181
Współczesne zmiany kulturowo-przyrodnicze obszarów pogranicza na przykładzie Sudetów
Contemporary changes of cultural and environmental aspects of the borderland on the example of the Sudetes Mountains
Agnieszka Latocha
Uniwersytet Wrocławski, Instytut Geografii i Rozwoju Regionalnego, e-mail: latocha@geom.uni.wroc.pl
_________________________________________________________________________
Abstract: The article presents main trends of cultural and environmental changes in the Sudetes in the post-war period, in the context of the political and socio-economical changes, with special focus on the role of the state border. After the second world war the state border inhibited the economical development of the region - mountainous borderland was depopulated and agricultural land was abandoned. Processes of renatulisation followed, due to secondary vegetation succession. They resulted in an increase of landscape mosaic and diversity.
In following period, especially after 1989, when borderland became easier available and also Polish society became richer, this aspect of the environment turned to be an attracting factor for development of new trends. They were reflected mainly in substantial growth of single-family housing and fast increase of tourist infrastructure.
Unfortunately, these processes result often in a loss of landscape values, disturbances of the spatial order of the mountain region and local increase of erosion. Recent changes of socio-political situation have enhanced the transborder cooperation, as well as the access to various financial supports of the EU. They may be a chance for economical activation of the Sudetic region. However, they will certainly result in further changes of landscape structure, which may be not always positive for the environmental values.
Słowa kluczowe: Sudety, zmiany użytkowania ziemi, renaturyzacja, zagospodarowanie przestrzenne, pogranicze
Key words: Sudetes, land-use changes, renaturalisation, spatial management, borderland
Wprowadzenie
W nawiązaniu do przemian politycznych i społeczno-gospodarczych zachodzących w Polsce w okresie powojennym, zmianom ulegała też funkcja granicy państwowej, a co za tym idzie, także możliwości rozwoju regionów przygranicznych. Obszary pogranicza, postrzegane często, jako tereny peryferyjne, marginalne - zwłaszcza, gdy dotyczy to rejonów górskich - są szczególnie wrażliwe na impulsy płynące
182
z zewnątrz, takie jak, przykładowo, polityka regionalna państwa, przepisy graniczne, współpraca z państwem sąsiadującym bądź jej brak. Każda zmiana któregoś z tych czynników prowadzi do uruchomienia nowych tendencji w rozwoju (lub zastoju) terenów pogranicza. Z kolei przemiany społeczno-gospodarcze i polityczne bardzo często przybierają także swój wyraz krajobrazowy.
Sudety, od wieków będące miejscem ścierania się i przenikania wpływów różnych państw, stanowią dobrą ilustrację przemian, jakie zaszły w efekcie ewolucji roli granicy państwa, a które znajdują swoje odzwierciedlenie zarówno w procesach i trendach społecznych, potencjale gospodarczym, jak i w przekształceniach środowiska przyrodniczego.
W artykule przedstawiono główne tendencje przemian kulturowo-przyrodniczych obszaru sudeckiego w okresie powojennym w nawiązaniu do zmian polityczno-ekonomicznych w Polsce. Za podstawowe cezury czasowe, wyznaczające zmiany tych trendów, a tym samym także odmienne podejścia do funkcjonowania granicy państwa i regionów przygranicznych w ogólności, przyjęto następujące daty:
1945 r. - ustanowienie nowej granicy państwowej i włączenie Sudetów w terytorium Polski; w efekcie nastąpiła całkowita wymiana lokalnej ludności (wysiedlenia Niemców, napływ polskich osadników);
1989 r. - początek intensywnych zmian polityczno-gospodarczych w Polsce, początek gospodarki rynkowej; 2004 r. - przystąpienie Polski do Unii Europejskiej; zaczynają obowiązywać nowe ustawy i przepisy prawne, uruchomione zostają nowe możliwości międzynarodowych dotacji, w tym w szczególności na wspieranie obszarów pogranicza i współpracy transgranicznej; 2007 r. - wejście Polski do strefy Schengen i związane z tym otwarcie granicy.
Celem artykułu jest przedstawienie, w jaki sposób te poszczególne okresy - oparte na wymienionych powyżej cezurach czasowych - znalazły swoje odbicie w procesach przemian krajobrazu Sudetów, uwzględniając zarówno aspekty przyrodnicze jak i kulturowe.
