2. Stru ktu ra i fun kcjo no wa nie sy ste mów przy rod ni czych

(1)

2. Stru ktu ra i fun kcjo no wa nie sy ste mów przy rod ni czych

Structure and functioning of environmental

systems

(2)

(3)

Jo an na Plit

In sty tut Ge o gra fii i Prze strzen ne go Zago spoda ro wa nia PAN

ul. Twar da 51/55, 00-818 Wa r sza wa pli t jo@twar da.pan.pl

Ana li za hi sto ry cz na jako Ÿród³o in fo r ma cji o œro do wi sku przy rod ni czym

Hi sto ri cal ana ly sis as a so u r ce of in fo r ma tion on na tu ral en vi ron ment

Abs tract: Hi sto ri cal ana ly sis is very he l p ful in re se arch on the na tu ral en vi ron ment trans fo r ma tion, espe cial ly orien ta ted to wards its evo lu tion and va ria bi li ty. Hi sto ri cal ana ly ses make po ssi b le to eva lu a te the time of events, and con stiu te fo un da tions of our kno w le d ge abo ut en vi ron men tal pro ces ses ta king pla ce in the last cen tu ries (200–250 ye ars). The main so u r ces of in fo r ma tion are old maps. Ac cu ra cy of the ana ly sis is de pen dent on the qu a li ty of ma te rials.

Key words: hi sto ri cal ana ly sis, re con stru c tion of en vi ron ment changes S³owa klu czo we: ana li za hi sto ry cz na, re kon stru k cja zmian œro do wi ska

Ba da nia geo lo gi cz ne i geomo rfolo gi cz ne, od twa rzaj¹ce dzie je Zie mi, od da w na s¹ uz na nym Ÿród³em in fo r ma cji o œro do wi sku na tu ra l nym. Wagê i zna - cze nie ana li zy hi sto ry cz nej, wska zuj¹cej na prze bieg pro ce sów przy rod ni - czych oraz rolê pre sji dzia³al no œci cz³owie ka na œro do wi sko, od kry wa my po - no w nie do pie ro od nie da w na. Ba da nia ta kie po dej mo wa no od lat 20. do 40.

XX wie ku w oœro d ku lwo wskim i kra ko wskim, a osta t nio po no w nie po ja wi³y siê w li te ra tu rze pol skiej, fran cu skiej, an gie l skiej i cze skiej. Pra ce s¹ ¿mud ne, wy ma gaj¹ wie dzy o hi sto rii ba da ne go re gio nu i wni kli wo œci w po szu ki wa niu da nych. Ana li za hi sto ry cz na w Pol sce po zwa la na uzy ska nie w mia rê dok³ad - nych i wia ry god nych in fo r ma cji o œro do wi sku dla osta t nich 200–250 lat. Ba - da nia tego typu we Fran cji, Ho lan dii czy An glii i Ir lan dii mog¹ do ty czyæ d³ugie go okre su, na wet czte rech wie ków, a w szcze gó l nych przy pa d kach je sz - cze da w nie j szych czasów.

Ana li za hi sto ry cz na jest wie l ce po mocn¹ me tod¹ ba dawcz¹, zw³asz cza, gdy chce my prze œle dziæ ewo lu cjê ja kie goœ zja wi ska, usta liæ zmia ny jego za siê gu, gra ni ce zmien no œci (np. piê ter ro œlin no œci, za nik ba gien czy pu styñ, a ta k ¿e przy rost de lty, czê stoœæ po wo dzi, ma ksy ma l ny za siêg wy le wu, wy so koœæ fali po wo dzio wej). Po zwa la usta liæ czas zda rze nia i od po wia da na py ta nie, kie dy

Re gio na l ne Stu dia Ekologi czno- Krajo brazo we Pro ble my Eko lo gii Krajo bra zu, tom XVI Wa r sza wa 2006

(4)

po wsta³y wcio sy, pa ro wy, ska r py, czy osu wi ska, kie dy rze ka zmie ni³a ko ry to, kie dy i na ja kim ob sza rze prze pro wa dzo no me lio ra cje, kie dy od le sio no kon - kre t ny p³at. Sta re mapy i ar chi wa l ne do ku men ty re je struj¹ prze bieg dróg, mie j - s ca bro dów, za siêg ob sza ru zabu do wa ne go, po zwa laj¹ zlo ka li zo waæ da w ne na sy py, gro b le, wy ro bi ska i sta wy. W ar chi wa liach zna j dzie my in fo r ma cje o pra wach w³as no œci do po szcze gó l nych ob sza rów, po dzia³y na pa ra fie i die - ce zje, po wia ty czy wo je wó dz twa¹, a ta k ¿e opi sy spo so bu go spo daro wa nia.

