Family Pedagogy

(1)

(2)

Family Pedagogy

Pedagogika Rodziny

Kwartalnik 8(3)/2018 ISSN 2543‐862X

(3)

Redaktor naczelny:

dr Mariola Świderska Sekretarz redakcji:

dr Mariola Świderska Rada programowa:

Józefa Brągiel, prof. zw. dr hab., Uniwersytet Opolski, Poland Arthur Ellis, Professor of Education, Seattle Pacific University, USA Reinhard Golz, Prof., Leibniz Universität Hannover, Germany

Emilia Janigova, Doc. PhDr. Ing., Katolicka univerzita v Rużomberku, Slovakia Anna Kwak, prof. zw. dr hab., Uniwersytet Warszawski, Poland

Tadeusz Pilch, prof. zw. dr hab., Uniwersytet Warszawski, Poland

Andrzej Radziewicz‐Winnicki, prof. zw. dr hab., Społeczna Akademia Nauk, Poland Łukasz Sułkowski, prof. zw. dr hab., Społeczna Akademia Nauk, Poland

Andrzej Michał de Tchorzewski, prof. zw. dr hab., Uniwersytet Gdański, Poland Mikołaj Winiarski, prof. zw. dr hab., Społeczna Akademia Nauk, Poland Anna Żilova, Prof. PhDr., Katolicka univerzita v Rużomberku, Slovakia André Boyer, Prof. Emérite, Université de Nice Sophia‐Antipolis, France Cristina Montesi, PhD, Università degli Studi di Perugia, Italy

Abdel Hakim Doukkali, Prof., Université Internationale de Casablanca, Morocco Maria Uramova, Prof. Ing., PhD., Matej Bel University in Banska Bystrzyca, Slovakia Mariola Świderska, dr, Społeczna Akademia Nauk, Poland (przewodnicząca)

Redaktor naukowy numeru:

Grzegorz Ignatowski

Redakcja „Pedagogiki Rodziny. Family Pedagogy”:

Społeczna Akademia Nauk ul. Sienkiewicza 9, 90–113 Łódź 42 664 66 21, e‐mail: mariouka@wp.pl

ISSN: 2543‐862X

Skład i łamanie, korekta: Jadwiga Poczyczyńska Projekt okładki: Marcin Szadkowski

Wersja elektroniczna jest wersją pierwotną.

Wszystkie artykuły naukowe w czasopiśmie zostały zrecenzowane zgodnie z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

(4)

Spis treści

R

OZPRAWY NAUKOWE

Mariola Świderska, Anna Jaśko

Pomoc niesiona ofiarom i sprawcom przemocy w rodzinie...7 Małgorzata Kuć, Jadwiga Mazur

Marginalizacja społeczna byłych więźniów (przyczyny, przejawy, przeciwdziałanie) ...19 Daniel Jakimiec

Zasady sądowego postępowania wykonawczego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych

w oddziaływaniu resocjalizacyjnym ...31 Czesław Gerard Toboła

Wybrane aspekty osiągnięć szkolnych uczniów...45

K

OMUNIKATY Z BADAŃ

Grzegorz Ignatowski

Przeklinanie – pojęcie, cele i profilaktyka ...63 Dorota Ruszkiewicz

Relacje z teściami w związkach uczuciowych zawieranych w okresie średniej dorosłości

w narracji kobiet ...77 Walery Okulicz‐Kozaryn

Zarządzanie innowacjami w edukacji: oszacowanie preferencji studentów UP w procesie

zdobywania wiedzy...89

(5)

Dariusz Adamczyk

Wychowanie ku dobru – w perspektywie personalistycznej ... 99

R

ECENZJE Dariusz Adamczyk

Józefa Matejek, Ewelina Zdebska (red.), Współczesne wyzwania – wokół interesariuszy pomocy społecznej, Wydawnictwo „scriptum”, Kraków 2016, ss. 300.

ISBN: 978-83-65432-37-7... 110

(6)

Rozprawy naukowe

(7)

(8)

Pedagogika Rodziny, Family Pedagogy nr 8(3)/2018, ss. 717

Mariola Świderska¹ Społeczna Akademia Nauk Anna Jaśko²

Pomoc niesiona ofiarom i sprawcom przemocy w rodzinie

Assistance Carried Out to Victims and Perpetrators of Domestic Violence

Summary: home, that should be a source of safety and love is often a source of physical, psycho- logical, sexual or emotional violence. The basic form of helping victims of family violence is working with them, topped with appropriate therapy. The basic element of help carried out by victims of violence is prophylaxis conducted at various levels.

Key words: violence, family, legal protection, assistance to victims and perpetrators of violence.

Wprowadzenie

Przemoc stosowana w rodzinie jest zjawiskiem znacznie częściej spotykanym, niż przemoc obecna w szkole, pracy czy innym miejscu publicznym. Dom, który powinien stanowić oazę spokoju, być źródłem bezpieczeństwa, schronienia i miłości, nierzadko jest źródłem przemocy fizycznej, psychicznej, seksualnej czy emocjonal- nej. Sprawcą przemocy jest najczęściej rodzic, czyli osoba dla pokrzywdzonego najbliższa.

