Dokumentacja naukowa niezbędna dla ochrony i konserwacji zabytków architektury

DOKUMENTACJA NAUKOWA NIEZBÊDNA

DLA OCHRONY I KONSERWACJI

ZABYTKÓW ARCHITEKTURY

SCIENTIFIC DOCUMENTATION NECESSARY

FOR PROTECTION AND CONSERVATION

OF ARCHITECTURAL MONUMENTS

Zak³ad Architektury Polskiej, Wydzia³ Architektury Politechniki Warszawskiej S³owa kluczowe: architektura, zabytki, dokumentacja, pomiary, badania historyczne Keywords: architecture, monuments, documentation, measurements, historical research

Wprowadzenie

Tematem mojego artyku³u jest niezwykle zró¿nicowana dokumentacja zabytków archi-tektury (przedprojektowa), niezbêdna do zarz¹dzania ochron¹ dziedzictwa kulturowego, pro-wadzenia rewaloryzacji zabytkowych zespo³ów miejskich i prac konserwatorskich budowli. Rodzaj i zakres opracowania dokumentacji zale¿y od typu zabytku i od celu jakiemu ma s³u¿yæ; we wszystkich opracowaniach istotn¹ rolê odgrywa kartografia, geodezja i fotogra-metria. W praktyce czêsto ró¿norakie funkcje dokumentacji krzy¿uj¹ siê.

Obecnie w ca³ym procesie przygotowania dokumentacji konserwatorskiej, istnieje mo¿li-woœæ wykorzystania technik cyfrowych, zarówno do pomiarów, analizy materia³ów Ÿród³o-wych i opracowania badañ, jak i do wymiany informacji, integrowania prac i porównywania uzyskanych wyników badañ ró¿nych specjalistów, np. przy pomocy rekonstrukcji modeli przestrzennych.

Dokumentacja do zarz¹dzania dziedzictwem kulturowym –

ewidencja i rejestr zabytków, zbiory naukowe

Mimo ogromnych strat podczas ostatniej wojny i póŸniejszych zaniedbañ, pierwszy opu-blikowany spis zabytków obejmowa³ oko³o 36 000 pozycji (Charytañska, Maliszewski, 1964). Wykaz opiera³ siê na centralnej ewidencji, prowadzonej wówczas przez Zarz¹d Muzeów i Ochrony Zabytków. Spis obejmowa³ zabytki sprzed po³owy XIX wieku, a tylko wyj¹tkowo nowsze budowle (o wybitnych wartoœciach artystycznych, historycznych b¹dŸ

projektowa-nych przez wybitnego architekta); opiera³ siê na kartach ewidencyjprojektowa-nych (tzw. „zieloprojektowa-nych”) opracowywanych od 1959 roku na podstawie materia³ów publikowanych m.in. w inwenta-rzach i Katalogach Zabytków Sztuki, a przede wszystkim na inwentaryzacji w terenie. Karty zawiera³y skrót informacji m.in. na temat historii zabytku, jego lokalizacji w strukturze admi-nistracyjnej i osadniczej oraz opis budowli poparty rysunkami i fotografiami. Zbiory te posia-daj¹ dziœ dodatkow¹ wartoœæ archiwaln¹.

Opublikowany spis przedstawia³ te¿ wyniki prowadzonej od 1961 roku klasyfikacji za-bytków. Na podstawie analizy wartoœci artystycznych i historycznych, zespo³ów i budowli zabytkowych, wyodrêbniono piêæ grup; np. do grupy 0 zakwalifikowano 52 zespo³y/zabytki o wybitnych wartoœciach w skali œwiatowej, gdy do I grupy - 1695 zabytków, wyró¿niaj¹ce siê w skali kraju, itd. Do 1975 roku klasyfikacja stanowi³a podstawê ustalania programów i decyzji konserwatorskich.

Od 1961 roku centraln¹ ewidencjê dóbr kultury prowadzi³ Oœrodek Dokumentacji Za-bytków (od 2002 roku jako Krajowy Oœrodek Badañ i Dokumentacji ZaZa-bytków). Ustawa z 1962 r. O ochronie dóbr kultury... zobowi¹za³a s³u¿by konserwatorskie m.in. do prowadzenia dokumentacji zabytków architektury i budownictwa oraz sprecyzowa³a jej zasady. Zespo³y i budowle zabytkowe uwzglêdnione w centralnej ewidencji, wyró¿niaj¹ce siê wartoœciami arty-stycznymi, historycznymi i naukowymi, na wniosek Wojewódzkich Konserwatorów Zabyt-ków, by³y wpisywane do rejestru zabytków (co odnotowywano w karcie ewidencyjnej) (Wendtland, 1998; Kunkel, 2000) dziêki czemu zyskiwa³y ustawowy prawny status zabytku. Decyzje o wpisie do rejestru by³y oparte na ró¿nych materia³ach naukowych – poza katalogami zabytków, na syntetycznych opracowaniach dziejów architektury polskiej (m.in. Mi³obêdzki, 1963; Zachwatowicz, 1966), atlasach zabytków (£oziñski, Mi³obêdzki, 1967), b¹dŸ na opra-cowaniach ró¿nych typów i grup budowli (zamków, architektury drewnianej itd.).

Wszystkie te dzia³ania pañstwa w opracowywaniu krajowych „inwentarzy dziedzictwa kulturowego podlegaj¹cego ochronie” oraz ich sta³ej aktualizacji by³y zgodne z zaleceniami UNESCO z 1964 i 1970 roku (Kunkel, 2000). Prowadzona w Polsce od 1970 roku, najbar-dziej znacz¹ca weryfikacja kart ewidencyjnych i rejestrów zabytków architektury i budow-nictwa, oparta na publikacjach, wynika³a z poszerzenia zakresu czasowego dokumentowa-nych zespo³ów i obiektów do 1914 roku (w tym architektury i budownictwa drewnianego) oraz w³¹czenia ewidencji stanowisk archeologicznych; jednoczeœnie, jako pierwszy zapis, wprowadzono „kartotekê adresow¹” budowli o charakterze zabytkowym. W latach1971– 1972 zosta³ wydany kolejny spis zabytków w 17 zeszytach (Wendtland, 1998).