Du¿o cen nych in fo r ma cji do sta r czaj¹ kro ni ki klêsk ele men ta r nych (po wo dzi, po ¿a rów, epi de mii), a ta k ¿e wy da rzeñ mi li ta r nych (re la cje z wo jen, po wstañ).

Na pod sta wie tych da nych mo ¿ na od two rzyæ prze bieg pro ce sów za cho - dz¹cych w przy ro dzie w cza sie osta t nich wie ków, usta liæ wp³yw cz³owie ka na za chodz¹ce zja wi ska. Zgro ma dzo ny ma te ria³ hi sto ry cz ny po zwa la na po sta - wie nie i uwia ry god nie nie hi po tez, od nosz¹cych siê do przy czy ny obse r wo wa - nych pro ce sów. Re a su muj¹c, ana li za hi sto ry cz na jest wie l ce pomocn¹ metod¹ badawcz¹, która:

– po zwa la usta liæ czas eks tre mal ne go zda rze nia lub pocz¹tek i ko niec pro ce su, – po zwa la usta liæ prze strzen ny za siêg zja wi ska oraz gra ni ce zmien no œci, – umo ¿ li wia prze œle dze nie ko le j nych faz roz wo ju i ewo lu cji pro ce su za rów no

pod wzglê dem tery to ria l nym, jak i chro nolo gi cz nym,

– po zwa la od two rzyæ prze bieg pro ce sów za chodz¹cych w przy ro dzie pod wp³ywem dzia³al no œci cz³owie ka,

– po zwa la na po zna nie przy czyn tych pro ce sów.

Nie ste ty, nie dla ka ¿ de go re gio nu ist niej¹ dok³adne dane. Sto pieñ za cho wa - nia ar chi wa liów ró ¿ ni siê na ró ¿ nych ob sza rach i w przy pa d ku po dej mo wa nia opra co wa nia jest za wsze nie wia dom¹.

Ogra ni cze nia ana li zy hi sto ry cz nej wy ni kaj¹ z:

– bra ku ma te ria³ów ar chi wa l nych,

– nie jed noli to œci tych ma te ria³ów (ró ¿ ne po kry cie, dok³ad noœæ, ska la, jê zyk), – roz pro sze nia da nych,

– utru d nio ne go do stê pu do nich, – zna cz nej pra coch³on no œci,

– ko nie cz no œci we ry fi ka cji wy ni ków.

Szcze gó³owoœæ i dok³ad noœæ ana li zy jest bez po œred nio uwa run ko wa na ja ko - œci¹ za cho wa nych ma te ria³ów. Nie ste ty, wie le ma te ria³ów hi sto ry cz nych I Rzecz - pospolitej zni sz czo nych zo sta³o w cza sie wo jen, wie le wy wie Ÿ li oraz roz pro szy - li za bo r cy i oku pan ci. Stan za cho wa nia do ku men tów ar chi wa l nych dla Pol ski jest nie wy sta r czaj¹cy, a do tego do ku men ta cja nie rów no mier nie po kry wa po - wie rz ch niê kra ju. Nie kie dy brak jest in fo r ma cji do tycz¹cych ca³ych dzie siê cio -

1 Da w ne gra ni ce bar dzo czê sto pro wa dzo ne by³y wzd³u¿ rzek. Po dzia³ na jed no stki ad mi ni - stra cji pa ñ stwo wej i ko œcie l nej jest czê sto zna cz nie trwa l szy ni¿ prze bieg ko ry ta rze ki. Ist nie je za tem mo ¿ li woœæ od two rze nia prze bie gu rze ki w okre œlo nym mo men cie.