1 mswiderska@spoleczna.pl

2 anna.jasko9@gmail.com

(9)

Mariola Świderska, Anna Jaśko 8

Prawna ochrona jednostek przed przemocą w rodzinie

Prawo traktuje przemoc w rodzinie jako szczególny rodzaj czynów zabronionych o nadzwyczajnie wysokim stopniu społecznej szkodliwości [Stożek 2009, s. 9].

Kryminologia postrzega przemoc jako faktyczne stosowanie siły fizycznej, bądź jako groźbę jej użycia, prowadzące do uszczerbku na zdrowiu lub śmierci, niezależ- nie od działań zamierzonych lub nie [Błachut i in. 2006, s. 262].

Przemoc w rodzinie zaklasyfikowano do art. 207 k.k., mówiącego o odpowie- dzialności karnej dla osoby znęcającej się fizycznie lub psychicznie nad osobą naj- bliższą, bądź pozostającą w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy [Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.].

Art. 115 §II k.k. podaje, że: „osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu” [Ustawa z dnia 25 lutego 1964 – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U.

Nr 9, poz. 59 z późn. zm.]. Niniejszy art. 115 wskazuje „osobę najbliższą”, czyli krewnych w linii prostej wyróżniając wstępnych: rodziców, dziadków, pradziadków itd. oraz zstępnych: dzieci, wnuki, prawnuki itd. i ogranicza się do rodzeństwa jako krewnych linii bocznej. Zgodnie z kodeksem karnym do osób najbliższych zalicza także spowinowaconych w tej samej linii, bądź stopniu oraz osobę pozostającą w stosunku przysposobienia oraz jej małżonka. Osoby pozostające we wspólnym pożyciu to te, które pozostają w trwałym związku nieformalnym i zachodzi między nimi więź fizyczna, gospodarcza i uczuciowa [Mozgawa 2007, s. 233].

W art. 2 pkt I ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, uwzględniono również inną osobę wspólnie zamieszkującą lub gospodarującą jako członka rodziny. Ustawodawca w tym przypadku określił członkami rodziny wszystkie osoby, które nie są spokrewnione, spowinowacone, nie pozostają we wspólnym pożyciu, jednak wspólnie zamieszkujące. Przykładem może być sytuacja, w której rozwie- dzeni małżonkowie nie prowadzą wspólnego gospodarstwa, lecz zajmują wspólnie lokal mieszkalny. W przypadku przemocy w rodzinie takie osoby będą traktowane jako członkowie rodziny [Spurek 2008, ss. 63–64].

Art. 2 pkt II ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie, definiuje przemoc jako jednorazowe bądź powtarzające się umyślne działania lub też zaniechania, naruszające dobra osobiste lub prawa osób. Są one zawarte w art. 2 pkt I o prze- ciwdziałaniu przemocy w rodzinie, szczególnie gdy narażone jest życie ofiar przemocy, zdrowie, narusza się ich godność, nietykalność cielesną, wolność, powodując ubytki zdrowia fizycznego i psychicznego, wywołując krzywdy moralne oraz cier- pienie. Dobra osobiste nie zostały sprecyzowane przez ustawodawcę, lecz przykła- dowo wymienione.

(10)

Pomoc niesiona ofiarom i sprawcom przemocy w rodzinie 9

Dobrami materialnymi są wszelkie wartości niematerialne, które są przynależne każdemu człowiekowi i wynikają z przyrodzonej ludzkiej godności oraz indywidu- alności jednostki [Radwański 2003, s. 156].

Dobrami osobistymi, określonymi w art. 23 kodeksu cywilnego są: zdrowie, wolność, swoboda sumienia, nazwisko oraz pseudonim, wizerunek, tajemnica kore- spondencji, nietykalność mieszkania, wszelkiego rodzaju twórczość, w tym nauko- wa, artystyczna, wynalazcza oraz racjonalizatorska [Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964r., Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn., zm.].

Naruszenie któregokolwiek z dóbr może być uznane za przemoc w rodzinie.

Przemocą w rodzinie jest nie tylko powtarzające się zachowanie, lecz także to jednorazowe, którym może być dokonanie jakiejś czynności albo jej zaniechanie.

Ustawodawca tworząc pojęcie przemocy w rodzinie zamierzał wyszczególnić to alarmujące zjawisko społeczne, aby przeciwdziałać jego występowaniu oraz opra- cować plan postępowania wobec ofiar przemocy oraz ich sprawców [Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005r., Dz. U. Nr 180, poz.

1439 z późn. zm.].

W ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie ujęte zostały nowe sposoby rozwiązań oraz podkreślono w tytule istotny problem społeczny, który wcześniej określony był jako „przemoc w bliskich związkach”. Czerwcowa nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie gwarantuje bezpłatną pomoc ofiarom, daje możliwość doradztwa medycznego, prawnego, psychologicznego, socjalnego, zawodowego oraz rodzinnego. W ustawie tej uwzględniono, jako jedną z form pomocy, brak konieczności korzystania z zajmowanego wspólnie z oprawcą lokalu mieszkalnego, zakaz kontaktowania się oraz zbliżania do osoby krzywdzonej oraz umieszczenie jej w specjalistycznym ośrodku wsparcia dla ofiar przemocy w rodzinie. Ustawodawca nakazuje służbie zdrowia obowiązek wydawania zaświadczeń lekarskich dotyczących przyczyn i rodzaju uszkodzeń ciała, zmieniając tym samym świadomość ofiar w zakresie kosztownej obdukcji sądowej, jako należytym materia- le dowodowym w postępowaniu karnym przeciw oprawcom stosującym przemoc w rodzinie.

