Werner B a s l e r , D eu tschlan d A n n x io n sp o litik in Polen und im B altiku m . 1914— 1918, V eröffentlichungen des Instituts für G eschichte der Völker der UdSSR an der Martin—Luther—U niversität H alle— W ittenberg, hrsg. von A. A n d e r 1 e, Reihe B. Abhandlungen, t. III, Rütten und Loening, Berlin 1962, s. 457.
Jednym z najbardziej uprzyw ilejow anych w badaniach ostatnich la t frag m entów dziejów P olsk i są n iew ątpliw ie lata I w ojn y św iatow ej. Szczególnie jed nak cieszyć m usi fakt pojaw ienia się w ielu m onografii i artykułów ośw ietlają cych w oparciu o nieznane, często zagraniczne m ateriały, dzieje spraw y polskiej, tak skom plikowanej w ydarzeniam i w ojennym i. Badania na ten tem at prowadzo ne były i są w Polsce (m. in. L. G r o s f e l d 1, H. J a b ł o ń s k i 2, J. P a j e w s k i 3, J. K n e b e l ) 4, w N iem ieckiej Republice Demokratycznej (F. H. G e n t z e n 8, H. L e m k e ) ' , w N iem ieckiej Republice Federalnej (W. C o n z e 7, I. G e i s s 8, a na m arginesie szerszych zainteresow ań F. F i s c h e r 9).
Opublikowana w NRD po w ieloletn ich badaniach, częściow o już uprzednio po dawanych do w ia d o m o śc i10, praca W ernera В a s 1 e r a obok dzieła Conzego staje się drugą próbą zarysow ania p olityki niem ieckiej w spraw ie polskiej. Praca B asle- ra tym bardziej budzić m usi zainteresow anie, iż m onografia Conzego, choć m ate riałow o n iezw yk le cenna i nie pozbawiona w ielu zalet w dziedzinie w nioskow ania historycznego, przecież nie pozbawiona była chęci obrony przynajm niej niektórych koncepcji niem ieckich z lat pierwszej w ojn y św iatow ej, przede w szystkim zaś szukała uspraw iedliw ienia dla m yśli politycznej ów czesnego generalnego guberna tora w arszaw skiego, H ansa Beselera. Przeciw staw iając się tendencjom skrajnie antypolskim pozostaw ał jednak Conze w nurcie tradycyjnej niem ieckiej historio grafii, w artościow ał w istocie ów czesne działania polityczne z punktu w idzenia ich przydatności dla niem ieckich in teresów w ielkom ocarstw ow ych, zresztą raczej w ich liberalnym , aniżeli k onserw atyw nym ujęciu.
Inaczej W. Basler, który podobnie, choć pełniej m oże n iż F. Fischer i I. Geiss, podjął próbę generalnej rew izji niem ieckiej tradycji historycznej — i politycz nej — w tej dziedzinie. W ten sposób od niem ieckiej strony p ojaw iły się dzieła 0 ogromnej dla historii Polski w adze, z pełnym obiektyw izm em ukazujące przesłanki 1 cele zaborczych działań w obec Polski.
1 J u ż p o d c z a s d r u k u t e j r e c e n z j i u k a z a ł a s ię m o n o g r a f i a L . G r o s f e l d a , P olityka państw centralnych wobec sprawy p olskiej w latach 1914—1918, W a r s z a w a 1962. W y n ik i b a d a ń b y ły cz ę ś c io w o p o d a n e w a r t y k u ł a c h , z w ła s z c z a : Tak zw any a k t 5 listopada, K H 1954, n r 2 ; Gospo darcze m o tyw y i cele p o lity ki p aństw cen tra ln ych wobec sprawy p olskiej (1914—1916), K H 1961, n r 1.
2 P o z a u w z g l ę d n i e n i e m t e j p r o b l e m a t y k i w z n a n e j p r a c y o P P S , j e d n a k ż e u b o c z n i e , k i l k a a r t y k u ł ó w , m .i n . M iędzynarodowe w a ru n ki odbudow y niepodległości Polski w 1918 r., B u ch robotniczy i ludow y w Polsce (1914—1923), W a r s z a w a 1961.
s Z w ła s z c z a „M itteleuropa". S tu d ia z dziejów im p eria lizm u niem ieckiego w dobie pierw szej w ojny światowej, P o z n a ń 959.
4 R ząd p ru ski wobec sprawy polskiej w latach 19,14—1917, W a r s z a w a 1961.
8 O p u b lik o w a n y p r z y c z y n e k : Das S cheitern der O stexpansionspläne der H akatisten in A us w irkung der O ktoberrevolution, Die O ktoberrevolution u n d D eutschland, B e r lin 1958.