(5)

le ci. Dla ob sza rów po li ty cz nie spo r nych, przy gra ni cz nych lub bar dzo wa ¿ nych go spo da r czo (np. ¯u³awy, Be skid Œl¹ski), a ta k ¿e dla du ¿ych miast i ich oko lic (Gda ñ ska, Kra ko wa, Wa r sza wy, To ru nia, Po zna nia) po wsta wa³o bar dzo du¿o do ku men tów i dziœ dys po nu je my bo ga ty mi zbio ra mi da nych.

Ana li za hi sto ry cz na wy ko ny wa na przez ge o gra fów w zna cz nej mie rze ba - zu je na in ter pre ta cji sta rych map. Se ry j ne mapy topo gra fi cz ne dla te re nu Pol - ski po wsta wa³y od prze³omu XVIII i XIX wie ku, przy czym ko le j ne zdjê cia wy ko ny wa no mniej wiê cej co 30–40 lat. Trze ba pa miê taæ, ¿e wa r toœæ info rma - cy j na map opra co wy wa nych przez za bo r ców by³a ró ¿ na, naj le piej sta³a ka r to - gra fia pru ska, naj go rzej ro sy j ska. W przy pa d ku szcze gó³owych ana liz ogromn¹ nie do god no œci¹ jest brak zarówno starych, jak i wspó³czesnych map katastralnych dla obszaru ca³ego kraju.

Spo sób prze two rze nia zgro ma dzo nych ma te ria³ów

Ana li zê hi sto ryczn¹ prze pro wa dza siê me tod¹ re tro spe ktywn¹. Punkt wyj - œcia sta no wi¹ cza sy wspó³cze s ne, a ko le j ne eta py po le gaj¹ na co fa niu siê w co raz to od le gle j sze lata. Me to da po le ga na wy szu ki wa niu da nych od - nosz¹cych siê do prze strze ni, szcze gó³owej lo ka li za cji zda rzeñ hi sto ry cz - nych, zbie ra niu opi sów œro do wi ska, gro ma dze niu in fo r ma cji go spo da r czych (np. o spo so bie upra wy roli, o ro dza jach upraw, o u¿y t ko wa niu la sów, o za - siê gu wy rê bów i po ¿a rów), re je stro wa niu zja wisk eks tre ma l nych, ich za siê - gu i sku t ków. W tym celu nie zbêd ne jest ujed no li ca nie ist niej¹cych ma te - ria³ów karto gra fi cz nych, co po zwa la na ich po rów ny wa nie. Ska le wszy - stkich map ujed no li ca siê (np. foto gra fi cz nie czy kse ro gra ficz nie). Je ¿e li ana li zo wa ny jest du¿y ob szar, me tod¹ ka r to gra ficzn¹ spro wa dza siê do ta kie - go sa me go od wzo ro wa nia. Jako pod sta wê przy j mu je siê wspó³czesn¹ mapê, w ska li od po wia daj¹cej szcze gó³owo œci opra co wa nia (do sto so wan¹ do dok³ad no œci ma te ria³ów Ÿród³o wych). Naj czê œciej sto su je siê ska lê 1:50 000 lub 1:100 000.

Naj sta r sze dzie³a kar to gra ficz ne wy ma gaj¹ rein ter pre ta cji. Wi¹¿e siê ona z ró¿n¹ orien tacj¹ sta r szych map i tra kto wa niem jako ich bazy nie li cz nych miej s co wo œci, któ re mia³y astro no mi cz ny po miar sze ro ko œci i d³ugo œci geo - gra fi cz nej. W XVII i XVIII wie ku mapy by³y opra co wy wa ne bez u¿y cia dok³ad nych przyrz¹dów (b³êdy d³ugo œci geo gra fi cz nej)², co po wo do wa³o

„skrê ce nie” du ¿ych fra g men tów, brak powi¹za nia geo dezy j ne go s¹sia du - j¹cych ze sob¹ ob sza rów (na przyk³ad po³o¿o nych po dwóch stro nach rze ki).