Art. 12 ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie zobowiązuje do bez- zwłocznego powiadomienia odpowiednich służb działających na rzecz przeciwdzia- łania przemocy w rodzinie, o popełnieniu przestępstwa z użyciem przemocy przez członków rodziny mających takie podejrzenie oraz innych świadków.

Czerwcowa nowelizacja ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (art.

12a–12c), umożliwia pracownikom socjalnym odebranie dzieci z rodzin, w których występuje bezpośrednie zagrożenie ich zdrowia i życia, a następnie zakwaterowanie ich u innej osoby najbliższej, niezamieszkującej wspólnie, w rodzinie zastępczej, bądź też w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Pracownik socjalny, w dalszym postępowaniu, informuje w ciągu 24 godzin sąd opiekuńczy o miejscu umieszczenia dziecka, jednocześnie informując rodziców lub opiekunów prawnych o możliwości złożenia zażalenia do właściwego sądu opiekuńczego, dotyczącego odebrania

(11)

dziecka. Sąd opiekuńczy w ciągu 24 godzin powinien rozpatrzyć zażalenie. W przypadku nieprawidłowości, braku legalności, ewentualnie bezzasadności, sąd natych- miast przekazuje dziecko rodzicom lub opiekunom, jednocześnie informując o tym fakcie przełożonych osób dokonujących odebranie dziecka.

Art. 244 §1a–1b Kodeksu Postępowania Karnego pozwala na obligatoryjne zatrzymanie przez policję osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa z użyciem przemocy na osobie zamieszkującej ten sam lokal mieszkalny, jak również w obawie ponownego popełnienia przestępstwa z użyciem przemocy wobec tejże osoby.

Policja zatrzymuje oprawcę w sytuacji podejrzenia o popełnienie przestępstwa z użyciem broni palnej, noża bądź innego niebezpiecznego przedmiotu na osobie pokrzywdzonej zamieszkującej wspólne mieszkanie wtedy, gdy zachodzi przypusz- czenie ponownego popełnienia tego przestępstwa.

Pomoc kierowana do ofiar przemocy domowej

Pomoc dziecku krzywdzonemu jest trudna, ponieważ często jego oprawcą jest naj- bliższa osoba, zaś bariery obyczajowe oparte są na stereotypowym myśleniu, mó- wiącym o nieingerencji w problemy i życie rodziny z zewnątrz [Jarosz w: Stanik 2007, ss. 106–107]. Jednakże stanowisko społeczeństwa uległo zmianie w związku ze społeczną edukacją oraz nagłaśnianiem przez media tragicznych i krzywdzących zachowań z udziałem dzieci. Szybka reakcja z zewnątrz pozwala zahamować przy- kre następstwa wynikające z przemocy w rodzinie.

Zjawisko przemocy w rodzinie traktowane jest dwojako, jako choroba wymaga- jąca leczenia oprawców albo też jako przestępstwo, czyli ukaranie ich przez sąd [Lisowska 2005, s. 76]. Problem ten pojawia się we wszystkich programach ochrony ofiar, gdyż nasuwa się pytanie, czy powinien być zastosowany środek inwazyjny czy współpraca z rodziną.

 W przypadkach przemocy domowej rozróżnia się trzy poziomy interwencji:

 środki dostępne w naturalnym środowisku ofiary - unika się wówczas oddzielenia ofiary od rodziny i jej otoczenia;

 środki o charakterze rodzinnym, prowadzące do oddzielenia ofiary od jej otoczenia oraz posłużenie się różnymi sposobami, w celu zapewnienia właściwego rozwoju dziecka;

 środki prowadzące do oddzielenia ofiary od rodziny, poprzez umieszczenie jej w placówce opiekuńczej, mające na celu ochronę jednostki do momentu, aż za- grożenie zostanie usunięte [Maciaszek 2010, s. 60].

Rodzina jest fundamentalnym środowiskiem, dzięki któremu dziecko może rozwijać się prawidłowo. Częstokroć środowisko rodzinne przez różnorakie oko- liczności staje się wrogim dla dziecka, sprawiając tym samym niemożność jego pra- widłowego rozwoju. Niosąc dziecku pomoc, stosuje się różne środki, pozwalające

(12)

na eliminowanie nieprawidłowych zachowań, zaś priorytetową wartością jest zawsze szeroko rozumiane dobro dziecka. Pomoc niesiona dziecku winna być ona oparta o:

 wsparcie działań prewencyjnych, w celu likwidacji poczucia zagrożenia dla pra- widłowego rozwoju dziecka;

 pozostawienie dziecka w jego rodzinie biologicznej, jeżeli jest to dla niego ko- rzystne;

 poszukiwanie odpowiednich rozwiązań, w sytuacjach przymusu oddzielenia dziecka od rodziny biologicznej;

 rozpowszechnianie wszystkich alternatywnych działań, prowadzących do powrotu dziecka do jego środowiska rodzinnego, jeśli tylko jest to odpowiednie i z korzyścią dla dziecka [Maciaszek 2010, s. 61; Soriano 2002, s. 123].