Od 1977 roku obowi¹zuje ju¿ inny wzór karty ewidencyjnej zabytków architektury i budownictwa (tzw. „karta bia³a”, weryfikowana w 1996 roku), zawieraj¹cej poza informa-cjami adresowymi i historycznymi – dane o stanie zachowania i prowadzonych pracach konserwatorskich, wykaz Ÿróde³ archiwalnych i ikonograficznych, bibliografiê, czêœæ po-miarow¹ i fotograficzn¹, i inne. Obecnie, na podstawie nowej ustawy z 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, obowi¹zkowo ewidencjê zabytków prowadz¹ gminy, a wpis zabytku do rejestru dokonuje wojewódzki konserwator zabytków, co nie zmienia obo-wi¹zku gromadzenia i przechowywania dokumentacji w Krajowym Oœrodku Badañ i Doku-mentacji Zabytków, który te¿ prowadzi ewidencjê miast i wsi w formie „bia³ych teczek”. Zbiór kart ewidencyjnych, „bia³ych”, liczy dziœ oko³o 130 000 oraz 30 000 „zielonych”, w tym oko³o 40 000 – wpisanych do rejestru zabytków. Opiek¹ pañstwa objêto dziœ przede wszystkim 33 budowle i zespo³y zabytkowe uznane ostatnio za „pomniki historyczne” a opiek¹ miêdzynarodow¹ 11 zespo³ów wpisanych na Listê Œwiatowego Dziedzictwa Kultury

UNESCO. Wyobra¿enie o pokryciu krajobrazu kulturowego zabytkami, daje dopiero oko³o 600 000 kart adresowych.

Od 1984 roku publikowany jest kolejny spis zabytków architektury i budownictwa; dot¹d ukaza³o siê w druku 16 tomów – w tym ostatni m. Krakowa (2007), a przewiduje siê jeszcze 33 tomy oraz indeksy (Krzy¿anowska, 1984–2007). Wzrost liczby zabytków w spisie wyni-ka z objêcia ewidencj¹ architektury do po³owy XX wieku, w oparciu o najnowsze publiwyni-kacje (m.in.: Mi³obêdzki, 1994).

W Krajowym Oœrodku opracowywana, gromadzona i udostêpniana jest równie¿ doku-mentacja naukowa i archiwalna, wspomagaj¹ca zarz¹dzanie ochron¹ dziedzictwa kulturowe-go i podejmowania decyzji w zakresie konserwacji zabytków, jak np. zbiory kartograficzne, studia historyczno-urbanistyczne, zbiory inwentaryzacji pomiarowej i fotografie, teki zbio-rów specjalnych i inne, oraz tzw. „archiwalia u¿yczone”, tj. dokumentacja ze zbiozbio-rów daw-nych oddzia³ów Pracowni Konserwacji Zabytków przekazana do Regionaldaw-nych Oœrodków Badañ i Dokumentacji (Micha³owska, 2006).

Przy okazji nale¿y wspomnieæ o zbiorach dokumentacji zgromadzonych w innych insty-tucjach, (poza zobowi¹zanymi do tego pañstwowymi muzeami, archiwami, bibliotekami itd.), jak np. w Instytucie Sztuki PAN (pomiary CBIZ, fotografie i materia³y archiwalne, w tym TOnZP), oraz w Zak³adzie Architektury Polskiej na Wydziale Architektury PW (m.in. zbiór pomiarów zabytków murowanych i drewnianych – prac studentów od 1922 roku, w tym unikatowy zbiór Albumów pomiarów zabudowy wsi oraz materia³y Zespo³u Badañ nad

Pol-Rys. 1. Graficzno-tekstowa struktura ekranu karty zbioru, w bazie danych materia³ów naukowych Oskara Sosnowskiego, Grant KBN, zbiory ZAP WA PW (Wrona, 1999)

skim Œredniowieczem UW i PW, kartoteka fotograficzna) (Brykowska, 2003). Dokumenta-cja pomiarowa zabytków architektury, gromadzona te¿ w innych wy¿szych uczelniach, urzê-dach konserwatorskich i instytucjach, wykonana do 1965 roku, zosta³a zebrana w publikacji Spis pomiarów (Charytañska, 1967).

Ustawa o ochronie zabytków nak³ada te¿ obowi¹zek udostêpniania dokumentacji konser-watorskiej. Wiêkszoœæ instytucji naukowych od dawna wprowadzi³a do komputerowej bazy danych informacje na temat gromadzonej dokumentacji, zgodnie ze standardem opisu (IS PAN, Muzea Narodowe, Krajowy i Regionalne Oœrodki Badañ i Dokumentacji, Instytut Sztu-ki Uniwersytetu Wroc³awsSztu-kiego, itd.), dostêpne w sieci krajowej w ograniczonym zakresie, jak np. na stronie KODZ spis zabytków wpisanych do rejestru. Podobnie, umieszczona w Internecie - Graficzno-tekstowa baza danych materia³ów naukowych Oskara Sosnowskiego (rys. 1), ze zbiorów Zak³adu Architektury Polskiej na Wydziale Architektury PW (Wrona, 1999), dostêpna jest na miejscu, jak i Katalog zbioru pomiarów architektonicznych ZAP w postaci komputerowej bazy danych i digitalizacji rysunków, z funkcj¹ wyszukiwarki topogra-ficznej i rzeczowej (Kunkel, 2001–2002). Komputerow¹ bazê danych dla potrzeb ochrony zabytków opracowano m.in. w Instytucie Historii i Konserwacji Zabytków Politechniki Kra-kowskiej (Pawlicki, 2001–2003) oraz w wielu innych instytucjach, jak to wynika z refera-tów wyg³oszonych na obecnym Sympozjum.

Postêp, m.in. w zakresie „tworzenia systemu i stale aktualizowanych baz informacji” oraz „zorganizowania w skali kraju systemu monitorowania stanu obiektów zabytkowych” zapowiada krajowy program ochrony zabytków (Rauba, Rulewski, 2005); nowe ujêcie pro-blemu – Koncepcjê architektoniczno-historycznej bazy wiedzy, opracowa³ ostatnio Krzysztof Koszewski na Wydziale Architektury PW (Koszewski, 2005).