Sto so wa ne bywa³y ró ¿ ne od wzo ro wa nia kar to gra ficz ne, wyko rzy sty wa no od - mienn¹ ge o i dê od nie sie nia. Rein ter pre ta cja po le ga na iden ty fi ka cji pun któw

Ana li za hi sto ry cz na jako Ÿród³o in fo r ma cji o œro do wi sku przy rod ni czym 219

2 Sieæ trian gula cy j na, po zwa laj¹ca na dok³adne zlo kali zo wa nie obie ktu, zak³ada na by³a na pocz¹tku XIX wie ku, a za gê sz cza na do ko ñ ca wie ku przez ka ¿ de go z za bo r ców oso b no. Na sty - ku po wsta wa³y spo re b³êdy, do pie ro w okre sie miê dzy wo jen nym ujed no li co no sieæ trian gu la - cyjn¹ w ob rê bie ca³ego pa ñ stwa.

(6)

wspó l nych na sta rej ma pie i na wspó³cze s nej (mog¹ to byæ ko œcio³y lub inne znacz¹ce bu dyn ki, chara ktery sty cz ne skrzy ¿o wa nia dróg, pun kty wy so ko œcio - we). Na stê p nie drog¹ wy li czeñ i skom pli ko wa nych za bie gów od twa rza siê po³o¿e nia in nych ele men tów tre œci. W pro ce sie tym mie œci siê te¿ iden ty fi ka - cja nazw miej s co wo œci, któ rych za siêg i na zwy nie jed no krot nie ule ga³y zmia - nom (ryc. 1 i 2).

Ryc. 1. Fra g ment Mapy Sta ro stwa Stê ¿y c kie go 1759 r.

Fig. 1. Part of the county Stê ¿y c a map 1759

N

Ryc. 2. Prze two rze nie fra g men tu Mapy Sta ro stwa Stê ¿y c kie go po le gaj¹ce na zmia nie orien ta cji mapy na pó³nocn¹ oraz na iden ty fi ka cji miej s co wo œci

Fig. 2. Part of the county Stê ¿y c a map 1759 was re -in te r pret

(7)

Za sto so wa nia ana li zy hi sto ry cz nej do od two rze nia zmian ele men tów œro do wi ska przyrodniczego

Do bry przyk³ad mo ¿ li wo œci wy ko rzy sta nia ana li zy hi sto ry cz nej sta no wi ana li za prze bie gu Wis³y w da w nych wie kach. Prze pro wa dzo no j¹ na od cin ku od Jó ze fo wa do uj œcia Pi li cy (Plit 2003, Ka li cki, Plit 2004a, b). Od two rzo no zmia ny za chodz¹ce w do li nie od œred nio wie cza, a¿ do cza sów wspó³cze s nych.

Naj wiê ksze zmia ny w do li nie Wis³y za cho dzi³y od X do XIX wie ku po ni ¿ej ma³opo l skie go prze³omu. Te m po za chodz¹cych zmian do brze ilu stru je zgro - ma dzo ny ma te ria³ kar to gra ficz ny z dru giej po³owy XVIII i pocz¹tku XIX wie - ku. Umo ¿ li wi³ on re kon stru kcjê prze bie gu rze ki w ci¹gu 50 lat, w 6 prze - dzia³ach cza so wych. Na podstawie Ÿróde³ kartograficznych uzyskano do - k³adn¹ delimitacjê koryta rzeki.

Du¿e zmia ny prze bie gu rze ki w XVIII i w pie r wszej po³owie XIX wieku ob ser wo wa no ko³o mia sta Stê ¿y ca. By³y one g³ów nie sku t kiem wie l kich wez - brañ (naj wiê ksze od no to wa no w 1736, 1749, 1774, 1783, 1813 r.), ale i mnie j - sze po wo dzie po wo do wa³y prze mode lo wa nie do li ny (Ku rzyp 1989). W cza sie wez brañ in ten sy w nie ero do wa na by³a wy so ka kra wêdŸ plej stoce ñ skie go ta ra - su, na któ rym zbu do wa na zo sta³a Stê ¿y ca. Go ty cka i re ne san so wa za bu do wa mia sta zo sta³a nie mal ca³ko wi cie zbu rzo na. Z cen tra l nie po³o¿o ne go pro s - tok¹tne go ryn ku (wi do cz ne go na ryc.1) po zo sta³o je dy nie pó³no c ne skrzyd³o.