Formy pomocy niesione ofiarom przemocy w Polsce w większości oparte są na pracy z nimi, a początkiem jest wstępna konsultacja, polegająca na rozmowie opisu- jącej tę przemoc. Edukacja, motywacja, wsparcie, rozwój predyspozycji oraz umie- jętności i terapia, to trwałe czynniki spotkań indywidualnych i grupowych w pracy z ofiarami dotkniętymi przemocą w rodzinie [Bilska 1999, ss. 69–71]. Grupy terapeutyczne są istotną częścią wsparcia dla ofiar przemocy, a ich zadaniem jest nauka stanowczego radzenia sobie ze strachem i gniewem, budowanie poczucia wartości oraz umiejętność werbalizacji własnych praw [Badura-Madej, Dobrzyńska- Mesterhazy 2000, s. 94].

Dzieci, które doświadczyły przemocy w rodzinie bardzo często są przeświad- czone o swojej winie, przez co unikają rozmów o swoim problemie. Terapia grupowa umożliwia pokazanie im, że są też inne ofiary mające podobny bagaż do- świadczeń. Terapia grupowa powinna spełniać następujące warunki:

 wiek dzieci powinien być zbliżony (różnica nie przekraczająca 2–3 lata) oraz najlepiej jeśli są tej samej płci;

 liczba uczestników terapii nie powinna przekraczać 6–8 członków;

 terapia powinna trwać ok. 8 tygodni, przy cotygodniowych spotkaniach, trwają- cych od 40 do 60 minut; terapia starszych dzieci może wydłużyć się do kilku miesięcy;

 dzieci powinny być pogrupowane w odpowiedni sposób, biorąc pod uwagę ich indywidualne potrzeby i doświadczenia;

 uczestnictwo dwóch terapeutów – kobiety i mężczyzny, w celu demonstracji pozytywnych ról, także płciowych [Pospiszyl 1999, ss. 196–198].

Celami terapii kierowanej do ofiar przemocy rodzinnej są:

 umiejętność oceny przez dziecko sytuacji przemocy,

 ukazanie dobrych i złych sposobów postępowania w kontaktach z innymi ludźmi,

 wytyczenie negatywnych zachowań krzywdzących,

 wyodrębnienie tych zachowań, które są częścią ich doświadczeń.

(13)

Dzieci dotknięte przemocą domową wykazują tzw. frozen fright (zamrożony strach), czyli brak umiejętności wyrażania uczuć w sytuacjach, gdy inne dzieci reagu- ją dynamicznie. Dlatego też należy umożliwić im nazwanie własnych doświadczeń i dać możliwość odreagowania ich poprzez swobodną rozmowę. Następnie poszu- kuje się zaufanej osoby, której ofiara przemocy może zaufać i powierzyć własne lęki z dzieciństwa.

Celem terapii jest również prawidłowe ukierunkowanie umiejętności współży- cia z innymi ludźmi. Ważnym elementem terapii jest pokazanie członkom rodziny sposobów i zasad komunikacji oraz przekazanie wiedzy dotyczącej praw człowieka [Maciaszek 2010, s. 63].

Przemoc w rodzinie jest zjawiskiem złożonym, dlatego ważne jest, aby różne sektory interwencyjne współdziałały, wnosząc właściwe dla poszczególnych z nich umiejętności oraz analizy. Do sektorów tych zalicza się sektor społeczny, prawny oraz zdrowotny [Jarosz 2007, ss. 106–116].

Działania instytucjonalne mają charakter wielozadaniowy i skonsolidowany, skierowany do wszystkich osób mogących znajdować się w grupie ryzyka tak, aby pomóc wszystkim dzieciom pokrzywdzonym. Interwencja w sytuacjach kryzyso- wych odbywa się poprzez:

 wyszukiwanie odpowiednich działań interwencyjnych w sytuacjach krytycznych;

 lokalizację i odbiór informacji o możliwości ryzyka;

 analizę tychże możliwych sytuacji;

 wypracowanie działań interwencyjnych;

 odwołanie się, jeśli wymaga tego sytuacja, do wysokospecjalistycznych organizacji i placówek [Soriano 2002, ss. 126–127].

Praca oraz rozwój pomocy ofiarom przemocy oparta jest na:

 włączeniu placówek, organizacji i instytucji działających na rzecz potrzeby dzieciom krzywdzonym na terenie właściwym;

 wielostronności form pomocy udzielanej ofiarom przemocy oraz jej najbliż- szemu otoczeniu;

 działaniach wykwalifikowanych placówek budząc do działania inne organizacje oraz specjalistów na rzecz dzieci źle traktowanych [Jarosz 2007, ss. 114–115].

Działania prewencyjne ograniczają przemoc stosowaną wobec dzieci w oparciu o obowiązujące w danym kraju przepisy prawne oraz tworzone plany, służące do zmiany przekonań wobec tejże przemocy [Czapińska 2007, s. 33].