Dokumentacja naukowo-badawcza

do odbudowy i rewaloryzacji

miast historycznych oraz ochrony krajobrazu kulturowego

Oczywisty jest zwi¹zek poszczególnych zespo³ów i budowli zabytkowych z uk³adem przestrzennym miast historycznych i z krajobrazem kulturowym. Niezale¿nie te¿ od skali przedmiotu badañ, opracowywane studia poprzedzaj¹ce decyzje projektowe, sk³adaj¹ siê z trzech czêœci:

m dokumentacji pomiarowej stanu istniej¹cego,

m badañ historycznych i analizy rozwoju przestrzennego,

m waloryzacji i wniosków do decyzji konserwatorskich (rewaloryzacji miast itp.).

Przedstawienie tu wybranych problemów na temat dokumentacji miast historycznych, jest uzasadnione tym, ¿e w studiach historyczno-urbanistycznych, zawarte s¹ nowe odkryte i analizowane materia³y niezbêdne do w³aœciwej interpretacji historycznej i waloryzacji po-szczególnych budowli, ale przede wszystkim dlatego, ¿e ich „prawny status” okreœlony jest w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego gminy.

Po raz pierwszy, prowadzono studia historyczne w Polsce dla potrzeb odbudowy znisz-czonych miast podczas I wojny œwiatowej (wed³ug rozporz¹dzenia z 1918 roku i ustawy z 1928 roku) (Paw³owski, 1986; Goczo³, 2005), i zgodnie z okólnikiem Ministerstwa Wyznañ Religijnych i Oœwiecenia Publicznego z 1936, w sprawie „ochrony starych miast i dzielnic

staromiejskich” (Bergman, 1991). O metodzie ówczesnych opracowañ i wysokim pozio-mem badañ historycznych, kartograficznych i analiz przestrzennych, mo¿e œwiadczyæ publi-kowana praca doktorska Oskara Sosnowskiego na temat Warszawy (rys. 2) (Sosnowski, 1930). Do tych metod nawi¹zano w studiach historyczno-urbanistycznych do planów zago-spodarowania przestrzennego miast zabytkowych, systematycznie opracowywanych od 1953 roku w Przedsiêbiorstwie Pañstwowym Pracownie Konserwacji Zabytków; zamierzano wy-konaæ monografie wszystkich miast w Polsce. Od 1954 roku prowadzono te¿ badania histo-ryczno-urbanistyczne w Instytucie Urbanistyki i Architektury PAN (Zarêbska, 2000).

Badania i dokumentacja historyczna nie nad¹¿a³y za odgruzowaniem miast po II wojnie œwiatowej i czêst¹ rozbiórk¹ wielu budowli zabytkowych b¹dŸ o charakterze zabytkowym oraz niszczeniem historycznych centrów miast podczas odbudowy. Podjêta w 1955 roku akcja na terenie ca³ego kraju (uchwa³a nr 666), mia³a na celu szybkie zgromadzenie wykazu budowli zabytkowych w miastach i ich lokalizacji (bez analiz rozwoju przestrzennego miast); uzyskano ogólny zbiór informacji o miastach historycznych (porównywalny do publikowa-nych przed wojn¹ planów: Kuncewicz,1929).

Faktem jest, ¿e opracowywane studia historyczno-urbanistyczne zawiera³y (Bergman, 1991): m materia³y archiwalne, kartograficzne, ikonograficzne (i ich reprodukcje) oraz

biblio-grafiê,

m analizê ewolucji uk³adu przestrzennego miasta w powi¹zaniu z ocen¹ walorów histo-rycznych i artystycznych (tekstowe i graficzne),

m katalog zabytków,

m wnioski do dzia³añ konserwatorskich, oparte na aktualnie obowi¹zuj¹cych przepisach prawnych, które staj¹ siê obowi¹zuj¹cym materia³em do planów zagospodarowania

przestrzennego po zatwierdzenia przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W latach siedemdziesi¹tych przyst¹piono do szerszego w³¹czenia wniosków na temat historii budowy miast, do opracowañ ich waloryzacji, a w konsekwencji - Wytycznych do opracowania problematyki ochrony wartoœci kulturowych w planach zagospodarowania prze-strzennego (Zarêbska, 2000; por. te¿ opracowanie historyczno-analityczne krakowskiego Kazimierza, rys. 3: Kraków-Kazimierz, 1993–1994).

Niezale¿nie prowadzone by³y ró¿nego typu studia analityczne w skali urbanistycznej, w celu okreœlenia wartoœci historycznej „wnêtrz” struktury urbanistycznej, kompozycji za³o¿eñ wielkoprzestrzennych i krajobrazu kulturowego oraz kontekstów poszczególnych zespo³ów i budowli (jak np. w opracowaniu dla Warszawy) (Kiciñska, 1993). Poprzedza³y one „Stu-dium uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy”, które zawiera³y „Strefy ochrony konserwatorskiej” – np. w planach miast zabytkowych, ochrony ogrodów zabytkowych, a tak¿e innych przestrzeni historycznych (wg Ustawy o strefach konserwa-torskich z 1962 roku i jej nowelizacji w 1990). Obszern¹ bazê dla tych opracowañ stanowi³a ewidencja miast i budowli, badania naukowe historyczne, analiza istniej¹cej struktury prze-strzennej i architektury planowanego obszaru, wytyczne i wczeœniejsze projekty dotycz¹ce ochrony zabytkowych zespo³ów i krajobrazu itd. (Bogdanowski, 1994). Obecnie formu³o-wanie wniosków badawczych na temat przemian przestrzennych i architektonicznych ze-spo³ów u³atwia metoda komputerowej rekonstrukcji np. siatki ulic wzd³u¿ dawnych podzia-³ów w³asnoœciowych, jak np. w badaniach Saskiej Kêpy w Warszawie (Koszewski, 2005).

