osobowości

Problemy Profesjologii nr 1, 13-20

(2)

P r o b lem y P r o fe s jo lo g ii 1 /2 0 0 9

Jolan ta W i l s z 1

PLANY EDUKACYJNO-ZAWODOWE UCZNIÓW

W KONTEKŚCIE ICH STAŁYCH INDYWIDUALNYCH CECH

OSOBOW OŚCI2

Streszczenie

W artykule w kontekście koncepcji stałych indywidualnych cech osobowości om ów iono proble my związane z funkcjonowaniem zawodowym, predyspozycjami zawodowymi, wyborem zawodu oraz wyborem kierunku kształcenia zawodowego przez uczniów.

EDUCATIONAL AND PRO FFESIO NAL PLANS OF STUDENTS IN THE CON TEC T OT THEIR CONSTA NT INDIVIDUAL PER SO NALITY TRAITS

Summary

In the article students' problems related to professional life, professional qualities, jo b preferences and choosing o f education course were discussed in a context o f constant individual personality traits.

W stęp

Z e w zg lęd u na stale ro sn ące w y m a g a n ia w o b ec p raco w n ik ó w , sk o m p lik o w a n ą sy tu a c ję na d y n a m ic z n ie z m ie n ia ją c y m się ry n k u p racy , n ie a d e k w a tn e do je g o o c z e k iw a ń z a w o d o w e p rz y g o to w a n ie ludzi p o sz u k u ją c y c h p racy , k tó rz y n a tra fia ją n a w iele tru d n o śc i ze z n a le z ie n iem p ra c y o ra z z u trz y m a n ie m je j p o w o d u ją , ż e k o n ie c z n y staje się w y b ó r z a w o d u o d p o w ied n ieg o ze w zg lęd u na p o sia d a n e p re d y s p o z y c je i p o sia d a n ie o d p o w ie d n ie j w ie d z y , u m ie ję tn o ś c i i k o m p eten cji n ab y w an y ch w p ro c e sie k sz ta łc e n ia o g ó ln o k s z ta łc ą c e g o i z a w o d o w e g o - w y m ag an y ch w tra fn ie w y b ra n y m zaw o d zie. P rzy czym p ro ces ed u k a c y jn y nie k o ń c z y się na ed u k acji z a w o d o w e j w sz k o le w y ższej. P o w in ien to być p ro ces c a ło ż y c io w y , g d y ż ty lk o e d u k a c ja u sta w ic z n a je s t w sta n ie u c h ro n ić p ra c o w n ik a p rzed u tra tą pracy.

W y k o n y w an ie p rz e z c z ło w ie k a z a w o d u w ła śc iw e g o ze w z g lę d u na p o sia d a n e p re d y s p o zy cje p rz y c z y n ia się do je g o sa m o re a liz a c ji, z a d o w o le n ia i sa ty sfa k c ji z w y k o n y w a n e j p racy .

1 Jolanta W iesz. prof. dr hab.. A kadem ia im Jana D ługosza, Częstochow a.

‘ T ekst ten autorka w ygłosiła na XV T atrzańskim S em inarium N aukow ym „E dukacja Ju tra ” w czerw cu 2009 roku.

(3)

14 Jolanta W ilsz

Proces w y b o ru z a w o d u ro z p o c z y n a się j u ż w sz k o le p o d staw o w ej a naw et w cześn iej. U czeń p rzy stęp u ją c do p la n o w a n ia p rzy szło ści e d u k a c y jn e j, a b y m ó g ł w y b rać w ła śc iw y d la sieb ie k ieru n ek k sz ta łc e n ia z a w o d o w e g o p o w in ien m ieć p rz y g o to w a n ie p o z w a la ją c e na d o k o nanie w y b o ru zaw o d u o d p o w ie d n ie g o ze w zg lęd u na p o sia d a n e p re d y sp o z y c je z aw o d o w e.

P odjęcie trafn y ch d e c y z ji d o ty c z ą c y c h w y m ie n io n y c h p ro b le m ó w w y m a g a z n a jo m o śc i tych p re d y sp o z y c ji, b ę d ą c y c h c e c h a m i o so b o w o śc i o c h a ra k te rz e stały m , w ie d z y o zaw o d a c h , sytuacji na ryn k u p racy o ra z n a ry n k u e d u k acy jn y m .

W ybór zawodu w kontekście koncepcji stałych indywidualnych

cech osobowości

Ja k o p re d y sp o z y c je z a w o d o w e m o ż n a tra k to w a ć stałe in d y w id u a ln e ce c h y o so b o w o śc i, k tó re ja k o ce c h y n ieza leżn e od o d d z ia ły w a ń o to c z e n ia p e łn ią fu n k c je stały ch w łaściw o ści s te ro w n i

czych. O d g ry w a ją o n e z a s a d n ic z ą rolę w z aw o d o w ej d z ia ła ln o śc i c z ło w ie k a i w n a jb ard ziej trw ały sp o só b d e te r m in u ją je g o z a c h o w a n ia o raz fu n k cjo n o w an ie.