Podstawowym poziomem profilaktyki są oddziaływania na szczeblu całego społeczeństwa, obejmujące wszystkie kroki służące do generalnych przemian. Po- ziom drugorzędowy skupiony jest na przewidywaniu, identyfikacji problemu, a na- stępnie poprawie sytuacji. Skoncentrowany jest przede wszystkim na elementach ryzyka. Na tym poziomie przeprowadza się zabiegi pomocne ofiarom przemocy i ich rodzinom, poprzez wizyty pracowników pomocy społecznej i opieki zdrowotnej, jak również udziela się pomoc materialną, socjalną oraz domową. Poziom trze-

(14)

ciorzędowy zawiera działania interwencyjno-ratownicze służące ochronie ofiary przed dalszym jej krzywdzeniem, po wykryciu tragicznej sytuacji dziecka. Poziom czwartorzędowy powinien być kontynuowany już po umieszczeniu dziecka w pla- cówce opiekuńczo-wychowawczej, obejmując wszelkie starania ograniczające niepo- żądane skutki w wyniku przebywania w tejże placówce [Lisowska 2005, ss. 77–79].

Działania podejmowane wobec sprawców przemocy

Wprowadzenie 1 sierpnia 2010 roku nowych przepisów kodeksu karnego poprawi- ło skuteczność walki z przemocą w rodzinie [Maciaszek 2010, s. 80]. Sąd wobec oskarżonego może orzec zakaz kontaktowania, zbliżania się do pokrzywdzonego i nakaz opuszczenia lokalu, który zamieszkuje wraz z ofiarą [Ustawa z 10 czerwca 2010 r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw [Dz. U. z 2010 r., nr 125, poz. 842)].

Coraz częściej mówi się o sprawcach przemocy jako odrębnej, swoistej grupie osób, wymagających specjalistycznego programu terapeutycznego. Działania podejmowane wobec sprawców przemocy przede wszystkim powinny opierać się na podstawowym leczeniu przebiegającym w dwóch etapach:

 terapii skoncentrowanej na agresji oprawcy i odpowiedzialności, która za nią idzie;

 leczeniu innych problemów osobowościowych [http://www.neww.org.pl/

donload/Leczenia_sprawcow-przemocy-rodzinie.pdf].

 Kolejne działania powinny być podejmowane ukierunkowane na indywidualne zaburzenia [Maciaszek 2010, s. 82].

Poniżej przedstawiono przykładowe programy terapeutyczne kierowane do oprawców:

1. The Duluth Curriculum. Przemoc pojmowana jest tutaj jako wskaźnik mę- skiej dominacji i władzy nad kobietą, zaś ich przejawami są: przemoc fizyczna, izolacja, kontrola, poniżanie oraz szantaż. Program Duluth Curriculum charak- teryzuje się psychoedukacją o tematyce związanej z problematyką poszanowania, zaufania, wspierania oraz równouprawnienia i partnerstwa. Na jeden temat składa się kilka sesji. Na każdej z nich terapeuta prezentuje nagranie wideo ilu- strujące zjawisko przemocy. Kolejno każdy z uczestników przedstawia własne obserwacje oraz omawia zachowania kontrolowane wraz z wnioskami i możli- wościami rozwiązań indywidualnych.

2. Emerge. Program ten zawiera więcej elementów psychoterapeutycznych w porównaniu z programem The Duluth Curriculum. Uczestnicy pojedynczo i skrupulatnie wprowadzani są w grupę, przedstawiając się i relacjonując stoso- waną przemoc, która jest powodem znalezienia się ich na terapii. Koncentruje się uwagę na precyzyjnym opisaniu przemocy oraz postępowaniu członków

(15)

grupy na przełomie minionego tygodnia. Starannie analizowane są również więzi i kontakty oprawcy z partnerką. Duży nacisk jest kładziony na podmio- towe jej traktowanie, choćby poprzez używania jej imienia. Jednostkowo mode- lowane są cele typowe dla dotkliwego postępowania, np. radykalnej zazdrości.

Później cała grupa rozważa inne rozwiązania klasyczne, nie będące zachowaniami przemocowymi.

3. Amend. To czteroetapowy program, którego pierwsze dwa etapy mają charak- ter psychoedukacyjny i skupione są na mechanizmie zaprzeczenia sprawcy.

Etap trzeci ma pomóc rozpoznać zachowania oprawcy związane z przemocą oraz stopniowo wprowadzić zasadę prawdomówności. Z kolei czwarty etap jest oparty na wsparciu i namawianiu uczestników do aktywności w zapobieganiu przemocy. Za sukcesy prowadzonej terapii uważa się obniżenie poziomu agresji wobec ofiary, bądź nawet całkowite zaprzestanie wyrządzania krzywd w kon- tekście przemocy fizycznej, psychicznej i seksualnej. Pozytywnymi efektami tego programu mogą być również: pojawienie się zachowań o charakterze opie- kuńczym, zaprzestanie spożywania alkoholu oraz innych środków odurzają- cych, poprawa samopoczucia ofiar [http://www.neww.org.pl/donload/

Leczenia_sprawcow-przemocy-rodzinie.pdf].