Zni sz czo ny zo sta³ rów nie¿ port rze cz ny. Dynamikê procesu dziczenia

¿eglownej rzeki oraz gwa³towne zmiany charakteru doliny obrazuje ryc. 3.

W wy ni ku ana li zy usta lo no, ¿e wie l kie wez bra nie z 1813 roku, przy wy so - ko œci fali po wo dzio wej prze kra czaj¹cej 6 m ko³o Stê ¿y cy, utrwa li³o roz to ko - wy cha ra kter ko ry ta Wis³y na tym odcinku doliny.

Ob raz na ma pie My e ra von Hel dens fe l da z 1801 r. przed sta wia na ana li zo - wa nym od cin ku rze kê roz to kow¹. Wis³a p³ynê³a jed nym ko ry tem, ale w ob rê - bie nu r tu wy stê po wa³y li cz ne ³achy i wy spy. Brze gi ko ry ta by³y nie wy rów na - ne, wy stê po wa³y li cz ne sta ro rze cza i ob ni ¿e nia ko ryt powodziowych, co wskazywa³o na dziczenie rzeki.

Mapa Re y ma na z 1797 r. opra co wa na bez po œred nio po po wo dzi przed sta wia prze mode lo wa ny sy stem ko ryt rów no leg³ych, a ta k ¿e wy ra Ÿ nie zni sz czon¹ w wy ni ku ero zji bo cz nej kra wêdŸ ta ra su plej stoce ñ skie go (po wódŸ znisz czy³a rów nie¿ czêœæ mia sta). Po ni ¿ej Stê ¿y cy Wis³a p³ynê³a dwo ma rów no leg³ymi ko ry ta mi.

Ki l ka lat wcze œ niej opra co wa na mapa K. de Per the e sa do ku men tu je roz wój za ko li. Bo cz ne ko ry to Wis³y by³o wê ¿ sze i bar dziej krê te. Œla dem po kata stro - fa l nej, za to ro wej po wo dzi z 1783 roku by³o prze mode lo wa nie du ¿e go starorzecza na po³udnie od Stê¿ycy.

Mapa Za non nie go przed sta wia ob raz rze ki w 1772 r., Wis³a by³a je sz cze rzek¹ me an druj¹c¹. Piê k nie wy kszta³cone za ko le me an dro we z prze rwan¹

(8)

szyj¹ zna j do wa³o siê na wy so ko œci uj œcia Wie prza. Wis³a dzie li³a siê na li cz ne ra mio na i od no gi. G³ówne ko ry to p³ynê³o wów czas bar dzo bli sko Stê ¿y cy, pod my waj¹c kra wêdŸ ta ra su, a na stê p nie ³agod ny mi ³uka mi op³ywa³o ufor - tyfi ko wa ny Wargocin.

Ryc. 3. Zmia ny ko ry ta Wis³y i eta py ero zji ska r py plej stoce ñ skie go ta ra su ko³o Stê ¿y cy w ci¹gu 50 lat XVIII wie ku

Fig. 3. Dy na mic of the Vi stu la ri ver bad near Stê ¿y ca du ring 50 ye ars of the XVIII cen tu ry

(9)

Na ma pie Sta ro stwa Stê ¿y c kie go z 1759 r. oprócz g³ów ne go nu r tu rze ki biegn¹cego od po³¹cze nia z Wie przem na pó³noc, a na stê p nie ³ukiem ku za - cho do wi (bar dzo bli sko Stê ¿y cy), przed sta wio ne s¹ od no gi Wis³y o sze ro ko œci g³ów ne go nu r tu, wy stê puj¹ce od Za je zie rza a¿ od Sie cie cho wa. Jest to da w ne, opu sz czo ne ko ry to, wyko rzy sty wa ne w cza sie po wo dzi. Jak do ku men tuj¹ ar - chi wa lia z 1678 roku, Wis³a porzuci³a swoje koryto i skaptowa³a dolny odcinek Wieprza.