Materiał i metody
W opracowaniu wykorzystano źródła archiwalne, w tym dane statystyczne dotyczące zmian liczby ludności, dane ze Spisów Rolnych oraz materiały kartograficzne (m.in. niemieckie mapy topograficzne 1 : 10 000, Messtischblatt, z końca XIX i początku XX w.), pozwalające na pokazanie przestrzennych i ilościowych zmian w sposobie użytkowania ziemi. Materiały historyczne uzupełniono aktualnymi danymi z urzędów gmin oraz urzędu powiatowego w Kłodzku (między innymi informacje dotyczące ilości wydawanych pozwoleń na zabudowę).
Istotną częścią analizy były także badania terenowe, w tym weryfikacja zasięgów wtórnej sukcesji roślinnej na nieużytkowane grunty porolne, określenie stopnia zachowania w rzeźbie terenu dawnych form i obiektów antropogenicznych oraz procesów sprzyjających ich utrwaleniu bądź degradacji, a także określenie wpływu nowej zabudowy jednorodzinnej na walory krajobrazowe regionu.
Wyludnianie obszarów wiejskich i zmiany użytkowania ziemi po 1945 r.
Proces wyludniania regionu sudeckiego rozpoczął się już pod koniec XIX w. w związku ze znacznym ówcześnie przeludnieniem wsi i pogarszającymi się możliwościami poszerzania obszarów rolniczych i wyżywienia mieszkańców ze względu na trudne warunki środowiskowe na terenach górskich.
Jednocześnie rozwój przemysłu w miastach doprowadził do znacznego odpływu ludności z obszarów wiejskich i poszukiwania zatrudnienia w przemyśle. II wojna światowa i związana z nią zmiana
183 przebiegu granic państwowych i przyłączenie Sudetów do Polski spowodowało praktycznie całkowitą wymianę ludności na tych obszarach. W miejsce zmuszonej do emigracji ludności niemieckiej napłynęli nowi osadnicy, głównie z terenu środkowej i wschodniej Polski oraz obecnej Ukrainy. W większości przypadków pochodzili oni z obszarów nizinnych, o dość żyznych glebach. Nie mieli, więc doświadczeń w stosowaniu zabiegów rolniczych na terenach górskich (Walczak 1968). Wskutek wysiedlenia rdzennej ludności zabrakło także możliwości przekazania tradycji i zasad prowadzenia gospodarki rolnej. W efekcie, mimo początkowego znacznego zasiedlenie opuszczonych osad bezpośrednio po zakończeniu wojny, proces depopulacji ponownie się nasilił. Główna jego faza w okresie powojennym nastąpiła w Sudetach w latach 50. i 60. XX w. W wielu osadach, zwłaszcza położonych w wyższych partiach stoków i górnych odcinkach dolin, nastąpił nie tylko wyraźny ubytek ludności, ale także zabudowy, co doprowadziło do wyraźnego rozluźnienia pierwotnej struktury wsi. W niektórych przypadkach nastąpił wręcz całkowity zanik osad (Chachaj 1978, Kasprzak, Szmytkie 2006). O ich dawnej lokalizacji, oprócz źródeł historycznych, świadczą obecnie ruiny zabudowań czy pozostałości form rzeźby terenu związanych z dawnym rolniczym wykorzystaniem (terasy rolne, stare drogi, hałdy kamieni wybieranych z pól), znajdowane obecnie na obszarach leśnych (Latocha 2007) (ryc.1). Przykładowo, dla rejonu Gór Bystrzyckich i Orlickich po 1945 r. do czasów obecnych zanikowi uległo 31% istniejących wcześniej wsi (licząc łącznie z zanikiem przysiółków i kolonii), a w 39% osadach wyraźnie zaznaczył się ubytek ludności i zabudowy. Dla Gór Stołowych i Wzgórz Lewińskich proporcje te kształtują się odpowiednio:
19% i 54%, a dla Masywu Śnieżnika i Gór Bialskich: 30% osad zanikłych i 45% osad wyludniających się.
Ryc. 1. Ruiny kościoła w dawnej wsi Jaworek Górny w Masywie Śnieżnika - obecnie na terenach leśnych (fot. A.