Studia analityczne zabytkowych miast i krajobrazu kulturowego, dotycz¹ obszaru po-wsta³ego w wyniku dzia³alnoœci cz³owieka i stanowi¹cego œwiadectwo rozwoju cywilizacyj-nego w skali krajowej, regionalnej lub lokalnej (Myczkowski, 2000). Maj¹ one oparcie we wspó³czesnych zdjêciach satelitarnych i lotniczych, a przede wszystkim w syntetycznych

opracowaniach na temat architektury w kontekœcie zabytkowego krajobrazu (Mi³obêdzki, 1993). Problem ochrony krajobrazu kulturowego rozpatrywany jest dziœ wed³ug kryteriów miêdzynarodowych (Tomaszewski, 1993).

Obecnie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego gminy po uchwaleniu przez radê gminy (i po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków), stanowi podstawê realizacji celów ekonomicznych i formalno-prawnych w procesie wydawania decyzji admini-stracyjnych w budownictwie, równie¿ w odniesieniu do programu dzia³añ w zakresie rewitali-zacji obszaru (Prawo Budowlane, 1999; Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu prze-strzennym, 2003).

Dla ochrony dziedzictwa kulturowego jest istotne to, ¿e plany miejscowe (na podstawie studiów):

m okreœlaj¹ zasoby obiektów zabytkowych i terenów chronionych,

m ustalaj¹ hierarchie wartoœci i kategorie krajobrazu oraz stan i funkcje przyrodnicze i krajobrazowe,

m formu³uj¹ wytyczne w zakresie struktury zabytkowej i zabytków dla potrzeb ochrony konserwatorskiej – ogólne i szczegó³owe, do koncepcji projektowych.

Dokumentacja naukowo-badawcza zespo³ów i budowli,

do prowadzenia prac konserwatorskich

Badania naukowe (Zachwatowicz, 1965) i opracowania monograficzne zespo³ów archi-tektonicznych i budowli zabytkowych, wykonywane s¹ wed³ug zapisów Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (2003), w nastêpuj¹cym porz¹dku i zakresie:

m opracowanie stanu badañ oraz badania zespo³u i budowli z autopsji, okreœlenie obsza-ru i statusu prawnego zabytku (w ewidencji, rejestrze zabytków, w planie miejsco-wym),

m wykonanie dokumentacji stanu istniej¹cego: pomiarów sytuacyjno-wysokoœciowych, inwentaryzacji architektonicznej i dokumentacji fotograficznej,

m odkrywanie nowych Ÿróde³ historycznych – pisanych, kartograficznych, pomiaro-wych, ikonograficznych, itd. i ich interpretacja,

m badania naukowe historyczno-stratygraficzne obszaru zabytkowego i budowli (nisz-cz¹ce):

– tynków, sztukaterii, wystroju malarskiego itp., – nawarstwieñ ziemnych (badania archeologiczne),

– techniki i konstrukcji murów, elementów drewnianych i detali architektonicznych (badania architektoniczne),

m badania analityczne zespo³u i budowli metod¹ historii sztuki: programu i funkcji; wnio-ski na temat przemian uk³adu przestrzennego i kompozycji,

m opracowanie waloryzacji historycznego uk³adu przestrzennego zespo³u i struktury budowli, detali itp.,

m sformu³owania wniosków/za³o¿eñ do projektu konserwatorskiego.

Dokumentacja pomiarowa, naukowo-badawcza oraz opracowanie waloryzacji i wnio-sków do prac konserwatorskich, wymagaj¹ dodatkowego komentarza (Bogdanowski, 1973; Brykowska, 1981).

Dokumentacja pomiarowa

Dokumentacja pomiarowa do prac konserwatorskich zespo³u lub budowli, jej zakres i me-toda, okreœlone s¹ w przepisach Ustawy o ochronie zabytków (2003), jak i w Prawie Budow-lanym (1999) (Kisilowska, 2000). Obowi¹zek wykonania pomiarów przed podjêciem decyzji projektowych, ma bardzo odleg³¹ tradycjê; np. od koñca XVI wieku, wykonywano pomiary zespo³ów i istniej¹cej zabudowy, jak m.in. przed odbudow¹ zniszczonego zamku na Hradcza-nach w Pradze (Czechy), czy przed rozbudow¹ koœcio³a œw. Barbary w Krakowie, a przede wszystkim – wed³ug przepisów prawnych w poszczególnych zaborach w XIX wieku (Bry-kowska, 2003). Stosowano te¿ ró¿ne metody „osnowy” geometrycznej, jak „magistralê”,

siat-Rys. 4. Odrzykoñ, ruiny zamku: wspó³czesny plan sytuacyjno-wysokoœciowy oraz szkice: sieci g³ównej poligonu, ramy siatki badawczej i sieci niwelacyjnej (Fellmann, 1968)

kê kwadratów, metodê triangulacji – od 2. po³owy XVII wieku z wykorzystaniem teodolitu. Zachowane rysunki stanowi¹ dziœ wa¿ne Ÿród³o archiwalne.

Obecnie, w pierwszej kolejnoœci winien byæ wykonany pomiar sytuacyjno-wysokoœcio-wy (geodezyjny), oparty na sieci punktów poligonosytuacyjno-wysokoœcio-wych (krajowej sieci przestrzennej) i sta³ych punktach wysokoœciowych – reperach. W Odrzykoniu sprecyzowano szersze wy-magania i zmodyfikowano za³o¿enia do wykonania pomiarów, który mia³ spe³niaæ dodatko-wy warunek – stabilizowana w terenie osnowa geodezyjna (rys. 4) stanowi³a sta³e odniesie-nia (kody) do wszystkich etapów i ró¿nych rodzajów dokumentacji: pomiaru sytuacyjno-wysokoœciowego, pomiaru architektonicznego, badañ archeologicznych i architektonicz-nych (rys. 5) oraz projektu sta³ego zabezpieczenia ruin i zagospodarowania otoczenia (Bry-kowska, 2003).