Z g o d n ie z k o n c e p c ją sta ły c h in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o śc i [3] w y s tę p u ją d w ie g ru p y cech:

- stałe in d y w id u a ln e c e c h y o so b o w o śc i w d z ie d z in ie fu n k cji in telek tu aln y ch : p rz e tw a - rzaln o ść, o d tw a rz a ln o ść i talen t;

- stałe in d y w id u aln e c e c h y o so b o w o śc i w d z ie d z in ie sto su n k ó w in terp erso n aln y ch : e m isy jn o ść, to le ra n c ja i p o d atn o ść.

Z k o n cep cji tej w y n ik a, że „ a b y w sz e lk ie g o ty p u o d d z ia ły w a n ia na c z ło w ie k a w z a k re s ie stałych in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i b y ły sk u te c z n e m u s z ą być do tych cech d o sto so w a ne. Jed y n ie w z a k re sie cech o so b o w o śc i z m ien n y ch c z ło w ie k je s t w stan ie d o sto so w y w a ć się do ró żn y ch sy tu acji. R o z ró ż n ie n ie cech o so b o w o śc i stały ch i z m ien n y ch u m o ż liw ia o k re ś le n ie sy tu acji, do k tó ry ch c z ło w ie k je s t w sta n ie d o sto so w a ć się - co je s t m o żliw e tylko w o d n ie sien iu do cech o so b o w o śc i z m ie n n y c h , o ra z sy tu acji, któ re n ależ y do n ie g o d o sto so w a ć - co je s t k o n iecz n e w z a k re s ie stały ch in d y w id u aln y ch cech o s o b o w o śc i” [2, s. 77].

W ybór z a w o d u , ja k ró w n ie ż w y b ó r k ie ru n k u k sz ta łc e n ia z a w o d o w e g o , je g o p rzeb ieg , p o n ad to p ro ces p rz y s to so w a n ia z a w o d o w e g o , rozw ój z a w o d o w y itd., p o w in n y być p ro c e sa m i z in d y w id u a liz o w a n y m i ze w z g lę d u n a w arto ści stały ch in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i cz ło w ie k a , k tó reg o d o ty c z y d a n y proces.

N a p o d staw ie a n a liz y ty ch cech o raz b io rąc pod uw ag ę ich fu n k cje w ró żn eg o ro d zaju zaw o d ach , z a p ro p o n o w a ła m [5, s. 2 5 6 -2 5 7 ]:

- tra k to w a n ie zesp o łu sta ły c h in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i c z ło w ie k a w d z ie d z in ie funkcji in telek tu aln y ch , ja k o p o d sta w o w e g o k ry teriu m p rzy w y b o rz e z a w o d u , przy czym w y stę p o w a n ie w y ra ź n e g o ta le n tu p rz e s ą d z a o d z ie d z in ie d z ia ła ln o śc i z a w o d o w e j;

- tra k to w a n ie zesp o łu sta ły c h in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i c z ło w ie k a w d z ie d z in ie sto su n k ó w in te rp e rso n a ln y c h , ja k o p o d sta w o w e g o kryterium :

• przy w y b o rze o k re ślo n e j funkcji w d an y m z a w o d z ie (p o m y sło d a w c y , tw ó rcy , re a liz a to ra zadań czy ich o rg a n iz a to ra ), o d p o w ie d n ie j ze w z g lę d u na w a rto ść em isy jn o śc i.

(4)

• przy w y b o rz e p racy z lu d źm i (w y m a g a o n a dużej to le ra n c ji ze w zg lęd u n a k o n ie c z n o ść a k c e p to w a n ia w sz y stk ic h k lie n tó w czy p o d o p ie c z n y c h , o raz m ałej p o d atn o ści ze w z g lę d u na n ieu leg an ie im w k w e stia c h , k tó ry ch k o n se k w e n c je m o g ą być d la nich n ie k o rz y stn e o ra z na po staw ę a se rty w n ą ), alb o z rzeczam i (p raca z rzeczam i nie sta w ia tak ry g o ry sty c z n y c h w y m agań co do w arto ści to leran cji i p o d atn o ści czło w ie k a).

O p ty m a ln y w y b ó r z a w o d u d la c z ło w ie k a , d o k o n y w a n y w a sp ek cie k o n cep cji stały ch in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i, w y m a g a p o ró w n a n ia w arto ści ty ch je g o cech z w a rto śc ia m i p o trzeb n y m i d o o p a n o w a n ia w ie d z y i u m ie ję tn o śc i p o żąd an y ch w z a w o d z ie o ra z d o p ra w i d ło w eg o w y k o n y w a n ia zad ań i czy n n o śc i w ła śc iw y c h tem u z a w o d o w i. W y b ó r ten p o w in ien p o leg ać na d o p a so w a n iu profesji do w arto ści stały ch in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i c z ło w iek a, a p ro ces p rz y s to so w a n ia z a w o d o w e g o sp ro w a d z a się g łó w n ie do d o sto so w a n ia się c z ło w ie k a do w y b ra n e g o z a w o d u w ram ach je g o cech z m ien n y ch , k tó re m o ż n a n a b y w a ć w p ro cesie k sz ta łc e n ia z a w o d o w e g o (n a p rz y k ła d w ie d z a n ie z b ę d n a w d z ia ła ln o śc i z a w o d o w ej).