Latocha 2008)
Fig. 1. Ruines of a church in the former village Jaworek Górny in the Śnieżnik Massif - at present located within a forest (photo A. Latocha 2008)
184
Wyludnianiu obszarów górskich sprzyjały nie tylko niekorzystne warunki środowiskowe - klimatyczne, glebowe, topograficzne (znaczne nachylenia stoków) - ale także utrudnienia związane z możliwością swobodnego osiedlania się czy poruszania w strefie przygranicznej, w której znalazła się większość rejonu sudeckiego (Miszewska 1989, Ciok 1995). Istnienie granicy państwowej w dużym stopniu przyczyniło się więc do znacznego spadku zaludnienia tego regionu oraz do zaniku wielu osad, zwłaszcza położonych w górnych odcinkach dolin lub w przywierzchowinowych partiach stoków, stanowiących grzbiety graniczne.
Zanikowi osadnictwa wiejskiego w strefie przygranicznej towarzyszyły także zmiany użytkowania ziemi - opuszczanie pól uprawnych i zaniechanie działalności rolniczej na tych terenach. W efekcie doprowadziło to do szybkiego rozwoju wtórnej sukcesji roślinnej na grunty porolne, co w krajobrazie zaznaczyło się wyraźnym obniżeniem granicy rolno-leśnej, w niektórych obszarach wynoszącym nawet do kilkuset metrów w dół stoku (Fatyga, Górecki 2001, Latocha 2003). Przykładowo, przyrost powierzchni leśnych wyniósł dla obszaru ziemi kłodzkiej od 5 do 17% w skali gmin, natomiast lokalnie, dla konkretnych małych zlewni mógł osiągać wartości znacznie wyższe (Latocha 2007). Wyraźnie zaznaczył się także przyrost powierzchni pastwisk - od 2 do 12% w skali gmin. Zarówno wzrost udziału lasów jak i pastwisk odbywał się przede wszystkim kosztem ubytku gruntów ornych, których udział w użytkach rolnych zmniejszył się dla gmin w powiecie kłodzkim od 5 do 28% w całym okresie powojennym. Wzrost powierzchni lasów największy był głównie na najbardziej stromych stokach, ze względu na najsilniejsze zagrożenie erozją gleby (Bac 1948, Fatyga 1998), a także w wyższych partiach dawnych stoków rolniczych, w strefie grzbietów granicznych, jako obszarów trudniej dostępnych i pilniej strzeżonych, stąd wyłączanych z użytkowania w pierwszej kolejności. Natomiast w centralnej części rejonu sudeckiego, stanowiącego rozległe kotliny, zmiany użytkowania ziemi zaznaczyły się w znacznie mniejszym stopniu. Takie przestrzenne zróżnicowanie procesu zmian użytkowania ziemi wynika nie tylko z uwarunkowań przyrodniczych - lepsze gleby i warunki klimatyczne oraz topograficzne w obrębie kotlin - ale także z odległości położenia względem bezpośredniej strefy granicznej. Im bliżej granicy, tym tereny szybciej były opuszczane i podlegały zarastaniu.
Stopniowa przemiana nieużytkowanych gruntów porolnych w tereny leśne przebiegać mogła w efekcie dwóch równoległych procesów. Pierwszy z nich - zdecydowanie dominujący - to wtórna sukcesja roślinna zachodząca w sposób naturalny i spontaniczny. W wyniku jej rozwoju na wielu obszarach Sudetów ukształtował się bardzo urozmaicony krajobraz złożony z bogatej mozaiki ekotonów, nawiązujących do różnych etapów wkraczania kolejnych stadiów sukcesji na dany teren (ryc. 2).
Obszary te odznaczają się jednocześnie wysokim stopniem różnorodności biologicznej. W pewnym sensie można mówić o następującej w ich obrębie renaturyzacji krajobrazu. Drugim z procesów, jakim objęte zostały nieużytkowane grunty porolne, było planowe ich zalesianie, w tym przede wszystkim polegało ono na wprowadzaniu monokultur świerkowych. Objęte nim tereny stały się pod względem krajobrazowym bardzo monotonne i jednolite. Ponadto wiele obszarów w wyniku zalesienia utraciło dominującą wcześniej cechę krajobrazu sudeckiego, a mianowicie jego otwartość i rozległość (ryc. 3).