Plan sytuacyjno-wysokoœciowy oraz inwentaryzacja zabytków architektury winny spe³-niaæ wiele warunków, jako podk³ad rysunkowy do opracowania naukowych wyników ba-dañ, orzeczeñ technicznych, wystroju artystycznego (zewn¹trz i wewn¹trz) budynku oraz za³o¿eñ i projektu konserwatorskiego; inwentaryzacja jest te¿ dokumentem stanu zachowa-nia budowli (z czasem o archiwalnej wartoœci). Pomiar wykonany w skali odpowiedniej do póŸniejszego projektu, winien zatem uwzglêdniaæ:

m nieregularnoœci w poziomie i pionie (celowe b¹dŸ spowodowane b³êdami w trakcie realizacji),

m póŸniejsze przekszta³cenia (np. spowodowane parciem wiatrów), m nieprawid³owoœci uk³adu wynikaj¹ce z etapów budowy,

m stan techniczny obiektu: ró¿nice materia³owe, elementy konstrukcyjne, dylatacje, ubytki w licu muru itd.,

m wyposa¿enie u¿ytkowe i techniczne, sta³e (np. kominki, rury spustowe, i in.), m wystrój artystyczny – rzeŸbiarski, detal architektoniczny;

m teren przylegaj¹cy do murów: nawierzchnie, schody zewnêtrzne itp.

Pomiary architektury z wykorzystaniem metod geodezyjnych i bezpoœredniego pomiaru, wykonywano w okresie miêdzywojennym w Zak³adzie Architektury Polskiej WA PW, czy w Centralnym Biurze Inwentaryzacji Zabytków, lecz stosowana metoda opublikowana zosta³a dopiero po inwentaryzacji koœcio³a œw. Anny w Krakowie (Gomuliszewski, 1957).

W Odrzykoniu zastosowaliœmy dodatkowo ramy siatki badawczej i sieæ niwelacyjn¹ (33 poziomy) nie tylko dla potrzeb inwentaryzacji architektonicznej wszystkich kondygnacji ruin zamku (z czterech czêœci) i odpowiednich przekrojów oraz elewacji, ale te¿ do rozmieszcze-nia wykopów archeologicznych na siatce arowej i dokumentowarozmieszcze-nia wszystkich badañ (Fel-lmann, 1972). Niestety, pokrycie terenu drzewami, uniemo¿liwi³o wykonanie pomiarów metod¹ fotogrametryczn¹; stosowana dziœ cyfrowa fotogrametria, stwarza nieograniczone mo¿li-woœci pomiarów (Czajkowski, G³adki, 2004).

Obecnie system fotogrametrii cyfrowej (na przyk³ad stosowany przez Firmê DEPHOS, referowany na Sympozjum), umo¿liwia wykonanie inwentaryzacji na wy¿szym poziomie technicznym i w kolorze – od skali urbanistycznej, do architektonicznej, w dowolnej iloœci planów, przekrojów i elewacji i w skali detalu architektonicznego (zwymiarowanych, z do-k³adnoœci¹ do 1,0 mm), z mo¿liwoœci¹ opracowania modeli przestrzennych – 3D. Problem polega tylko na tym, aby rysunki pomiarowe by³y wykonane z udzia³em architekta, zgodnie z wymaganiami stawianymi dokumentacji projektowej architektoniczno-budowlanej (we-d³ug przepisów Prawa Budowlanego). Archiwizacjê pomiarów prowadzi siê na p³ytach CD.

Rys. 5. Odrzykoñ, ruiny zamku, inwentaryzacja konserwatorska: a – siatka arowa stabilizowana w terenie (Fellmann,1968); b – inwentaryzacja ruin, z wynikami badañ architektoniczno-archeologicznych

– plan i przekrój za³o¿enia: opr. ZBnPŒ, 1968-1972 (Brykowska, 2003) a

Badania naukowe – odkrywanie i interpretacja ró¿nych Ÿróde³ historycznych: pisanych, kartograficznych i ikonograficznych

Badania (Mi³obêdzki, 1973) prowadzone s¹ równolegle z pomiarami, a ich wyniki zebrane w „studium historycznym” (monografii historycznej); pierwsza faza badañ polega na kwe-rendzie archiwalnej, a nastêpnie na analizie i interpretacji Ÿróde³ pisanych (Wyrobisz, 1987), materia³ów kartograficznych i ikonograficznych, które – wraz z wynikami z badañ z autop-sji, stanowi¹ podstawê za³o¿eñ do dalszych etapów badañ o charakterze niszcz¹cym sub-stancjê zabytkow¹. Wstêpne informacje o zespole i zabytku mog¹ byæ umieszczone w kar-cie, której standard zapisu zbli¿ony jest do ewidencyjnych kart „bia³ych”.

Historyczne badania budowli in situ – metod¹ stratygraficzn¹

Bezpoœrednie badania budowli wraz z otaczaj¹cym terenem maj¹ podstawowe znaczenie w zbiorze dokumentacji zabytków architektury; prowadzone s¹ w trzech obszarach sub-stancji zabytkowej, w nastêpuj¹cej kolejnoœci:

m pierwsze powinny byæ wykonane badania tynków i pow³ok malarskich (wewn¹trz i zewn¹trz), metod¹ odkrywek pasowych b¹dŸ punktowych; wymaga to precyzyjnej interpretacji i dokumentacji wyników oraz badañ porównawczych z innymi wynikami badañ historycznych, dla ustalenia ich treœci i wartoœci artystycznej, itd. (Gadomski, Zalewski, 1973);

m badania archeologiczne i architektoniczne powinny byæ prowadzone równocze-œnie; dokumentacja w obu przypadkach dzieli siê na: terenow¹ (polow¹ dokumentacjê wykopów b¹dŸ odkrywek) oraz opracowanie tekstowe i graficzne wyników badañ (por.: Frazik, 1967).

Badania archeologiczne, s¹ niezbêdne dla rozpoznania terenu zabytkowego i architektu-ry, w zakresie pierwotnej konfiguracji terenu i ca³ego procesu budowlanego na danym stano-wisku, ale te¿ funkcji i u¿ytkowania budowli oraz jej etapów budowlanych, przemian prze-strzennych i faz destrukcji (Poklewski, 1987; Kajzer, 1986). Badania archeologiczne (jako badania niszcz¹ce) –wymagaj¹ precyzyjnego dokumentowania terenu i wyników badañ: wykopów i zabytków, i to w powi¹zaniu z wczeœniejsz¹ dokumentacj¹ pomiarow¹.