A by w y b ó r zaw o d u b y ł tra fn y , k o n ie c z n a je s t z n a jo m o ść w arto ści stały ch in d y w id u a l nych cech o so b o w o śc i c z ło w ie k a , d la k tó reg o d o k o n y w a n y je s t ten w y b ó r o raz z n a jo m o ść w artości stały ch in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i p o trzeb n y ch do w y k o n y w a n ia ró żn y ch zaw o d ó w . P o w in ien ró w n ie ż istnieć system k la sy fik u ją c y z a w o d y ze w z g lę d u n a te cechy, który u łatw iłb y z n a le z ie n ie c z ło w ie k o w i o d p o w ie d n ie j profesji.

W celu d o k o n a n ia w y b o ru z a w o d u , ze w z g lę d u n a stałe in d y w id u aln e ce c h y o so b o w o śc i c z ło w ie k a w d z ie d z in ie fu n k cji in te le k tu a ln y c h , k o n ie c z n e je s t p rz e a n a liz o w a n ie zesp o łu w szy stk ich ty ch cech [5, 6].

I tak d u ż a p rz e tw a rz a ln o ść sp rz y ja w y k o n y w a n iu zaw o d ó w w y m ag ają cy ch : - w sz e c h stro n n o śc i i z a ra d n o śc i;

- k o m p le k so w e g o p o d e jś c ia d o p ro b lem ó w ; - dużej sp ra w n o śc i in telek tu aln ej;

- łatw o ści p rz e tw a rz a n ia d u ży ch ilości in fo rm ac ji; - sk u teczn o ści p rz e p ro w a d z a n ia a n a liz y i o ce n y faktów ;

- łatw o ści o rie n to w a n ia się w ró żn y ch d z ie d z in a c h w ied zy i życia; - o g ó ln eg o ro z e z n a n ia w ro z lic z n y c h sp raw ach ;

- k o ja rz e n ia w ielu ró ż n o ro d n y c h in fo rm ac ji;

- sk o o rd y n o w a n e g o w y k o rz y sty w a n ia dużej ilości ro zm aity ch in fo rm acji; - sk u teczn o ści w p ły w a n ia na ludzi;

- p o d e jm o w a n ia szy b k ich d ecy zji w sy tu acjach n o w y ch , n ie p rz e w id z ia n y c h i s k o m p li ko w an y ch ;

- u m iejętn o ści ra d zen ia so b ie z n o w y m i p ro b lem am i.

C z ło w ie k o dużej p rz e tw a rz a ln o śc i in teresu je się w ie lo m a sp raw am i, w y k a z u je p o m y sło w o ść w różn y ch d z ie d z in a c h , sk u te c z n ie k o ja rz y ró ż n o ro d n e in fo rm ac je, z d o ln y j e s t do a d e k w a tn e g o p o stę p o w a n ia w n ie z n a n y c h m u w cześn iej sy tu acjach , ła tw o w y su w a w n io sk i z zaistn iały ch fak tó w , k a te g o ry c z n ie sp rz e c iw ia się, g d y z o sta n ie m u o g ra n ic z o n y d o p ły w w ielu ró ż n o ro d n y c h in fo rm ac ji z ró żn y ch d z ie d z in . W p rz e c iw ie ń stw ie do n ieg o , c zło w ie k o m ałej p rz e tw a rz a ln o śc i nie radzi so b ie d o b rz e w z aw o d ach , które s ta w ia ją p o w y ż sz e w y m a

(5)

16 Jolanta W ilsz

g an ia, o d c z u w a tru d n o śc i, g d y z o sta je z m u s z o n y do p rz e tw a rz a n ia dużej ilości in fo rm ac ji, do sa m o d z ie ln e g o o c e n ia n ia fa k tó w i w y p o w ia d a n ia w łasn y ch p o g ląd ó w w ja k ie jś k w estii. O k a z u je b ezrad n o ść w p rz y p a d k u , g d y p o ja w ią się n ie p rz e w id z ia n e o k o liczn o ści.