« P r z y g o to w y w a n a w ię k s z a p r a c a n a t e m a t p o l i t y k i n i e m ie c k i e j w s p r a w i e p o ls k ie j, o p u b l i k o w a n y m .i n . a r t y k u ł D eutschland u n d die polnische Legionen im H erbst 1914, „ J a h r b u c h f ü r G e s c h i c h t e d e r U D S S R u n d d e r v o l k s d e m o k r a t i s c h e n L ä n d e r E u r o p a s “ , 1959. n r 3.
7 Polnische N ation u n d D eutsche P olitik im ersten W eltkrieg, K ö ln — G r a z 1958. 8 Der polnische G renzstreifen 1914—1918, H a m b u r g 1959.
» W p o d j ę t y c h p r z e z F i s c h e r a b a d a n i a c h n a t e m a t n i e m i e c k i c h c e ló w w o j e n n y c h . W y n ik i t y c h b a d a ń f r a g m e n t a r y c z n i e p u b l i k o w a n e b y ły w l a t a c h 1959 i 1960 w H Z , a o s t a t n i o w je g o f u n d a m e n t a l n e j p r a c y G riff nach der W eltm a ch t, D ü s s e ld o r f 1961.
. to M .in . w p o ls k ie j p r a s i e h i s t o r y c z n e j Im perializm n iem iecki i a k t 5 listopada, P H L I H , 1962, n r 2.
Praca Baslera oparta została o w artościow ą bazę archiwalną (znajdujące się w NRD m ateriały w ładz Rzeszy, Prus i Saksonii), o poważną źródłową bazę dru kowaną, o im ponującą literaturę. Zresztą pełniej w ykorzystane zostały źródła i opracow ania niem ieckie, choó przy selek cji m ateriałów polskich nie om inięto po zycji istotniejszej wagi.
Szczególnie doniosłym elem entem pracy Baslera jest ukazanie ścisłego pow ią zania politycznych działań niem ieckich z interesam i w ielkokapitalistycznych kół gospodarczych. Fischer w NRF, Basler w NRD i Grosfeld w P olsce w niezależnie prowadzonych badaniach doszli tu jednak do rezultatów zbliżonych. J eśli przy tym Fischer najgłębiej w ykorzystał źródła dostępne w NRF, jeżeli Grosfeld m a m oż ność sform ułow ania w niosków w oparciu o archiwalia w ied eń sk ie i zachodnionie- m ieckie, Basler, n ie m ając m ożności w ykorzystania m ateriałów znajdujących się w NRF i w A ustrii, szczególnie dokładnie w ykorzystał archiwa NRD.
U nikając schem atyzm u i jednostronności ukazał Basler przesłanki nowoczesnej polityki im perialistycznej, dla której N iem cy okresu pierwszej w ojny św iatow ej stanow ią niem al klasyczny przykład. Badania poświęcone niem ieckim celem w o jennym stanow ią zresztą w ostatnich latach pole sukcesów żywego marksizm u w nauce historycznej.
Basler poddał w ięc analizie cele w ojenne określane w m em oriałach, składa nych rządow i niem ieckiem u już od pierwszych tygodni w ojny. Wśród autorów tych m em oriałów znaleźli się najw ybitn iejsi przedstaw iciele w ielkiego kapitału i jun - kierstw a, m. in. Thyssen, Krupp, Hugenberg, Class. O ficjalnie sform ułow ane zosta ły ze strony środow isk w ielkokapitalistycznych i junkierskich cele w ojenne w m e m oriale sześciu zw iązków gospodarczych, przekazanych władzom Rzeszy 20 m aja 1915.
M em oriał ów zadow alał się zresztą w sprawach w schodnich m ało precyzyjnym sform ułow aniem o konieczności przyłączenia do N iem iec krajów ba tyckich i „tere n ów położonych od nich na południe”. Szkoda w ięc może, że jed ynie w odsyłaczu zw rócił Basler uw agę na złożony w krótce po m em oriale sześciu zw iązków m emoriał A lfreda H ugenberga, dyrektora zakładów Kruppa i późniejszego w ybitnego działa cza politycznego i gospodarczego R epubliki W eim arskiej, uważanego w środowisku w ielkokapitalistycznym za eksperta do sp raw w schodnich u .