Obecnie szerokie zastosowanie w dokumentacji archeologicznej zyska³a metoda cyfro-wa; z tego wzglêdu, ¿e eksploracja badawcza budowli prowadzona jest na ogó³ metod¹ E.C. Harrisa (Urbañczyk, 1987), ³atwo dokumentowaæ wyniki badañ w uk³adzie stratygraficz-nym warstw, metod¹ „nak³adania” poszczególnych planów czy analizowania dowolnych przekrojów. Dokumentacja archeologiczna prowadzona metod¹ cyfrow¹, tradycyjnie zwi¹-zana jest z terenem, za poœrednictwem osnowy geodezyjnej w poziomie i z sieci¹ reperów w pionie, jak np. w Gdañsku, w badaniach reliktów ostatnio odkrytego romañskiego koœcio³a, przebudowanego w 1227–1235 na I koœció³ dominikañski (konsultacje w zakresie badañ architektonicznych: M. Brykowska) (Szyszka, 2002).

Badania architektoniczne prowadzone s¹ wed³ug w³asnego programu; polegaj¹ m.in.na badaniach techniki, struktury murów (m.in. ich powi¹zania w naro¿ach) i na analizie mate-ria³ów budowlanych, metod¹ wykonania odkrywek pasowych b¹dŸ punktowych oraz w porównaniu ze stratygrafi¹ tynków i warstw archeologicznych. W celu zadokumentowania i zinterpretowania odkrywek w terenie prowadzone s¹ „karty badañ”, z rysunkami i opisem faktów (Niewalda, 1973; Brykowska, 1987).

Nale¿y dodaæ, ¿e metoda badañ stratygraficznych i obowi¹zek opracowania dokumentacji, odnosi siê te¿ do architektury i budownictwa drewnianego, jak np. w badaniach historyczno-architektonicznych drewnianego koœcio³a w Boguszycach wykonanych przez M. Urbanow-skiego, pod kierunkiem profesora W. Krassowskiego (Brykowska, 2003; Brykowska, 2004).

Opracowanie koñcowe i wnioski do prac konserwatorskich

Badania naukowe koñczy opracowanie wyników uzyskanych we wszystkich rodzajach badañ, w zakresie historii budowlanej i rozwoju przestrzennego budowli (jak to przedstawio-no na przyk³adzie pa³acu w Kurozwêkach, rys. 6); na podstawie opracowania zbiorczego zostaje przeprowadzona waloryzacja otoczenia i budowli oraz okreœlona strategia prowadze-nia prac konserwatorskich i ich zakres. Aby to opracowanie koñcowe faktycznie mog³o mieæ wp³yw na wykonanie projektu i realizacjê prac, musi uzyskaæ akceptacjê Wojewódzkie-go Konserwatora Zabytków.

Ostatnio, w Tezach do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami okreœlone zosta³y zasady postêpowania konserwatorskiego (Rauba, Rulewski, 2004), które mog¹ byæ pomocne na etapie opracowywania wniosków praktycznych:

m zasada primum non nocere (po pierwsze nie szkodziæ),

m zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego

wartoœci (materialnych i niematerialnych),

m zasada minimalnej, niezbêdnej ingerencji,

m zasada, zgodnie z któr¹ usuwaæ nale¿y tylko to, co na orygina³ dzia³a niszcz¹co, m zasada czytelnoœci i wyró¿niania ingerencji,

m zasada odwracalnoœci metod i materia³ów,

m zasada wykonywania wszystkich prac zgodnie z najlepsz¹ wiedz¹ i na najwy¿szym

poziomie.

Podsumowanie

Na zakoñczenie, warto przytoczyæ odpowiednie do treœci artyku³u czêœci programu za-wartego ww. Tezach (Rauba, Rulewski, 2004), w zakresie Dokumentacji i monitorowania wiedzy o zabytku, niezbêdnej do zarz¹dzania ochron¹ zabytków, polegaj¹cej na:

m doskonaleniu krajowego sytemu archiwizacji, przechowywania i udostêpniania

doku-mentacji,

m monitorowaniu aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania zabytku, pracach

konser-watorskich, zagro¿eniach, prawid³owoœci zarz¹dzania, przemianach funkcji itd. Równie¿ w zakresie dokumentacji pomiarowej i badawczej poprzedzaj¹cej prace konser-watorskie obiektów zabytkowych, wskazane by³o by:

m wypracowanie spójnego systemu dokumentowania badañ, stanu zachowania oraz

okre-œlenia i certyfikacji wartoœci zabytkowych (dla wszystkich typów zabytków),

m wypracowanie standardów dokumentowania prac (dla wszystkich typów badañ i

Mo¿liwoœæ integracji ró¿nych rodzajów badañ i standaryzacji dokumentacji naukowej, a tak¿e podejmowania decyzji dla celów praktycznych, stwarza ju¿ dziœ ww. Baza wiedzy architektoniczno-historycznej, opracowana na Wydziale Architektury Politechniki Warszaw-skiej (rys. 7, Koszewski, 2005), która posiada m.in. nieograniczone mo¿liwoœci wyszukiwa-nia obiektów i ró¿nych ich kontekstów (historycznych i wspó³czesnych). Umo¿liwia korzy-stanie na ka¿dym etapie badañ i dokumentacji naukowej m.in. z wiedzy historycznej - historii budowy miast, architektury i budownictwa, która niezale¿nie od rozwoju technik cyfro-wych, stanowi podstawê zarz¹dzania ochron¹ zabytków (np. przy opracowaniu studium uwarunkowañ do planu zagospodarowania przestrzennego) czy opracowania wytycznych do prac konserwatorskich.

Literatura

Bergman E., 1991: Studia historyczno-urbanistyczne do planów zagospodarowania przestrzennego, [W:] Wieœ i miasteczko u progu zag³ady. Materia³y z sesji SHS [...] pod red. T. Rudkowskiego, Pañstwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa, s. 207-217.

Bogdanowski J., 1973: Wspó³czesne metodyka organizacji badañ kompleksowych i ich dokumentacja w pracach konserwatorskich, Materia³y i sprawozdania konserwatorskie województwa krakowskiego, Woj. Konserwator Zabytków, Zespó³ Dokumentacji Zabytków, Kraków, s. 25-36.