D uża o d tw a rz a ln o ść p re d y s p o n u je c z ło w ie k a do za w o d ó w w y m ag ają cy ch : - b ard zo dobrej p a m ięci do w sz y stk ic h o d b ie ra n y c h in fo rm ac ji;

- sz y b k ie g o i trw a łe g o z a p a m ię ty w a n ia in fo rm ac ji ra z u sły szan y ch (b ez ich n o to w a n ia ); - p a m ię ta n ia w ie lu ró ż n e g o ro d z a ju sz c zeg ó łó w ;

- w iern eg o o d tw a rz a n ia w ie lu ró żn y ch info rm acji sz c z e g ó ło w y c h ;

- p a m iętan ia s k o m p lik o w a n y c h in stru k cji w celu śc isłe g o ich w y k o n y w an ia.

D la c z ło w ie k a m a ją c e g o d u ż ą o d tw a rz a ln o ść d u że ilości d etali do z a p a m ię ta n ia i o d tw o rzen ia nie s ta n o w ią p ro b le m u . D lateg o te ż u czen ie się na p a m ięć nie je s t d la n ieg o z b y t u c ią ż liw e.

N a to m ia st c z ło w ie k o m ałej o d tw a rz a ln o śc i nie n ad aje się do w y k o n y w a n ia za w o d ó w sta w iający ch p o w y ż sz e w y m a g a n ia , n a tra fia na tru d n o śc i i z m u s z o n y je s t do c z ę ste g o k o rz y sta n ia z ró żn y ch ź ró d e ł in fo rm ac ji (e n c y k lo p e d ii, p o d rę c z n ik ó w itp.) i s p o rz ą d z a n ia n o tatek .

O b se rw u ją c c z ło w ie k a w d z ia ła n iu , zap o z n a ją c się z rezu ltatam i je g o pracy, o ce n ia ją c z a an g a ż o w a n ie , z a p a ł i p asję, p rz e ja w ia ją c e się w je j tra k c ie , m o ż n a o k re ślić rodzaj i p o zio m ta le n tu tego c z ło w ie k a . T a le n t w o k reślo n ej d z ie d z in ie je s t cech ą, k tó ra p re d y sp o n u je c z ło w ie k a do z aw o d ó w w y m a g a ją c y c h :

- ta le n tu w tej d z ie d z in ie ;

- łatw o ści p rz e tw a rz a n ia in fo rm ac ji z tej d zied z in y ; - w y tw a rz a n ia n o w y ch in fo rm ac ji z zak resu tej d z ie d z in y ;

- p o m y sło w o śc i, z a a n g a ż o w a n ia , z a m iło w a n ia , pasji i e n tu z ja z m u w tej d z ie d z in ie ; - sk u te c z n e g o i tw ó rc z e g o ro z w ią z y w a n ia p ro b le m ó w w tej d z ie d z in ie , k re a ty w n o śc i, in n o w acy jn o ści;

- tw ó rczej w y o b ra ź n i (n ie z b ę d n e j na p rzy k ład w w y n a la z c z o śc i); - efe k ty w n e g o w y k o n y w a n ia zaw o d u z w ią z a n e g o z d z ie d z in ą talentu.

O so b ę o b d a rz o n ą ta le n te m c h a ra k te ry z u je p rz e d e w sz y stk im b ard zo siln e d ążen ie do z a j m o w an ia się d z ia ła ln o ś c ią o d p o w ia d a ją c ą je j ta le n to w i. P rag n ie o n a u z y sk iw ać i p rz e tw a rz a ć in fo rm ac je z nim z w ią z a n e . Z re g u ły czy n i w szy stk o , by w y k o n y w a ć z a w ó d z g o d n y z p o sia d anym ta le n te m , g d y ż je s t on d la niej n a jb a rd z ie j o d p o w ie d n i. A je ś li je j się to n ie ud aje, w ó w czas re alizu je sw ój ta le n t w p o z a z a w o d o w y c h z a ję c ia c h ty p u „ h o b b y ” , które m o g ą z d o m in o w ać d z ia ła ln o ś ć z a w o d o w ą . U c z ło w ie k a b ez w y ra ź n e g o talen tu n ie w y stę p u ją siln ie jsz e z a in te re s o w a n ia i p asje w żad n ej d zied z in ie.

W p rzypadku w y stę p o w a n ia ta len tu , c e c h a ta p rz e s ą d z a o ro d zaju n a jw ła śc iw sz e g o d la c z ło w ie k a zaw o d u . W o b ec je g o b rak u m o ż n a ró w n ie d o b rz e w y k o n y w a ć w ie le ró żn y ch z a w o d ó w nie w y m a g a ją c y c h ta le n tu w k o n k retn ej d z ie d z in ie . W tak im p rzy p ad k u , o w y b o rz e ro d zaju z a w o d u , m o g ą z a d e c y d o w a ć n a p rzy k ład tra d y c je ro d zin n e, c h w ilo w a m o d a, c z y te ż w z g lę d y e k o n o m ic z n e i o c z y w iśc ie w arto ści p o zo sta ły c h stały ch in d y w id u aln y ch cech o s o bow ości w d z ie d z in ie fu n k cji in te le k tu a ln y c h , tzn . w arto ści p rz e tw a rz a ln o śc i i o d tw a rz a ln o ści.