185 Ryc. 2. Bogata mozaika ekotonów powstała w efekcie wtórnej sukcesji roślinnej na grunty porolne (fot. A. Latocha 2008)
Fig. 2. Diversity of mosaics of ecotones developed as a result of a secondary vegetation sucession on former arable grounds (photo A. Latocha 2008)
Ryc. 3. Jednolity krajobraz monokultur świerkowych (fot. A. Latocha 2009) Fig. 3. Homogenous landscape of spruce monoculture (photo A. Latocha 2009)
186
Nowe tendencje procesów społeczno-ekonomicznych i krajobrazowych po 1989 r.
Koniec lat 80. XX w. - okres przemian polityczno-gospodarczych w Polsce - przejawił się nowymi trendami w zagospodarowaniu przestrzennym Sudetów, a tym samym kolejnymi istotnymi zmianami krajobrazu. Złagodzenie ścisłego wcześniej nadzoru strefy przygranicznej i związanych z nim utrudnień osadnictwa czy prowadzenia działalności gospodarczej w tej strefie zbiegło się ze zwiększeniem aktywności ekonomicznej ludności w wyniku wprowadzenia gospodarki rynkowej oraz ze zwiększonym ruchem w obrocie ziemią. Likwidacja państwowych gospodarstw rolnych i spółdzielni rolniczych spowodowała wzrost zasobów ziemi do wykupienia przez osoby prywatne, przy jednoczesnym faktycznym wzroście zapotrzebowania na działki rekreacyjne, gdyż coraz szersza stawała się grupa osób, która mogła pozwolić sobie na inwestycję w ziemię. Druga połowa lat 80. XX. zaznaczyła się w rejonie Sudetów wyraźnym wzrostem ilości zabudowy jednorodzinnej i letniskowej (dane ilościowe na podstawie liczby wydawanych rocznie pozwoleń na zabudowę; uzyskane z urzędów gmin oraz Starostwa Powiatowego w Kłodzku). Przykłady zmian ilości wydawanych pozwoleń na zabudowę dla dwóch gmin - Radków (obszary wiejskie) i Kłodzko (gmina wiejska) zaprezentowano na ryc. 4. W pierwszej połowie lat 90. XX w. obserwuje się ponowny spadek ilości wydawanych pozwoleń - wynikało to jednak przede wszystkim z "okresu przejściowego" w trakcie przeprowadzania zmian w przepisach prawa budowlanego i zagospodarowania przestrzennego. Jednak generalny trend od drugiej połowy lat 80. XX w. jest rosnący, w szczególności uległ on wyraźnemu nasileniu w ostatniej dekadzie i obejmuje zarówno tereny typowo wiejskie, jak i obszary małych miast i miasteczek położonych na terenach górskich, w tym przede wszystkim okolice uzdrowisk, takich jak Polanica czy Kudowa Zdrój. Ilość wydawanych rocznie pozwoleń na zabudowę jednorodzinną w całej Kotlinie Kłodzkiej (11 gmin) wzrosła w tym okresie ponad dwukrotnie (z 96 w 2002 r. do 204 w 2007 r.), a rozpatrując wyłącznie tereny wiejskie, jako bardziej atrakcyjne dla potrzeb rekreacji i wypoczynku, przyrost ten był jeszcze większy (44 pozwolenia w 2002 r. i 110 w 2007 r.) (ryc. 5). Jednocześnie jednak nie następuje odnowienie dawnych funkcji wsi ani wzrost ilości gruntów ornych. Większość nowych mieszkańców nie jest bowiem zawodowo związana z rolnictwem, ponadto na ogół przebywają oni na tych terenach wyłącznie okresowo.
W kontekście zmian krajobrazowych istotne znaczenie ma przede wszystkim fakt, że rozwój nowego budownictwa staje się coraz bardziej rozproszony przestrzennie, a tym samym obejmuje coraz większy obszar. W kontekście zmian krajobrazowych istotne znaczenie ma przede wszystkim fakt, że rozwój nowego budownictwa staje się coraz bardziej rozproszony przestrzennie, a tym samym obejmuje coraz większy obszar.