M em oriał Hugenberga podaw ał bowiem bardziej rozw iniętą w ersję programu ekspansji niem ieckiej na wchodzie. D o program u tego należała germ anizacja naro d ów bałtyckich, m. in. poprzez spow odow anie m igracji z tych krajów do niem ieckich centrów w ielkoprzem ysłow ych (co zarazem zabezpieczyłoby dopływ taniej siły ro boczej), now y rozbiór Polski m iędzy N iem cy i A ustro-Węgry, przy czym z K róle stw a Polskiego pozostać m iałyb y przy Niem cach W arszawa, Łódź i Zagłębie D ą brow skie. W znajdującej się pod zw ierzchnictw em niem ieckim części K rólestw a w ładza w ojskow a, celna, reprezentacja w obec zagranicy, poczta, obrót pieniężny i bankow y, kolejnictw o i zarząd dróg w odnych znaleźć się m iały w rękach insty tucji R zeszy lub Prus. Poza tym i ograniczeniam i zabezpieczony m ial być „jak najdalej posun ięty” samorząd.
Basler zw rócił także uw agę na programy m niej zaangażowane w kierunku wschodnim, zw łaszcza reprezentujący, jego zdaniem , nastroje średniego i drobne go m ieszczaństw a, a także poddanej m ieszczańskim w pływ om części k lasy robot niczej Volksbund fü r F reih eit und Vaterland. Program ó w skierow any b ył przede w szystkim w kierunku kolonialnym , na w schodzie p rzew idyw ał ew entualne po w iązanie z N iem cam i krajów bałtyckich. K rólestw o przekazane m iało być ew en
u M em oriał H ugenberga z n a jd u je się w D eu tsch es Zentralarchiv P otsdam , R eich skan zlei, V orschläge z u F ried en sverh an d lu n gen Nr 2442/12, k. 229—231.
tualnie Austro-W ęgrcm lub też znaleźć się w bardzo luźnym związku z Niem cam i poprzez unią personalną polsko-saską.
Ze wzglądu na charakterystyczną dla Baslera niechęć do powtarzania po-, przednio już publikowanych ustaleń, n ie w iele m iejsca znalazły w jego książce koncepcje bardzo istotne w spraw ie polskiej, z jednej strony lansow any prżez· Friedricha N aum anna program „M itteleuropy” (o poglądach Naum anna p isali ob szern ie, w ostatnich latach G. T h e o d o r w NRD i J. P ajew ski w Polsce), z. drugiej zaś skrajnie antypolski program H akaty, O stm arkenvereinu (zagadnie nia te poruszał w publikow anym już artykule, stanow iącym zapew ne część obszer niejszej pracy,. F. H. Gentzen). Owe luki w książce Baslera utrudniają nieco mniej zaznajom ionem u z problem atyką czytelnikow i uchw ycenie całości obrazu.
W ątpliwości budzić m oże przyjęcie przez autora poglądu, iż w szystk ie kon cepcje polityczne kół gospodarczych czy rządowych w ten czy w inny sposób akceptowały program ekspansji na ziem ie polskie zaboru rosyjskiego. W aneksie publikuje B asler list sekretarza stanu Delbrücka do kanclerza B ethm anna-H oll- w ega. W liście ow ym (z 21 w rześnia 1915), pisał Delbrück: U n m itte lb a r nach dem K riege, als diese Frage zu e rst au ftau ch te, und auch sp ä te r noch habe ich die A u ffassu n g v e rtre te n , dass es am zw eckm ässig sten sei w e n n m öglich den S ta tu s quo an te zu erhalten , d. h. von geringen durch w irtsch a ftlich e oder m ilitärisch e V erh ältn isse bedingten G ren zverän deru n gen abgesehen, K on gress-P olen an Russland zu rückzu geben (w pracy Baslera, s. 384).
Czy poglądy Delbrücka, obaw iającego się kum ulacji żyw iołu polskiego w sfe rze w pływ ów N iem iec i jednokierunkow ego skierow ania się nacjonalizm u p ol skiego przeciw Niemcom, b yły odosobnione? Czy na w strzem ięźliw ości rządu nie m ieckiego w stosunku do losów ziem polskich, widocznej w pierwszych m iesiącach w ojny, obawy podobne nie zaw ażyły? Czy nie obawiano się ujem nego w pływ u zw iązku K rólestw a z N iem cam i na procesy germ anizacyjne w zaborze pruskim? Problem y te, n iew ątpliw ie dużej w agi, skłaniałyby do określenia stopnia repre zentatyw ności poglądów D elbrücka z pierw szego okresu w ojny, zw łaszcza dla krę
gów adm inistracyjno-policyjnych.