(6)

P o sia d a n ie d u ż y c h w arto ści stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o ści w d z ie d z in ie fu n k cji in telek tu aln y ch je s t sz c z e g ó ln ie w a ż n e d la o só b , których p ra c a p o le g a g łó w n ie na p rz e tw a rzaniu i tw o rz e n iu in fo rm ac ji, ro z w ią z y w a n iu sk o m p lik o w a n y c h p ro b le m ó w itp., g d y ż o so b y te p o w in n o c e ch o w ać: tw ó rc z e m y śle n ie , u m ie ję tn o ść sa m o d z ie ln e g o p o d e jm o w a n ia d ecy zji, k o m p le k so w e g o u jm o w a n ia p ro b le m ó w , a ta k ż e c h ę ć i ła tw o ść p e rm a n e n tn e g o s a m o k sz ta łc e n ia się itp.

P o za cech am i w d z ie d z in ie funkcji in te le k tu a ln y c h , o p rzy d atn o ści ludzi do z aw o d ó w d e c y d u ją ró w n ież w arto ści ich stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o ści w d z ie d z in ie sto su n ków in terp erso n aln y ch . C e c h y te m a ją sz c z e g ó ln ie d u ż e zn a c z e n ie w zaw o d ach z o rie n to w a nych na ludzi, g d y ż od ro d z a ju o raz w a rto śc i e m isy jn o śc i, a ta k ż e od w arto ści to leran cji i po d atn o ści p o sz c z e g ó ln y c h o só b z a le ż y , ja k u k ła d a ć się b ę d ą ich sto su n k i z innym i lu d źm i, ja k i będ zie p rz e b ie g p ro c e su k o m u n ik o w a n ia się z n im i o ra z czy b ę d ą w sta n ie u n ik ać k o n flik tó w in terp erso n aln y ch a je ś li j u ż p o ja w ią się, ja k sk u te c z n ie b ę d ą j e ro zw iązy w ać.

D uża e m isy jn o ść d o d a tn ia , p re d y s p o n u je ludzi, k tó rzy m a ją talen t - do tw o rz e n ia . L udzie o tej e m isy jn o ści n a d a ją p racy c h a ra k te r za b a w y , w n o s z ą do niej e le m e n ty u ro z m a ic e n ia , tw ó rc z o śc i, ale ró w n ie ż ferm en tu , b a łag a n u i c h a o su o rg a n iz a c y jn e g o , p o w in n i w ięc w y k o n y w ać z a w o d y , k tó re nie s ą m o n o to n n e , n a p rz y k ła d w y m a g a ją c z ęsty ch w y ja z d ó w i nie n a rz u c a ją ry g o ry sty c z n e j d y sc y p lin y .

L udzi o śred n iej e m isy jn o śc i d o d atn iej z a d o w a la ją fu n k cje in terp re tato ra. N a jo d p o w ie d n iejsze s ą d la nich zaw o d y : a k to ra , k ry ty k a, d z ie n n ik a rz a , m u zy k a, reży sera. O so b y o tej e m i sy jn o ści p o trzeb ę o rg a n iz a c ji o d c z u w a ją ty lk o w n iezn a czn y m sto p n iu , p o d p o rz ą d k o w u ją się tylko tym ry g o ro m o rg a n iz a c y jn y m , k tó re z b y tn io ich nie k rępują. E m isy jn o ść ta sp rz y ja ż y c z liw e m u n a sta w ie n iu d o lu d zi, w ra ż liw o ś c i n a ich p ro b lem y , łatw o ści n a w ią z y w a n ia k o n tak tó w z innym i, d la te g o je s t k o rz y s tn a w w ielu z a w o d a c h p o le g a ją c y c h na p racy z lu d źm i.

O so b o m o e m isy jn o śc i z ero w ej i z b liż o n e j do niej o d p o w ia d a ją role z a w o d o w e , które w y m a g a ją rz e te ln e g o w y k o n y w a n ia ściśle o k re ś lo n y c h zad ań . P re fe ru ją w ię c role w y k o n a w ców , re a liz a to ró w , czyli p o d w ła d n y c h . W y w ią z u ją się so lid n ie ze sw o ich o b o w ią z k ó w , w ó w czas g d y s ą d o c e n ia n i i sp ra w ie d liw ie w y n a g ra d z a n i o raz k ied y p ra c a je s t d o b rz e z o rg a n iz o w ana. U n ik a ją z m ia n y z a w o d u i m ie js c a p racy .