We wcześniejszym okresie nowe budownictwo koncentrowało się zwykle w 2-3 miejscach w danej gminie, natomiast obecnie ilość wsi, w których lokuje się nowe zabudowania wzrosła w danej gminie nawet kilkukrotnie (ryc. 6). Wiązać to można z jednej strony z potrzebą zakładania siedlisk letniskowych w jak najbardziej "naturalnych" miejscach, oddalonych od cywilizacji, zgodnie z "modą" na bliski kontakt z przyrodą. Z drugiej strony może to wynikać także z coraz mniejszej podaży oferowanej do wykupienia ziemi, w związku z czym osadnictwo zaczyna wkraczać nawet na miejsca trudniej dostępne komunikacyjnie i bardziej izolowane. Pod zabudowę zajmowane są opuszczone niegdyś tereny, położone często w strefie przygranicznej. W efekcie przestała ona już być barierą rozwojową. Wręcz przeciwnie, ze względu na znaczne walory przyrodnicze, wynikające z rozwijającej się tu w poprzednich
187 dekadach wtórnej sukcesji roślinnej, przy jednoczesnym braku gęstej zabudowy wiejskiej z przyczyn ograniczania osadnictwa w rejonie przygranicznym, omówionych wcześniej, tereny te stały się A
2 1 2 0 1
4 3 4
1 11
5 11
7 9
1716
10
5 4 6
4
1 6
8 9
4 2
4 4 11
8 7
0 2 4 6 8 10 12 14 16 18
1973 1975
1977 1979
1981 1984
1986 1988
1990 1992
1994 1996
1998 2000
2003 2005
B
3 11
7
12 15 16 15
28 48
40
17 28
37 26
41 53
0 10 20 30 40 50 60
1973 1974 1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007
Ryc. 4. Ilość pozwoleń na zabudowę jednorodzinną wydawanych w ciągu roku; A - gmina Radków (obszary wiejskie); B - gmina Kłodzko (gmina wiejska); źródło: opracowanie własne na podstawie danych z urzędów gminy i Starostwa Powiatowego
Fig. 4. Number of building licences for single-family housing per year; A - Radków district (rural areas); B - Kłodzko rural district
188
szczególnie atrakcyjne dla budownictwa letniskowego i rekreacyjnego, oferując często krajobraz harmonijny i otwarty (ryc. 7).
Ryc. 5. Sumaryczna ilość wydawanych rocznie pozwoleń na zabudowę jednorodzinną w północnej części ziemi kłodzkiej (łącznie 11 gmin) w ostatniej dekadzie (źródło: opracowanie własne na podstawie danych ze Starostwa Powiatowego w Kłodzku)
Fig. 5. Total number of building licences for single-family housing per year for the northern part of the Kłodzko region (11 districts) within the last decade
Niestety, w większości przypadków nowe budownictwo nie nawiązuje do wcześniejszego układu przestrzennego dawnych wsi ani do tradycyjnej architektury sudeckiej, której sporo przykładów zachowało się jeszcze w niektórych osadach. W rezultacie prowadzi to do zaburzenia ładu przestrzennego wielu obszarów górskich w Sudetach. W szczególności budownictwo wkraczające na wylesione wierzchowiny staje się często nowymi dominantami krajobrazowymi, zamykając i ograniczając rozległe wcześniej perspektywy widokowe. Przykładem może być gęsta zabudowa Wzgórza Marii w Polanicy Zdrój (ryc. 8) czy chaotyczna i bardzo różnorodna zabudowa zboczy i wierzchowiny nad doliną Dzikiej Orlicy w Górach Bystrzyckich (ryc. 9). Poza zmianami krajobrazowymi, nowe budownictwo jednorodzinne na terenach górskich prowadzi do dalszych przekształceń przyrodniczych - ograniczeniu lub całkowitemu wstrzymaniu ulega proces naturalnej wtórnej sukcesji roślinnej. Zmianie podlegają także profile stoków, które są plantowane i podcinane pod nowe obiekty (tzw. terasy budowlane). Jednocześnie odsłonięcie pokryw stokowych w trakcie prac budowlanych prowadzi do lokalnego uruchomienia procesów erozyjnych na stokach (ryc. 10).