Zród³a kar to gra ficz ne nie po zwa laj¹ nam siêgn¹æ da lej w przesz³oœæ. Re - kon stru kcjê prze bie gu Wis³y we wcze œ nie j szych wie kach mo ¿ na prze pro wa - dziæ w dwo ja ki spo sób: w wy ni ku ba dañ geo lo gi cz nych i geomo rfolo gi cz - nych, wie r ceñ i da to wa nia osa dów (Ma tu sz czak 1997) lub me tod¹ ba dañ hi - sto ry cz nych. Naj le p sze wyniki mo¿na osi¹gn¹æ ³¹cz¹c obie metody.

Prze bieg ko ry ta Wis³y miê dzy Go³êbiem a Brze Ÿ ca mi w X i XV wie ku zre - kon stru³owa³ H. Ma ru sz czak (1997). Wy ni ki tych do cie kañ wry so wa no w sche ma tyczn¹ mapê geo mor fo lo giczn¹ opra co wan¹ na pod sta wie map za - mie sz czo nych w ko men ta rzach do Szcze gó³owej Mapy Ge o lo gicznej Pol ski 1:50 000) (ryc. 4).

Prze bieg ko ry ta w XV wie ku, od two rzo ny przez H. Ma tu sz cza ka, nie bu dzi za strze ¿eñ. Na pod sta wie do ku men tów ar chi wa l nych mo ¿ na wyin ter pre to waæ bieg nu r tu rze ki na da l szym od cin ku. Od Stê ¿y cy Wis³a p³ynê³a sze ro kim za - ko lem na grun tach zni sz czo nej (w XIII i XIV w.) wsi Brze Ÿ ce³, a na stê p nie me an druj¹c kie ro wa³a siê na za chód, w kie run ku Ko zie nic. Nie dop³ywa³a jed - nak do kra wê dzi plej stoce ñ skie go ta ra su (Ÿród³a hi sto ry cz ne nie in fo r muj¹ o ist nie niu wi œla ne go po rtu w tym mie œcie⁴). Po ni ¿ej Ko zie nic rze ka zmie nia³a kie ru nek z pó³no c ne go za cho du na pó³no c ny wschód, miê dzy ufor tyfi kowa ny - mi wsia mi Wa r go ci nem i Œwie r ¿e za ta cza³a sze ro ki ³uk, pod my waj¹c pra wy brzeg (Plit 2004a). Prze bieg Wis³y na tym od cin ku od two rzo ny zo sta³ na pod - sta wie za siê gu pa ra fii w Sie cie cho wie, Stê ¿y cy i Œwie r ¿ach (gra ni ce pa ra fii by³y od cin ka mi pro wa dzo ne wzd³u¿ ko ry ta rze ki)⁵.

Prze bieg ko ry ta w X wie ku od two rzo ny przez H. Ma tu sz cza ka na od cin ku od Sie cie cho wa do Stê ¿y cy, jak siê wy da je, wy ma ga ko re kty, gdy¿ hi sto ry - cy, np. Ga cki (1872), W¹so wi czów na (1953, 1957) czy Ku rzyp (1989) twierdz¹, ¿e:

– naj sta r sze do ku men ty da to wa ne na XI–XII wiek (np. kro ni ka Gal la Ano ni - ma) od no to wuj¹ ist nie nie ufor tyfi ko wa nej ka szte la nii w Sie cie cho wie,

3 Wed³ug D³ugo sza opu œci³a to ko ry to w XVI w., umo ¿ li wiaj¹c po dwóch wie kach od bu do wê wsi.

4 W³adys³aw Ja gie³³o zle ci³ w Ko zie ni cach bu do wê mo stu ³y¿wo we go. Sp³awio ny on zo sta³ do Cze r wi ñ ska wiosn¹ 1410 roku. Most ten mo ¿ na by³o bu do waæ je dy nie w spo ko j nym po rcie rze cz nym (a wiêc nie bez po œred nio na Wi œle). Pra wdo podo b nie port w Ko zie ni cach usy tu o wa - ny by³ u uj œcia Za go ¿ d¿on ki do £achy (Stró ¿o wska 1997).

5 Gra ni ce pa ra fii od two rzo ne zo sta³y w At la sie hi sto ry cz nym Pol ski. Wo je wó dz two San do - mie r skie w dru giej po³owie XVI wie ku.