L udzie o śred n iej e m isy jn o śc i u jem n ej to o rg a n iz a to rz y , m e n e d ż e ro w ie , n a jo d p o w ie d n ie j si na w sz y stk ie s ta n o w isk a k ie ro w n ic z e o c z y w iśc ie w ó w czas, g dy p o sia d a ją o d p o w ie d n io d u ż e w arto ści stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o śc i w d z ie d z in ie funkcji in telek tu aln y ch . D ążą do a w an su na c o ra z w y ższe sta n o w isk a w sen sie w ła d z y i z aro b k ó w . A by d o b rz e p ra c o w ać. pow in n i u z y sk iw a ć z a co ra z lepsze e fe k ty g o sp o d a ro w a n ia , co ra z w y ższe z a ro b k i, co zap e w n ia im z d o b y w a n ie m o cy so c jo lo g ic z n e j. Z a w io d ą w ó w czas, g dy n ie m a ją sw o b o d y p o d e jm o w a n ia d ecy zji o ra z o g ra n ic z o n y d o p ły w in fo rm ac ji.

N a jo d p o w ie d n ie jsz y m o b sz a re m d z ia ła ln o śc i o só b o dużej e m isy jn o ści u jem n ej je s t u rze c z y w istn ia n ie w ład zy nad innym i ludźm i o ra z ro z p o rz ą d z a n ie w sz e lk im i so c ja ln ie w ażn y m i resu rsam i ab y bez o g ra n ic z e ń z d o b y w a ć i p o m n a ż a ć w ła sn ą m oc so cjo lo g iczn ą.

W p ro cesie p racy n a jw ła ś c iw sz y m i, n a jb a rd z ie j ak ty w n y m i s ą [4, s. 211]: ludzie o e m isy jn o śc i d o d a tn ie j - w fazie p o m y słu ;

(7)

18 Jolanta W ilsz

- je d n i i d ru d zy - w fa z ie ro z p o w sz e c h n ia n ia in n o w acji, ale w z m ie n io n y c h ro lach ; lu d z ie o em isy jn o śc i d o d a tn ie j s p r a w d z a ją się w d z ia ła n ia c h p o le g a ją c y c h n a p rz y k ła d n a p re z e n to w a n iu in n o w acji, z a c h w a la n iu ich i z a c h ę c a n iu do ich k u p o w a n ia ; lu d z ie o em isy jn o śc i ujem n ej n ajb ard ziej e fe k ty w n ie o rg a n iz u ją te p rze d się w z ię c ia ;

- ludzie o e m isy jn o śc i ze ro w e j sk u te c z n ie jsi s ą w roli w y k o n a w c ó w p rz e d s ię w z ię ć , k tó rych p o m y sło d a w c a m i i o rg a n iz a to ra m i s ą inne oso b y .

M ięd zy stały m i in d y w id u a ln y m i cec h a m i o so b o w o ści a w y b ra n y m z a w o d e m m o g ą w y stę p o w a ć trzy m o żliw o ści: z a w ó d c a łk o w ic ie p a su ją c y do w sz y stk ic h ty c h cech , p a su ją c y do nich ty lk o c z ę śc io w o o ra z c a łk o w ic ie d o n ich n ie p a su ją c y . C z ło w ie k n ie p o w in ie n p o d e jm o w ać się w y k o n y w a n ia z a w o d ó w c a łk o w ic ie n ie p a s u ją c y d o ty ch je g o cech . W y b ó r zaw o d u c a łk o w ic ie p a su jąceg o do n ich je s t d e c y z ją p raw id ło w ą. G dy zaw ó d p asu je do nich c z ę śc io w o , n ależy o k reślić k o n ie c z n y sto p ień zg o d n o śc i ty ch cech z cech am i w y m a g a n y m i w z a w o d zie. P odjęcie o p ty m aln ej d ecy zji d o ty c z ą c e j tej sy tu acji b y w a n ie z m ie rn ie tru d n e [1, s. 59].

Badania planów edukacyjno-zaw odow ych uczniów ze względu na w artości

ich stałych indyw idualnych cech osobowości

W śród u czn ió w k ilk u n astu sz k ó ł p o d sta w o w y c h , g im n a z jó w i liceów o g ó ln o k s z ta łc ą c y c h w różn y ch m ie jsc o w o śc ia c h w o je w ó d z tw a ślą sk ie g o , w ra m ach k ilk u d z ie się c iu p rac licen c jac k ich i m a g iste rsk ic h , w y k o n y w a n y c h po d m o im k ieru n k iem na p rz e strz e n i k ilk u lat p rz e p ro w a d z o n o b ad an ia , k tó ry ch cele m b y ło w y k a z a n ie , czy u c z n io w ie ty ch sz k ó ł d o k o n ali w y boru zaw o d u o d p o w ie d n ie g o d la n ich ze w zg lęd u na w arto ści p o sia d a n y c h stały ch in d y w id u aln y ch cech o so b o w o ści.

P o staw io n a z a sta ła n a stę p u ją c a h ip o teza: u c z n io w ie sa m o d z ie ln ie d o k o n u ją c y w y b o ru zaw o d u , w y b ie ra ją z a w ó d w ła śc iw y d la sieb ie ze w zg lęd u na w arto ści p o sia d a n y c h stały ch in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i.