W następnych częściach pracy ukazał B asler proces realizacji niem ieckich koncepcji na w schodzie, szerzej w stosunku do Polski, bardziej zw ięźle w pionier skich rozdziałach, poświęconych krajom bałtyckim . Drobiazgowa, udokum entowa na analiza Baslera przynosi tu w iele interesujących ustaleń na tem at genezy aktu 5 listopada i sposobu jego realizacji, n astępnie zaś polityki niem ieckiej w obec Polski po rew olucji rosyjskiej, w ydobyw a rów nież brak elastyczności polityki n ie m ieckiej w spraw ie polskiej, w ynikający z zam iaru do narzucenia rozw iązań cał kow icie n ie liczących się z dążeniam i społeczeństw a polskiego. Podkreślanie cha rakteru p olityki niem ieckiej jako p olityki siły, brutalności działań niem ieckich
w
spraw ie polskiej, zgodne tu jest zresztą w zasadzie z ustaleniam i polskiej hi storiografii, choć Basler rozszerza zasób dokum entacji źródłowej i wzbogaca za sób znanych faktów .D la czytelnika polskiego szczególnie interesujący m usi być rów nież sposób naśw ietlania przez Baslera lin ii politycznej i działań polskich obozów politycz nych. N iechęć do schem atyzm u, odwaga w form ułow aniu w łasnych w niosków, a zarazem lepsza perspektyw a badawcza, rozpatryw anie polityki polskiej niejako z zewnątrz, przynosi tu dobre rezultaty. W interesujący sposób w skazuje w ięc Basler na sprzeczności m iędzy polskim i zw olennikam i p aństw centralnych a n ie m ieckim i kręgam i politycznym i, unika szablonowej oceny działań Piłsudskiego, w yodrębnia działania polityczne od agenturalnych.
Znacznie silniej też, aniżeli byw ało to w pracach polskich ostatnich lat, w y dobywa Basler w zględny charakter w spółpracy m iędzy Niem cam i a obozem P ił sudskiego wskazując, iż brutalność poczynań niem ieckich stale w chodziła w ko
lizję z próbami realizacji ograniczonego programu narodowego przez ten obóz. W yróżnia też Basler w yraźnie obóz Piłsudskiego od jawnych germ anofilów , typu Studnickiego, w późniejszym zaś okresie poszukuje społecznych przesłanek dzia łalności proniem ieckiej w ąskich grup w ielkokapitalistycznych i w ielkoobszarni- czych okresu Rady Regencyjnej.
W om awianiu spraw polskich zdarzają się autorowi potknięcia, na ogół zresz tą m ałej w agi (błędy w pisow ni nazw isk, pom yłki w skrótach, nie precyzyjne charakterystyki działaczy czy ugrupowań). Zasadniczo jednak obraz stosunków polskich od strony faktycznej jest poprawny, a od strony interpretacyjnej w sk a zuje na sam odzielność sądu i bardzo dobre zrozum ienie problem atyki polskiego życia w ew nętrznego lat wojny.
Rozdziały pośw ięcone polityce niem ieckiej w obec krajów bałtyckich w y m y kają się n iestety na ogół m ożliw ości konfrontacji ze źródłami czy literaturą,' ze w zględu na pionierski ich charakter. Dla polskiego czytelnika szczególnie in te resujący będzie rozdział poświęcony L itw ie, w brew popularnym tezom w skazują cy rów nież na silne antagonizm y m iędzy w ładzą okupacyjną niem iecką a skłania jącym i się ku w spółpracy z Niem cam i politykam i litew skim i.
Z ainteresow ania historią Polski czy też stosunków polsko-niem ieckich u jaw n iły się w ostatnich latach już w ielokrotnie w literaturze historycznej NRD. K siąż ka Basleira, ow oc w ielu lat pracy, a zarazem dowód obiektyw izm u, rzetelności naukowej i dużej kultury historycznej w polonistycznych badaniach w NRD przyw itana być m usi z dużą radością. S tan ie się ona n iew ątp liw ie trw ałą pozycją w historiografii spraw y polskiej w latach pierwszej w ojn y św iatow ej tym isto t niejszą, że pisaną za m iedzą graniczną, w ym ierzoną przeciw im perialistycznym m itom i zakłam aniom . Na pew no zaś należy do rzędu tych dzieł, które ze w zg lę du na charakter problem atyki i w artość opracowania chętnie w idziałoby się w tłum aczeniu polskim, torującym drogę do szerszego polskiego środow iska hi storycznego.