´

(10)

która kon tro lo wa³a bro dy na Wi œle i Wie przu (wów czas Sie cie chów po³o¿o ny by³ na kê pie wi œla nej na pra wym brze gu rze ki)⁶,

– nie co pó Ÿ niej (w XIII w.) zbu do wa no ksi¹¿êcy gród ob ron ny Stê ¿y ca kon - tro luj¹cy bród na Wi œle. Gród ten zlo kali zo wa ny zo sta³ w dnie do li ny oko³o Ryc. 4. Od two rzo ny prze bieg ko ry ta Wis³y w X i XV wie ku

Fig. 4. Si m p li fied geomo rpho lo gi cal map of part of the Vi stu la ri ver valley

6 W li te ra tu rze ist nie je spór o dok³adne usy tu o wa nie da w ne go gro du w Sie cie cho wie.

(11)

1 km na za chód od dzi sie j sze go mia sta (w³aœ nie w tym mie j s cu H. Ma ru sz - czak za zna czy³ ko ry to Wis³y w okre sie od X do XV w.).

Na pod sta wie tych przes³anek na le ¿y sko ry go waæ kon ce pcjê H. Ma ru sz cza - ka. Me an druj¹ca Wis³a p³ynê³a na po³ud nie od Sie cie cho wa, do Mo zo lic, na - stê p nie pod my wa³a lewy brzeg ta ra su, na któ rym dziœ le¿¹ Brze Ÿ ni ca i Ko zie - ni ce, da lej skrê ca³a na wschód, w kie run ku bro du Ko chów – Œwie r ¿e, p³ynê³a

³ukiem od da lo nym na wschód oko³o 1,5–2 km od dzi sie j sze go ko ry ta. Ga cki (1872) od no to wu je, ¿e s¹ po da nia (jed nak kon kre t nie nie da to wa ne) o ta kim prze bie gu Pra wis³y. W na stê p nych wie kach opu sz czo ne ³o¿y sko rze ki zo sta³o za sy pa ne, sta ro rze cza za ros³y, na nie któ rych od cin kach bywa³y wie lo kro t nie od pre paro wywa ne w czasie wezbrañ, niekiedy obni¿enie wykorzystywa³y równoleg³e koryta Wis³y lub dop³ywy.

Wia ry god noœæ in fo r ma cji po zy ska nych w tra kcie ana li zy hi sto ry cz nej bywa nie kie dy kwe stio no wa na. Oczy wi œcie ka ¿ de ba da nia mo ¿ na wy ko - naæ do brze lub Ÿle, za le ¿y to w du ¿ym sto p niu od sta ran no œci i wie dzy ba - da cza, mo ¿ li wo œci po zy ska nia da nych, sto p nia za cho wa nia ma te ria³ów.

Po wa ¿ nym nie bez pie czeñ stwem w tra kcie ta kich ba dañ jest po ku sa nad - mie r nej dok³ad no œci. Trze ba ustrzec siê pre cy zji prze kra czaj¹cej szcze - gó³owoœæ Ÿró de³.

Niew¹tpli wa jest ko nie cz noœæ we ry fi ka cji i po twier dze nia wy ni ków do cie - kañ hi sto ry cz nych, zw³asz cza przy usta la niu przy czyn obse r wo wa nych pro ce - sów. Dla te go te¿ po rów nu je siê uzy ska ne wy ni ki ze szcze gó³owy mi ma pa mi geo logi cz ny mi, geomo rfolo gicz ny mi, hy dro logi czny mi, ma pa mi ro œlin no œci, wy ni ka mi ba dañ ar che o lo gów, a niekiedy organizuje siê uzupe³niaj¹ce ba da - nia terenowe.

Li te ra tu ra

D³ugosz J.B., 1863–1864: Li ber Be ne fi cio rum Dio e ce sis Cra co vien sis. 3 t. Ope ra. t. 7–9, Kra ków.

Ga cki J., 1872: Bene dy kty ñ ski Kla sztor w Sie cie cho wie. Ra dom: 299.

Gal Ano nim, 1982: Kro ni ka Pol ska. Wy da nie pi¹te. Wroc³aw–War sza wa– Kra ków, Gdañsk–£ódŸ.