D o p rz e p ro w a d z e n ia b a d ań w y b ra n o m eto d ę so n d a ż u d ia g n o s ty c z n e g o . Z a sto so w a n y m i n arzęd ziam i b ad aw czy m i był k w e stio n a riu s z do a n k ie to w a n ia i sk ale do te sto w a n ia . K w e stio n a riu sz an k iety i te sty u c z n io w ie w y p e łn ia li sa m o d z ie ln ie . W an k ie c ie z b ie ra n e by ły in fo rm a c je d o ty c z ą c e p referen cji z a w o d o w y c h u c z n ió w , ich p lanów e d u k a c y jn o -z a w o d o w y c h a tak że in fo rm ac je o tym , c z y d e c y z je d o ty c z ą c e w y b o ru zaw o d u i k ieru n k u d a ls z e g o k sz ta łc e n ia by ły p rz e z nich p o d e jm o w a n e s a m o d z ie ln ie , czy pod w p ły w em innych o só b . W an k ie c ie z n a jd o w ały się te ż p y tan ia p o z w a la ją c e o k re ś lić p re fe ro w a n ą p rz e z u c z n ia d z ie d z in ę , je g o z a m iło w an ia, z a in te re so w a n ia , h o b b y , o d p o w ie d z i na te p y tan ia p o z w o liły o k re ś lić ro d zaj p rz e ja w ia n e g o przez u czn ia talen tu . O p ra c o w a n e p rzeze m n ie testy, o w pełni za d a w a la ją c e j rz e te l ności o raz p o tw ierd zo n ej b ad an ia m i tra fn o śc i, w y p e łn ia n e p rz e z u czn ió w p o z w o liły o k re ślić w arto ści ich stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o ści: p rz e tw a rz a ln o śc i, o d tw a rz a ln o śc i, to leran cji i p o d atn o ści w sk ali trz y sto p n io w e j, e m isy jn o ść w skali p ię c io sto p n io w e j.

Z a d e k la ro w a n y p rz e z u c z n ia w a n k ie c ie z a w ó d p rz e a n a liz o w a n y z o sta ł ze w z g lę d u na w arto ści stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o śc i, któ re p o w in n y sp rz y ja ć je g o e fe k ty w n e m u w y k o n y w an iu - o k re ś lo n o te w a rto śc i. N a stę p n ie sk o n fro n to w a n o j e z w arto ściam i stały ch

(8)

in d y w id u aln y ch cech o so b o w o śc i b ad a n e g o u c z n ia i n a tej p o d sta w ie stw ie rd z o n o , c z y w a rto ści w sz y stk ic h je g o cech o d p o w ia d a ją w a rto ś c io m p o żąd an y m w w y b ran y m p rz e z u c z n ia z a w o d zie. P rz e a n a liz o w a n o też, c z y u c z n io w ie d o k o n y w a li w yboru zaw o d u sa m o d z ie ln ie , czy n a m ó w iły ich do teg o inne o so b y .

Jeśli cech y u c z n ia (co n ajm n iej je d n a ) by ły n ie o d p o w ie d n ie w sto su n k u do cech w y m a g an y ch w w y b ran y m p rz e z n ieg o za w o d z ie , w ó w c z a s w sk a z a n e zo sta ły p ra w d o p o d o b n e sk u t ki, k tó re m o g ą z te g o w y n ik a ć , g d y b y u czeń p o d ją ł p ra c ę w ty m zaw o d z ie . D la u c z n ió w , k tó rzy w y b rali n ie o d p o w ie d n i d la sie b ie z a w ó d , o k re ś lo n o z a w ó d w ła śc iw y (a lb o g ru p ę z a w o d ó w ) ze w zg lęd u na w a rto śc i ich stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o ści.

R e asu m u jąc p rz e p ro w a d z o n e b ad a n ia m o ż n a stw ierd zić , że:

- p rz e w a ż a ją c a w ię k sz o ść u czn ió w (w ró żn y ch b ad an ia ch u zy sk an o d a n e m ie sz c z ą c e się w z a k re sie od 8 3 % do 100% ) w y b ra ła z a w ó d w ła śc iw y ze w zg lęd u na w a rto śc i p ięciu sw o ich stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o śc i i p o sia d a n y talen t;

- w p rz y p a d k u n ie lic z n y c h u c z n ió w (w ró żn y ch b ad an ia ch u zy sk an o d a n e m ie sz c z ą c e się w z a k re s ie od 0 % do 17% ) stw ie rd z o n o n ie z g o d n o śc i w o d n ie sie n iu d o p rz e w a ż n ie je d n e j cech y ; p rzy p ad k i n ie z g o d n o śc i w o d n ie sie n iu do w ięk szej liczby cech były in cy d en taln e;