Programy terapeutyczne są oparte na takich zasadach jak:

 wzięcie odpowiedzialności przez sprawcę za swoje postępowanie;

 pogłębienie kompetencji społecznych, do których zalicza się umiejętność pra- widłowego komunikowania się z otoczeniem oraz właściwego rozwiązywania sporów;

 rozpoznanie elementów ryzyka związanych z pojawieniem się zachowań agre- sywnych;

 odtworzenie sytuacji przemocowych;

 pobudzenie zrozumienia dla ofiar aktów przemocy;

 dostrzeganie współzależności między zażywaniem alkoholu czy narkotyków a zachowaniami agresywnymi;

 przekształcenie stereotypowych wyobrażeń odnoszących się do męskich po- winności władzy i kontroli a żeńskiej podległości;

 sporządzenie autobiografii w odniesieniu do aktów przemocy [Głowik 2014, s. 20].

W zakładach karnych realizowany jest Krajowy Program Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie, mający na celu: szkolenie kadr, powstanie specjalistycznych ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy oraz wprowadzanie programów edukacyjno- naprawczych dla oprawców [Maciaszek 2010, s. 85].

Systemy terapeutyczne jako oddziaływania penitencjarne są przeznaczone dla skazanych, u których występują niepsychotyczne zaburzenia psychiczne lub upośle- dzenie umysłowe oraz dla skazanych, którzy uzależnieni są od alkoholu i innych środków odurzających [Stańdo-Kawecka 2000, s. 126].

(16)

Ze względu na niewielki wymiar kary (np. w wyniku zadłużeń alimentacyjnych lub innych zobowiązań finansowych), oprawcy skazani za stosowanie przemocy najczęściej kierowani są do zakładów karnych typu półotwartego, jeżeli nie są wy- kazane znaczne przeciwwskazania oraz są zatrudniani.

Aby skutecznie przeciwdziałać przemocy konieczne są odpowiednie działania kierowane, zarówno do sprawców, jak i ofiar przemocy. Wielokrotnie, dręczyciel szykanuje swoje ofiary nawet w czasie pobytu w zakładzie karnym, domagając się odwiedzin, otrzymywania paczek pod groźbą zemsty. Jego poczynania są potajem- ne, czyniąc tym samym błędny obraz ofiary, która rzekomo chce poprawić komfort przybywania w zakładzie karnym swojego oprawcy. Pracownicy Służby Więziennej mogą udzielać zainteresowanym porad, lecz nie mogą oni wpływać na zachowania i decyzje podejmowane przez osoby dorosłe i własnowolne. Często w poczekal- niach zakładów karnych można zauważyć broszury ośrodków wsparcia dla rodzin dotkniętych przemocą.

Po zakończeniu wybranego programu terapeutycznego, osoby dopuszczające się aktów przemocowych, otrzymują informację zwrotną, dotyczącą poczynionych postępów, uwzględniając: obecność na zajęciach, brak przejawów przemocy, utrzymywanie trzeźwości, dojrzałość w postępowaniu, branie odpowiedzialności za własne czyny, bez usprawiedliwiania się i bez obciążając innych. Obserwowane są również umiejętności podejmowania właściwych kroków w celu uniknięcia stosowania agresji, łatwość proszenia o pomoc i otrzymywania wsparcia, rozmowy z członkami terapii oraz samym sobą. Monitorowana jest lekkość w komunikacji, w tym kontakt wzrokowy oraz uczuciowość w rozmowie.

Podsumowanie

Rodzina, której zadaniem jest stworzenie dziecku optymalnego środowiska jego rozwoju, staje się niekiedy środowiskiem wrogim, uniemożliwiającym prawidłowe funkcjonowanie i rozwój dziecka. Nieingerowanie w życie rodziny stosującej przemoc sprawiło, że udzielenie pomocy osobom krzywdzonym było trudne. Obecnie jednak coraz częściej nagłaśniane są przypadki stosowania przemocy wobec dzieci, co umożliwia skuteczną interwencję. Zasadniczą formą pomocy ofiarom przemocy rodzinnej jest praca z nimi, zwieńczona odpowiednią terapią. Kluczowym elementem pomocy niesionej ofiarom przemocy jest prowadzona na różnych szczeblach profilaktyka.

Dzięki przepisom kodeksu karnego, wprowadzonym w roku 2010 poprawiła się skuteczność walki z przemocą w rodzinie. Sąd wobec oskarżonego może orzec zakaz kontaktowania, zbliżania się do pokrzywdzonego i nakaz opuszczenia zamiesz- kiwanego lokalu. Jednakże, coraz częściej sprawców przemocy traktuje się jako pewną grupę osób, które wymagają specjalistycznego programu terapeutycznego.

(17)

Zauważyć zatem należy, iż skuteczne przeciwdziałanie przemocy jest możliwe dopiero po zastosowaniu odpowiednich działań skierowanych, zarówno do spraw- ców, jak i ofiary przemocy.