Ka li cki T., Plit J., 2003: Hi sto ri cal chan ges of the Vi stu la chan nel and its re fle c tion in the flo od pla in be twe en Jó ze fów and Ka zi mierz Do l ny. „Pra ce Geo gra fi cz ne”, 189:

179–207.

Ku rzyp K., 1989: Stê ¿y ca nad Wis³¹. To wa rzy stwo Przy ja ció³ Stê ¿y cy.

Ma ru sz czak H., 1997: Chan ges of Vi stu la ri ver co u r se and de ve lo p ment of the flo od pla in in the bor der zone of the Sout h - Po lish up lands and Midd le - Po lish lo w lands in hi sto ri - cal ti mes. „Lon d form Ana ly sis”, vol. 1: 33–39.

Pa³ucki W. (red.), 1966: At las Hi sto ry cz ny Pol ski. Wo je wó dz two San do mie r skie w dru giej po³owie XVI wie ku. PWN, Wa r sza wa: 47.

(12)

Plit J., 2004a: Chan ges in the set t le ment sy stem and land use in the val ley of Vi stu la ri ver in hi - sto ri cal time (on the se g ment be twe en Wa r go cin and Ma g nu szew) [w:] Do brza ñ ska H., Je rem E., Ka li cki T. (eds.), The geoa rcha eo lo gy of ri ver val le ys. Bu da pest: 143–159.

Plit J., 2004b: Chan ges in mid d le co u r se of the ri ver Vi stu la in hi sto ri cal time. „Ge o gra p - hia Po lo ni ca”, t. 77, z. 2: 47-61.

Stró ¿o wska H., 1997: Hi sto rie pu sz czy i re gio nu [w:] Zie lo ny R. (red.), Lasy Pu sz czy Ko - zie ni c kiej. Mo no gra fia przy rod ni cza: 14–21.

W¹so wi czów na T., 1953: To po gra fia wczes noœred niowie czne go Sie cie cho wa. „Przegl¹d Hi sto ry cz ny”, t. 50, z. 3: 571–681.

W¹so wi czów na T., 1957: Wczes noœred niowie cz ne prze pra wy przez œro d kow¹ Wis³ê.

„Kwa r ta l nik Hi sto rii Ku l tu ry Ma te ria l nej”, t. 5, z. 3: 433–453.

Mapy:

Mapa Sta ro stwa Stê ¿y c kie go 1759 r. (rê ko pi œmien na)

Rizzi -Zan no nie go, 1772: „Ca r te de la Po lo g ne di vi see par pro vin ces et pa la ti nats et sub - di vi see par di stricts”, ska la 1:692 000.

Cza y ko wski F.,1786: „Wo ie wo dz two san do mie r skie na po wia ty i pa ra fie po dzie lo ne r. MDCCLXXXVI”, ska la 1:185 000.

Per the es K.,. „Map pa szcze gu l na wo ie wo dz twa san do mier skie go…”. z 1788–1791, ska la 1:225 000.

Re y mann G.D., 1797: „Ka r te ei nes The is von Neu oder West Gal li cien We lcher die Woy - wods ha f ten Sen do mier und Kra kau en t halt nebst ei nem The il von Alt Gal li zien in XVI Blatt” Be r lin, w ska li 1:180 000.

Ma y er von He l den s feld, „Ca r te von Wes t-Gal li zien.” Opra co wa na w la tach 1797–1803 w ska li 1:28 800, wy da na w Wied niu w 1808 r. w ska li 1:172 800.

¯ar ski M., 1991: Szcze gó³owa Mapa Geo lo gi cz na Pol ski 1:50 000, ar kusz Dê b lin z obja œ - nie nia mi, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.

¯ar ski M., 1996: Szcze gó³owa Mapa Geo lo gi cz na Pol ski 1:50 000, ar kusz Ko zie ni ce z ob jaœ nie nia mi, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.

¯ar ski M., 1996: Szcze gó³owa Mapa Geo lo gi cz na Pol ski 1:50 000, ar kusz Pu³awy z ob jaœ - nie nia mi, Pa ñ stwo wy In sty tut Geo lo gi cz ny, Wa r sza wa.