44
62 74
66
90
110 96
118
136 141
177
204
0 50 100 150 200 250
2002 2003 2004 2005 2006 2007
obszary wiejskie ziemia kłodzka_całość
189
2 1
2
0 1
2 2 4
1 4
3 5
4 5 5 5
3 3 4
3 3
1 4
5 6
3 2
3 2
7
5 5
0 1 2 3 4 5 6 7 8
1973 1975
1977 1979
1981 1984
1986 1988
1990 1992
1994 1997
1999 2002
2004 2006
ilość wsi
5 6
10
9 9
15 15
20
10 14
11 11
19
14
0 5 10 15 20 25
1990 1991 1992 1993 1994 1998 1999 2000 2002 2003 2004 2005 2006 2007
ilość wsi
A.
B.
Ryc. 6. Wzrost rozproszenia lokalizacji nowej zabudowy jednorodzinnej; A - gmina Radków (obszary wiejskie), B - gmina wiejska Kłodzko
Fig. 6. Increase of dispersion of localization of the new single-family housing; A - Radków district (rural areas); B - Kłodzko rural district
190
Ryc. 7. Tereny w bezpośrednim sąsiedztwie granicy stały się obecnie atrakcyjnym obszarem dla nowej zabudowy letniskowej ze względu na ich wysoki stopień "naturalności", wynikający ze słabego zagospodarowania w poprzednich dekadach - grzbiet graniczny w południowej części Gór Bystrzyckich (fot. A. Latocha 2008)
Fig. 7. Areas in the immediate vicinity of the state border became nowadays very attractive for building new holiday houses, due to their "natural" values, which are the result of underdevelopment in previous decades - border ridge in the southern part of the Bystrzyckie Mts (photo A. Latocha 2008)
Ryc. 8. Gęsta zabudowa jednorodzinna na Wzgórzu Marii nad Polanicą Zdrój (fot. A. Latocha 2008)
Fig. 8. Dense built-up areas of single-family housing on Maria Hill above Polanica Zdrój (photo A. Latocha 2008)
191 Ryc. 9. Zaburzenie ładu przestrzennego w wyniku chaotycznego rozwoju nowej zabudowy - otoczenie doliny Dzikiej Orlicy w Górach Bystrzyckich (fot. A. Latocha 2008)
Fig. 9. Disturbances of the spatial order due to a chaotic development of new build-up areas - surroundings of the Dzika Orlica valley in the Bystrzyckie Mts. (photo A. Latocha 2008)
Ryc. 10. Rozwój nowej zabudowy w obszarach górskich prowadzi do zmian profili stoków oraz lokalnego nasilenia procesów erozyjnych (fot. A. Latocha 2008)
Fig. 10. Development of new buildings in the mountain areas causes changes of slope profiles and local increase of erosion (photo A. Latocha 2008)
192
Zmiany zagospodarowania i funkcjonowania obszarów przygranicznych po 2004 r.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej otworzyło nowe perspektywy rozwoju terenów przygranicznych. Jedną z nowych opcji zagospodarowania jest zmiana w podejściu do użytkowania gruntów, co ma szczególne znaczenie zwłaszcza dla terenów górskich o trudnych warunkach gospodarowania. Wdrażanie unijnych programów rolno-środowiskowych i możliwość uzyskania przez rolników dopłat w zamian za utrzymanie możliwie największego stopnia różnorodności biologicznej sprawiły, że ponownie zaczęto włączać do użytkowania część terenów rolnych, które przez ostatnie lata były odłogowane i podlegały zarastaniu. Proces naturalnej wtórnej sukcesji na grunty porolne został więc lokalnie zahamowany - obserwuje się głównie przywracanie wykorzystania gruntu jako łąkę kośną lub pastwisko.