Bibliografia

Badura- Madej, A. Dobrzyńska-Mesterhazy A. (2000), Przemoc w rodzinie. Interwencja kryzysowa i psychote- rapia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Bilska E. (1999), Pierwsza pomoc [w:] I. Pospiszyl (red.), Razem przeciw przemocy, ŻAK, Warszawa.

Błachut J., Gaberele, A., Krajewski K. (2006), Kryminologia, Arche, Gdańsk.

Czapińska A. (2007), Ochrona dzieci. Raport ONZ 2006, „ Niebieska linia”, nr 3.

Głowik T. (2014), Program oddziaływań korekcyjno-edukacyjnych RODZINA dla sprawców przemocy w rodzinie, Łódź.

Jarosz E. (2007), Interwencje wobec zjawiska krzywdzenia dzieci w rodzinie jako czynnika ryzyka przestępczości- możliwości i ograniczenia w świetle teorii i praktyki [w:] J. M. Stanik (red.), Problemy profilaktyki oraz inter- wencji społecznej i prawnej wobec zjawisk paraprzestępczych i przestępczych, WSP TWP, Warszawa.

Lisowska E. (2005), Przemoc wobec dzieci. Rozpoznanie i przeciwdziałanie, Wydawnictwo Akademii Święto- krzyskiej, Kielce.

Maciaszek J. (2010), Zjawisko przemocy we współczesnym świecie. Wybrane aspekty, Wydział Zamiejscowy Nauk o Społeczeństwie, Stalowa Wola.

Mozgawa M. (2007), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Wolters Kluwer Polska SA, Warszawa.

Pospiszyl I. (1999), Terapia dzieci [w:] Pospiszyl I. (red.), Razem przeciw przemocy, ŻAK, Warszawa.

Radwański Z. (2003), Prawo cywilne. Część ogólna, C.H. Beck, Warszawa.

Soriano A. (2002), Przemoc wobec dzieci, eSPe, Kraków.

Spurek S. (2008), Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie- komentarz, Wolters Kluwer Polska SA, Warszawa.

Stańdo-Kawecka B. (2000), Prawne podstawy resocjalizacji, Zakamycze, Kraków.

Stożek M. (2009), Przemoc w rodzinie. Zapobieganie w świetle przepisów prawa, Instytut Psychologii Zdrowie Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Warszawa.

http://www.neww.org.pl/donload/Leczenia_sprawcow-przemocy-rodzinie.pdf.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r. – Kodeks karny, Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz. U. Nr 9, poz. 59 z późn. zm.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn., zm.

(18)

Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r., Dz. U. Nr 180, poz. 1439 z późn. zm.].

Ustawa z 10 czerwca 2010r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektó- rych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. Nr 125, poz. 842)

(19)

(20)

Małgorzata Kuć¹

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Jadwiga Mazur²

Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie

Marginalizacja społeczna byłych więźniów (przyczyny, przejawy, przeciwdziałanie)

Social Marginalization of Former Prisoners (Causes, Manifestations, Counteracting)

Summary: The social marginalization of former prisoners is an important topic not only because of organizing a support and subsidiarity system for them, but also individual coping strategies in terms of returning to the family, the local community but also dealing with the stigma. The aim of the article is to present the causes of marginalization of this group of people, its manifestations and undertaking counteractions. We also point to important areas related to both the analysis of marginalization, its causes, manifestations, effects and ways of support and subsidiarity.

Key words: marginalization, prisoner, stigmatization.

Wprowadzenie

W czasie dynamicznych zmian i pogłębiających się podziałów społecznych, eko- nomicznych a także kulturowych, poczucie zagrożenia płynące ze marginalizowa-

1 edyta03@poczta.onet.pl

2 jadwigamazur@interia.pl

(21)

Małgorzata Kuć, Jadwiga Mazur 20

nych obszarów życia budzi dyskomfort i oczekiwania rozwiązania kierowane wobec państwa. Zagłębianie się w przyczyny powstawania tych obszarów jest dość żmud- ne, wymaga poznania mechanizmów, które przyczyniają się do ich powstawania i dynamiki.

Celem artykułu jest wskazanie na procesy związane z marginalizacją i wykluczeniem społecznym wpływające na pojawienie się nowych zagrożeń lub zdynami- zowanie już istniejących a odnoszące się do osób opuszczających zakłady karne.

Pojęcie marginalizacji

Pojęcie marginalizacji jest niekiedy traktowane jako synonim pojęcia wykluczenia społecznego. Marginalizacja (ang. marginality, marginalization) – pojęcie przyjęte w literaturze anglojęzycznej, wykluczenie społeczne (ang. exclusion) – pojęcie przyję- te w literaturze francuskojęzycznej.

Marginalizację możemy definiować jako „usytuowanie na peryferiach życia społecznego, które jeszcze nie całkiem jest dla jednostki czy grupy stracone, natomiast wykluczenie oznacza brak możliwości uczestnictwa w nurtach życia społecz- nego, czyli znalezienie się poza życiem społecznym” [Oliwa-Ciesielska 2018, s. 115].

Wykluczenie społeczne – to „niezdolność do uczestnictwa w uznawanych za ważne aspektach życia społecznego – gospodarczych, politycznych i kulturowych.