Bogdanowski J., 1994: Projekt standardowego opracowania problematyki ochrony wartoœci kulturowych, w studium do planu i miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego, Studia i Materia³y, Krajobrazy nr 5, wyd. Oœrodek Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, Narodowa Instytucja Kultury, Warszawa. Brykowska M., 1981: Dokumentacja do prac konserwatorskich, Prace Naukowe Politechniki Warszawskiej,

Budownictwo z. 70, Warszawa, s. 135-154.

Brykowska M., 1987: Badania zabytków architektury, Rocznik PP Pracownie Konserwacji Zabytków z. 1, Warszawa, s. 21-40.

Brykowska M., 2003: Metody pomiarów i badañ zabytków architektury, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa.

Brykowska M., 2004: Metody badañ historyczno-architektonicznych zabytkowych budowli drewnianych, [W:] Budownictwo drewniane w gospodarce przestrzennej europejskiego dziedzictwa, pod red. W. Czar-necki, M. Proniewski, wyd. Wy¿sza Szko³a Finansów i Zarz¹dzania w Bia³ymstoku, s. 471-482. Charytañska M., red., 1967: Katalog pomiarów zabytków architektury i budownictwa, Biblioteka

Muzeal-nictwa i Ochrony Zabytków; seria A, t. III, Pañstwowe WydawMuzeal-nictwa Naukowe, Warszawa.

Charytañska M., Maliszewski P., 1964: Spis zabytków architektury. Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Wyd. Katalogów i Cenników, Warszawa.

Czajkowski K., G³adki M., 2004: Zastosowanie cyfrowej fotogrametrii naziemnej w dokumentacji architek-tonicznej i archeologicznej, Monument. Studia i materia³y Krajowego Oœrodka Badañ i Dokumentacji Zabytków, nr 1, Warszawa, s. 37-57.

Fellmann J, 1972: Pomiary zamków obronnych w Polsce. Metody geodezyjne inwentaryzacji powierzchnio-wej, Studia Zespo³u Badañ nad Polskim Œredniowieczem V, Warszawa.

Frazik J. T., 1967: Zamek w Krasiczynie, Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej 12, Architektura nr 22, Kraków.

Gadomski J., Zalewski W., 1973: Dokumentacja badañ tynków i warstw malarskich. Stan i potrzeby, „Mate-ria³y i sprawozdania konserwatorskie województwa krakowskiego”, wyd. Woj. Konserwator Zabytków, Zespó³ Dokumentacji Zabytków, Kraków, s. 107-119.

Goczo³ A., 2005: Ochrona miast historycznych a planowanie przestrzenne, Wiadomoœci Konserwatorskie nr 18, 95-97.

Gomuliszewski J., 1957: Koœció³ œw. Anny w Krakowie. Dokumentacja geodezyjno-inwentaryzacyjna. Pañstwowe Przedsiêbiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Warszawa.

Kajzer L., 1986: Wstêp do badañ archeologiczno-architektonicznych, wyd. Uniwersytet £ódzki.

Kazimierz – Kraków, 1993-1994: Kazimierz – plan dzia³añ. Projekt opracowany przez miasta Kraków, Edynburg i Berlin, w ramach programu Unii Europejskiej ECOS, wyd. P. Kalisz, Viator.

Kiciñska E., 1993: Krajobraz kulturowy skarpy warszawskiej, g³ówne za³o¿enia wielkoprzestrzenne, Studia i Materia³y, Krajobrazy nr 12, wyd. Zarz¹d Ochrony i Konserwacji Zespo³ów Pa³acowo-Ogrodowych, Warszawa.

Kisilowska H., 2000: Prawne podstawy ochrony dziedzictwa kulturowego w ustawie o ochronie dóbr kultury, [W:] Problemy zarz¹dzania dziedzictwem kulturowym, pod red. K. Gutowskiej, Wyd. Res Publica Multiethnica, Warszawa, s. 91-97.

Koszewski K., 2005: Koncepcja architektoniczno-historycznej bazy wiedzy na przyk³adzie Saskiej Kêpy w Warszawie, rozprawa doktorska, promotor prof. S. Wrona, Wydzia³ Architektury PW.

Krzy¿anowska H., red., 1984-2007: Zabytki Architektury i Budownictwa w Polsce, wyd. Oœrodek Doku-mentacji Zabytków (obecnie: Krajowy Oœrodek Badañ i DokuDoku-mentacji Zabytków), Warszawa. Kuncewicz A., 1929: Plany przegl¹dowe miast polskich, seria pierwsza, Wydawnictwo Zak³adu

Architektu-ry Polskiej [...], Warszawa.

Kunkel R., 2000: Problemy zarz¹dzania dziedzictwem kulturowym – dokumentacja, [W:] Problemy zarz¹-dzanie dziedzictwem kulturowym, pod red. K. Gutowskiej, Wyd. Res Publica Multiethnica, Warszawa, s. 129-134.

Kunkel R., 2001-2002: Zbiór pomiarów architektury Zak³adu Architektury Polskiej, w postaci komputero-wej bazy danych. Grant dziekañski, Wydzia³ Architektury PW, Warszawa.

£oziñski J., Mi³obêdzki A., 1967: Atlas zabytków architektury w Polsce, Wydawnictwo „Polonia”, Warsza-wa.

Micha³owska M., 2006: Zasoby archiwalne Krajowego Oœrodka Badañ i Dokumentacji Zabytków w Warsza-wie oraz jego oddzia³ów terenowych, Wiadomosci Konserwatorskie nr 20, s. 111-118.

Mi³obêdzki A., 1963: Zarys dziejów architektury w Polsce, Pañstwowe Wydawnictwo Wiedza Powszechna, Warszawa.

Mi³obêdzki A., 1973: Badania nad histori¹ architektury, [W:] Wstêp do historii sztuki, przedmiot – metodo-logia – zawód, Pañstwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa, s. 471-494.

Mi³obêdzki A., 1993: Central-Eastern Europe: its Cultural Landscape and Architectural Coverage, [W:] Heritage Landscape, International Cultural Centre Cracow, pp. 29-45.

Mi³obêdzki A., 1994: Architektura ziem Polski. Rozdzia³ europejskiego dziedzictwa. The Architecture of Poland. A Chapter of the European Heritage, Miêdzynarodowe Centrum Kultury, Kraków.