Drugą, znacznie wyraźniej zaznaczającą się tendencją w rozwoju terenów pogranicza, jest możliwość uzyskania środków finansowych z programów unijnych, w tym w szczególności na realizację projektów opartych na rozwoju współpracy transgranicznej i międzyregionalnej oraz realizację inwestycji na terenach marginalnych i o trudnych warunkach gospodarowania, do których należą także górskie obszary pogranicza Sudetów. Bezpośrednie efekty projektów finansowanych ze źródeł Unii Europejskiej, odnoszące się do zmian środowiska i krajobrazu, obejmują przede wszystkim trzy główne grupy działań: infrastrukturę komunikacyjną i wodno-kanalizacyjną oraz turystykę. W ostatnich latach otwarto wiele nowych przygranicznych bądź transgranicznych szlaków turystycznych, pieszych i rowerowych, a ustawiane przy nich tablice informacyjno-edukacyjne są co najmniej dwujęzyczne (polskie i czeskie). Do szczególnych przykładów zacieśniania transgranicznej współpracy w zakresie turystyki należy odbudowa przez Czechów w 2006 r. wieży widokowej na Borówkowej (900 m n.p.m.), granicznym szczycie Gór Złotych, dostępnej także od strony polskiej. Miejsce to jest wyjątkowe, bo w latach 80. XX w. na Borówkowej odbywały się nielegalne spotkania działaczy ruchów opozycyjnych w Polsce i Czechosłowacji. Obecnie fakt ten jest upamiętniony na tablicy informacyjnej umieszczonej na szczycie, tuż obok dobrze zagospodarowanego miejsca wypoczynkowego dla turystów z obu państw.
Jest to jednocześnie bardzo dobrą ilustracją zmieniającej się roli granicy państwowej w Sudetach.
Innym przykładem realizacji transgranicznego projektu komunikacyjno-turystycznego jest powrót do stworzonej w latach 30. XX w. koncepcji utworzenia tzw. Drogi Śródsudeckiej (Sudeckiej drogi turystycznej) łączącej ważniejsze miejscowości turystyczne w regionie i miejsca o walorach widokowych. Ostateczny kształt projekt uzyskał w 2002 r., gdy został zapisany w Strategii Rozwoju Powiatu Kłodzkiego oraz w planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego.
Przy określeniu celu wyraźnie podkreślono znaczenie współpracy transgranicznej: "uruchomienie - przy współudziale czeskich partnerów - Sudeckiej drogi turystycznej, jako głównej osi systemu usług rekreacyjnych w regionie" (za: Krajnik, www.powiat.klodzko.pl).
Aktywizacja działań na rzecz turystyki, przy jednoczesnym zniesieniu dawniejszych ograniczeń co do zabudowy w strefie przygranicznej, ma także swoje negatywne konsekwencje środowiskowe.
Przykładem może być intensywny rozwój centrów narciarskich, między innymi przygranicznego Zieleńca. Duże zainwestowanie w infrastrukturę turystyczną, w tym stała rozbudowa sieci wyciągów, spowodowały znaczne przemodelowanie powierzchni stoków. W trakcie prac budowlanych w wielu miejscach zdarcie pokrywy darniowej i odsłonięcie pokryw stokowych doprowadziło do silnego zaznaczenia się procesów erozyjnych, mimo że teren ten położony jest w obrębie Obszaru Chronionego Krajobrazu "Góry Bystrzyckie i Orlickie" (ryc. 11).
193 Otwarcie granic po przystąpieniu Polski i Czech do strefy Schengen znajduje swój wyraz nie tylko w ułatwieniu komunikacji czy ruchu turystycznego, ale także w transferze nowych idei i koncepcji.
Przykładem jest rozpowszechniona dotąd wyłącznie wśród czeskich turystów tradycja tzw. "ksiąg szczytowych”, czyli zeszytów wpisów osób docierających w dane miejsce, pragnących podzielić się wrażeniami czy tylko udokumentować swoje wejście.
Te swoiste kroniki umieszczane są w metalowych skrzynkach, chroniących je przed deszczem. W polskiej tradycji turystycznej do tej pory takich ksiąg nie było, natomiast teraz, umieszczone na słupach skrzynki z księgami szczytowymi zaczynają wpisywać się także w świadomość polskich wędrowców, o czym mogą świadczyć, między innymi, liczne wpisy Polaków do czeskiej księgi na Kowadle (989 m n.p.m.), najwyższym wzniesieniu w Górach Złotych (ryc. 12).
Ryc. 11. Procesy erozyjne rozwijające się na stokach narciarskich; Zieleniec - Obszar Chronionego Krajobrazu (fot.