- w sz y sc y bad an i u czn io w ie , k tó rzy d o k o n a li w y b o ru zaw o d u , n ie w ła ś c iw e g o ze w z g lę d y na p o sia d a n e w arto ści stały ch in d y w id u a ln y c h cech o so b o w o śc i, u czy n ili to pod w p ły w em ro d zicó w ;

- u w ielu b a d a n y c h u c z n ió w , k tó rz y z a d e k la ro w a li ch ęć p racy z lu d źm i, w z a w o d a c h w k tó ry ch w y m a g a n a je s t d u ż a to le ra n c ja , s tw ie rd z o n o ś re d n ią w a rto ść to le ra n c ji; p o n ie w a ż to le ra n c ja b e z u sta n n ie p o w ię k sz a się, m o ż n a o c z e k iw a ć , że być m o że ju ż w m o m e n c ie ro z p o c z y n a n ia p racy z a w o d o w e j w arto ść ich to le ra n c ji b ęd zie b lisk a w y m ag an ej d u żej w arto ści, alb o n ie d łu g o ta k a w a rto ś ć z o sta n ie o sią g n ię ta ;

- u c z n io w ie w y b ie ra ją c z a w ó d k iero w ali się g łó w n ie sw o im i z a in te re s o w a n ia m i, z d o l no ściam i, w e w n ę trz n y m i o d c z u c ia m i i p rz e k o n a n ia m i, czy n n ik i z e w n ę trz n e w n iew ielk im sto p n iu w p ły n ę ły n a ich d ec y z ję z a w o d o w ą [5, s. 2 6 0 -2 6 1 ].

Zakończenie

Po z a k o ń c z e n iu b adań p rz e p ro w a d z o n e b y ły ro z m o w y z u czn ia m i. W ich trak cie p o tw ie rd z a no słu sz n o ść d ecy zji ty ch u c z n ió w , k tó rz y d o k o n a li tra fn e g o w y b o ru z a w o d u . T y m , k tó ry ch w y b ó r o k a z a ł się n ie z g o d n y z n iek tó ry m i w a rto ś c ia m i ich stały ch in d y w id u aln y ch cech o s o b o w o ści, u św ia d a m ia n e b y ły n e g a ty w n e sk u tk i, k tó re m o g ą w y n ik n ąć je ś li p o d e jm ą pracę w źle w y b ran y m z a w o d z ie o ra z u d z ie la n e w sk a z ó w k i u k ie ru n k o w u ją c e ich na p ra w id ło w y w ybór. U św ia d a m ia n o im , do ja k ic h za w o d ó w p re d y s p o n u ją ich p o sia d a n e w arto ści stały ch in d y w id u aln y ch c e c h o so b o w o śc i i u d z ie la n a im b y ła p o m o c p rzy p o d e jm o w a n iu o p ty m aln ej d ecy zji z a w o d o w e j.

(9)

20 Jolanta W ilsz

Spis literatury

1. Wilsz J., Optymalizacja przedsięw zięć człowieka w różnych obszarach działalności ze względu na stale indywidualne cechy osobowości, [w:] Tolerancja, Studia i szkice, tom VII, red. A. Rosół, M.S. Szczepański, W ydaw nictwo W yższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie, Częstochow a 2000

/

2001

.

2. Wilsz J., Przemiany edukacyjne z punktu widzenia podejścia system owego i koncepcji stałych in dywidualnych cech osobowości człow ieka, [w:] Kształcenie zawodowe: pedagogika i psychologia, nr I. red. T. Lewowicki, J. Wilsz, I. Ziaziun, N. Nyczkało, W ydawnictwo W yższej Szkoły Pedago gicznej w Częstochowie, Częstochow a - Kijów 1999.

3. W ilsz J., Psychologizowana wersja koncepcji stałych indywidualnych cech osobowości i j e j wyko rzystanie przy wyborze zaw odu, [w:] K ształcenie zawodowe: pedagogika i psychologia, nr III, red. T. Lewowicki, J. Wilsz, I. Ziaziun i N. Nyczkało, W ydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Częstochow a - Kijów 2001.

4. W ilsz J., Rozwój indywidualny człowieka ukierunkowany oddziaływaniam i pedagogicznym i i ak tywnością własną w kontekście je g o stałych indywidualnych cech osobowości, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Seria Pedagogika XIV”, red. K. Rędziński, Często chow a 2005.

5. Wilsz J., Teoria pracy. Implikacje dla pedagogiki pracy, O ficyna W ydaw nicza „Im puls”, Kraków 2009.

6. Wilsz J., Uwzględnianie stałych indywidualnych cech osobowości p rzy wyborze zawodu, [w:] Edukacja ogólnotechniczna na przełom ie X X —X X I wieku. Praca zbiorowa z okazji 70-lecia urodzin i 48-lecia pracy zawodowej prof. zw. D ra hab. K azimierza Uździckiego. red. K. Uździcki. Oficyna W ydawnicza „Im puls". Kraków 2003.