Myczkowski Z., 2000: Zarz¹dzanie zabytkowym krajobrazem kulturowym – myœli ró¿ne, [W:] Problemy zarz¹dzania dziedzictwem kulturowym, pod red. K. Gutowskiej, Wyd. Res Publica Multiethnica, War-szawa, s. 103-115.

Niewalda W., 1973: Dokumentacja badañ architektury, „Materia³y i sprawozdania konserwatorskie woje-wództwa krakowskiego”, wyd. Woj. Konserwator Zabytków, Zespó³ Dokumentacji Zabytków, Kraków, s. 87-106.

Pawlicki B.M., 2004: Monitoring stanu zachowania obiektów zabytkowych przy wykorzystaniu wspó³cze-snych systemów informatycznych – Baza danych zabytków architektury dla celów konserwatorskich, Kraków.

Paw³owski K., 1986: Zasady budowy, odbudowy i rewaloryzacji historycznych zespo³ów urbanistycznych, [W:] Zabytki urbanistyki i architektury w Polsce, pod red. W. Kalinowskiego, t. I, wyd. Arkady, Warsza-wa, s. 48-72.

Poklewski T., 1987: Mo¿liwoœci poznawcze archeologii w badaniach architektury. Ocena archeologa. Wpro-wadzenie do dyskusji, Rocznik P.P. Pracownie Konserwacji Zabytków, z. 1, Warszawa, s. 10-20. Rauba R., Rulewicz J, 2004: [opr. zb.] Tezy do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad

Zabytkami, Wiadomoœci Konserwatorskie 15: s. 124-132.

Sosnowski O., 1930: Powstanie, uk³ad i cechy charakterystyczne sieci ulicznej na obszarze Wielkiej Warsza-wy, Studia do Dziejów Sztuki Polskiej, t. II.

Tomaszewski A., 1993: An International Strategy for the Cultural Heritage, [W:] Heritage Landscape, Inter-national Cultural Centre Cracow, pp. 101-113.

Urbañczyk P., 1987: Archeologiczna dokumentacja terenowa – rysunek, fotografia czy komputer, Rocznik PP Pracownie Konserwacji Zabytków z. 1, s. 130-142.

Wendtland J., 1998: Centralna ewidencja i rejestr zabytków architektury i budownictwa w Polsce w œwietle zasobu Oœrodka Dokumentacji Zabytków, Ochrona Zabytków nr 3, s. 191-202.

Wrona S., 2000: Metoda opracowania graficzno-tekstowej komputerowej bazy danych materia³ów nauko-wych Oskara Sosnowskiego, [W:] M. Brykowska, M. Rozbicka, S. Wrona, Rysunki do „Dziejów budow-nictwa w Polsce” wed³ug Oskara Sosnowskiego w zbiorach Zak³adu Architektury Polskiej, Grant KBN, wyd. Wydzia³u Architektury Politechniki Warszawskiej, s. 15-29.

Wyrobisz A., 1987: ród³a pisane w badaniach nad zabytkami architektury. Ogólne pojêcie Ÿród³a historycz-nego. Klasyfikacje Ÿród³a historycznego ród³a pisane i Ÿród³a poœrednie,, Rocznik PP Pracownie Konser-wacji Zabytków z. 1., Warszawa, s. 47-61.

Zachwatowicz J., 1965: Ochrona zabytków w Polsce, Wydawnictwo „Polonia”, Warszawa. Zachwatowicz J., 1966: Architektura polska, wyd. Arkady, Warszawa.

Zarêbska T., 2000: Badania i ochrona historycznych miast, [W:] Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, Materia³y konferencji naukowej [...] w stulecie urodzin Jana Zachwatowicza, Oficyna Wydawni-cza Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, Warszawa, s. 35-44.

Summary

Progress in IT has created new technical opportunities for documentation of historical monuments, but has not changed scientific requirements concerning documentation.

The subject of this paper is diversified documentation of historical monuments necessary for manage-ment of cultural heritage protection, covering historical pattern and monumanage-mental buildings in towns and conducting of restoration works. The type and scope of documentation depends on the type of monument and the objective to be served; in practice various functions of documentation overlap. The aim of this paper is to draw attention to:

m the functions of documentation depending on legal means,

m recording and monuments register and other collections of documentation (including those of archival value) and possibilities of making them available,

m methods and the scope of elaborating documentation in the scale of urban complexes and cultural landscape (studies, monumental zones in local plans of communes, etc.),

m methods and principles governing elaboration of documentation of architectural complexes and individual buildings: measurements and results of stratigraphic scientific research (examination of plasters and painted decor, archeological and architectural research) with the aim of carrying out revaluation of historical spatial pattern and structure of a building necessary to work out assumptions for the restoration project.

It was proved that on all stages the measurement and scientific research documentation is worked out with the use of surveying methods and digital techniques.

In the whole process of elaboration of the measurement and scientific research documentation there are now more possibilities for exchange of information, integration of works and comparing the research results obtained by various specialists, for instance by means of spatial reconstruction models.

In the future, digital techniques will be further improved, but the expertise in methods of carrying out measurements and researching of sources and the ability to associate the acquired facts will continue to be decisive for scientific value of the documentation of architectural monuments.

prof. dr hab. in¿. arch. Maria E. Brykowska info@arch.pw.edu.pl

Rys. 2. Studia naukowe, urbanistyczne – Warszawa, rekonstrukcja topografii terenu i dawnych traktów na planie z okresu miêdzywojennego (Sosnowski, 1930)

Rys. 3. Kraków-Kazimierz, analiza historycznej zabudowy w 1. po³. XIX wieku na wspó³czesnym planie, opr. B. Krasnowolski (Kraków-Kazimierz, 1993–1994)

Rys. 6. Kurozwêki, zamek/ pa³ac: wyniki badañ

architektoniczno-historycznych: a – plan przyziemia, b – plan piwnic opr. M. Brykowska, A. Grzybkowski, J. Kubiak, M. Urbanowski, ZBnPŒ UW i PW, 1971–1972 (Brykowska, 2003) a b

Rys. 7. Baza wiedzy architektoniczno-historycznej; interfejs do wyszukiwania obiektów na podstawie fragmentu mapy Saskiej Kêpy w Warszawie (Koszewski, 2005)