A. Latocha 2008)
Fig. 11. Erosional processes on ski-slope; Zieleniec - Area of the Protected Landscape (photo A. Latocha 2008)
Ryc. 12. Wpisy Polaków do czeskiej księgi szczytowej na Kowadle w Górach Złotych - przykład przyswajania nowych wzorców kulturowych w strefie pogranicza (fot. A. Latocha 2008)
Fig. 12. Polish entries to Czech 'summit book' on the top of Kowadło in the Złote Mts - an example of adoption of new cultural models in the borderland (photo A. Latocha 2008)
194
Podsumowanie
Przedstawione na przykładzie Sudetów przemiany procesów społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych, jakie miały miejsce w okresie powojennym, wyraźnie pokazują rolę, jaką odegrało w nich zmieniające się znaczenie granicy państwowej. W pierwszym okresie położenie przygraniczne stanowiło czynnik hamujący rozwój ekonomiczny regionu, ale jednocześnie przyczyniający się do intensyfikacji procesów renaturyzacji krajobrazu w efekcie wkraczania wtórnej sukcesji roślinnej.
Paradoksalnie, ten właśnie aspekt, a więc uzyskanie dużej różnorodności krajobrazowej przy małej gęstości zaludnienia i zabudowy, w kolejnym okresie - zwiększonej dostępności obszarów przygranicznych - zaczął odgrywać rolę przyciągającą nowych osadników - letników oraz inwestorów, szczególnie w zakresie infrastruktury turystycznej. Opuszczone i zaniedbane wcześniej górskie tereny pogranicza stały się aktualnie bardzo atrakcyjne, co już znajduje swoje odbicie w zmieniającym się krajobrazie i w strukturze nowego zagospodarowania terenu. Niestety, procesy te często prowadzą do utraty walorów krajobrazowych i zaburzenia ładu przestrzennego danego miejsca. Jednocześnie postępujący w ostatnich latach rozwój współpracy transgranicznej, głównie w oparciu o fundusze i dotacje z Unii Europejskiej, staje się szansą na aktywizację gospodarczą rejonu sudeckiego. Można spodziewać się, że prowadzić ona będzie do dalszych zmian zarówno procesów społecznych - w tym rozwoju nowych idei i przenoszonych "z zagranicy" tradycji i postaw - jak i procesów przyrodniczych, które będą przyczyniać się do dalszych przekształceń struktur krajobrazowych obszaru Sudetów.
Literatura
Bac S., 1948. Zdobycze pługa w Kotlinie Kłodzkiej. Rocznik Kłodzki, Kłodzko, s. 119-136.
Ciok S., 1995. Zmiany ludnościowe i osadnicze w Sudetach. Acta Univ. Wratisl., Prace Inst. Geogr. ser.
B, XII, s. 51-64.
Chachaj J., 1978. Problem wsi zanikającej. Acta Univ. Wratisl., Prace Inst. Geogr. ser. B, II, s. 119-223.
Fatyga J., 1998. Procesy erozyjne jako czynnik degradacji środowiska przyrodniczego w Sudetach.
Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich, 44, s. 21-33.
Fatyga J., Górecki A., 2001. Kształtowanie granicy rolno-leśnej i darniowo-polowej w Sudetach. Urząd Marszałk. Woj. Dolnośl, IMiUZ, Falenty, ss. 322.
Krajnik M. Droga Śródsudecka w powiecie kłodzkim. (www.powiat.klodzko.pl)
Latocha A., 2003. Dynamika i charakter zmian pokrywy roślinnej w warunkach słabnącej antropopresji w Sudetach Wschodnich. [W:] Dynamika zmian środowiska geograficznego pod wpływem antropopresji. J. Lach (red.), Akademia Pedagogiczna, Kraków, s. 211-221.
Latocha A., 2007. Przemiany środowiska przyrodniczego w Sudetach Wschodnich w warunkach antropopresji. Studia Geograficzne 80, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, ss. 216.
Miszewska B., 1989. Zmiany zaludnienia Sudetów w okresie powojennym. Czasopismo Geograficzne, LX, 2, s. 135-145.
Kasprzak M., Szmytkie R., 2006. Etapy rozwoju osady Budniki w górskich warunkach Karkonoszy i ich zapis w środowisku. [W:] Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym. Metody badań i studia przypadków. A. Latocha, A. Traczyk (red.), Wyd. Gajt, Wrocław, s. 155-161.
Walczak W., 1968. Sudety. Wyd. PWN, Warszawa, ss. 383.