Skrajne wykluczenie społeczne występuje, gdy niezdolności do uczestnictwa w tych wymiarach życia społecznego mają charakter wzajemnych wzmocnień niż równo- ważenia się” [Szarfenberg 2018, s. 5].

Marginalizacja jednostki czy grupy może być spowodowana ubóstwem, od- miennością etniczną, religijną, światopoglądową, uzależnieniem od środków odu- rzających lub substancji psychotropowych, przeszłością przestępczą. Przedmiotem artykułu jest marginalizacja byłych więźniów analizowana z punktu widzenia jej przyczyn, przejawów i sposobów przeciwdziałania. Dla potrzeb artykułu przyjęto próbę analizy marginalizacji z wykorzystaniem teorii naznaczenia społecznego.

Należy przy tym zaznaczyć, że z powodu objętości artykułu, ograniczono się do najważniejszych kwestii związanych z tym podejściem teoretycznym.

Wykorzystanie założeń teorii naznaczenia społecznego (stygmatyzacji) do analizy marginalizacji więźniów

Jedną z teorii przydatną w analizie marginalizacji społecznej byłych więźniów są założenia teorii naznaczenia społecznego (stygmatyzacji), które wyjaśniają problem dewiacji wtórnej. Twórcą tej teorii był Edwin Lemert, który w swoim dziele Social Pathology [Lemert 1951] wyjaśnił podstawy zależności pomiędzy dewiacją wtórną

(22)

Marginalizacja społeczna byłych więźniów (przyczyny, przejawy, przeciwdziałanie) 21

(np. ponownym wejściem na drogę przestępczą) a dewiacją pierwotną (pierwszym naruszeniem normy prawnej i uwarunkowaniami tego naruszenia) oraz sposobami reakcji społecznej na takie zachowania [Lemert 1951]. To społeczeństwo za pomo- cą swoich systemów i reprezentowanych w nich reakcji (postawy negowania, etykie- towania) przyczynia się do ponownego wejścia jednostki na drogę przestępstwa.

Stygmatyzacja społeczna to proces nadawania jednostkom widocznych oznak mo- ralnej niższości [Kuć 2015]. Człowiek, który w przeszłości popełnił przestępstwo, otrzymuje od społeczeństwa komunikaty mówiące o tym, że jest przestępcą (np.

przejawiają się one w postaci odmowy zatrudnienia, odmowy kontaktów towarzy- skich itp. – społeczeństwo określa w ten sposób status społeczny jednostki. Jed- nostka żyjąc w systemie takich odniesień, w pewnym momencie uznaje sama siebie (poprzez mechanizm jaźni odzwierciedlonej) [Kuć 2015] za dewianta np. przestępcę i zaczyna postępować zgodnie z dookreśloną społecznie rolą dewianta.

Jak podkreśla B. Hołyst „W przypadku przestępstwa proces wtórnej dewiacji rozpoczyna się z chwilą wszczęcia oficjalnego postępowania przeciwko sprawcy, a kulminacyjny moment osiąga w trakcie procesu karnego. Wówczas następuje pu- bliczne określenie danej osoby jako przestępcy, dewianta, „odmieńca” [1979, s. 59]

Odbywanie kary przez przestępcę oznacza dalszy ciąg stygmatyzacji poprzez stan- daryzowanie zachowań więźniów, sposobów ubierania się itp. Dochodzi do róż- nych form naznaczania jednostki jako „różnej” od społeczeństwa. „Cały ten ciąg reakcji społeczeństwa na dewiację sprawia, że pewni ludzie zaczynają się zachowy- wać tak, jak należy oczekiwać od osób zaliczonych do danej kategorii przestępców”

[Hołyst 1979, s. 59]. Następuje wejście jednostki w negatywną rolę społeczną, która została dookreślona przez społeczeństwo za pomocą różnych reakcji np. wymiaru i wykonania kary, sposobu postępowania społeczeństwa po wykonaniu kary. Nie- bezpieczeństwem takiego procesu jest prawdopodobieństwo wejścia jednostki do zorganizowanej grupy dewiacyjnej, w której nie tylko łatwiej będzie jej popełniać przestępstwo i uzyskać ochronę grupy, ale także łatwiej racjonalizować zachowanie przestępcze umacniając proces motywacyjnego podłoża aktywności przestępczej.

Teoria E. Lemerta podkreśla znaczenie wpływu społecznego na zachowania jednostki, zwraca uwagę na siłę społecznych oddziaływań (zwłaszcza grupowych) na sposób reagowania jednostek poddanych określonym oddziaływaniom. Za po- mocą tej teorii wyjaśniany jest proces stopniowego odrzucania i marginalizowania jednostek, które naruszyły obowiązujące w społeczeństwie normy społeczne i prawne. Dewiacja w świetle omawianej teorii jest rozumiana jako status przypisany jednostce w procesie społecznego naznaczenia [Kuć 2015].

Przyczyny marginalizacji byłych więźniów

Omawiając przyczyny marginalizacji więźniów można oprzeć się na trzech głów- nych wymiarach wykluczenia społecznego, które w sposób nieco ogólny pozwalają

(23)

na uchwycenie głównych przyczyn marginalizacji. Trzy główne obszary marginalizacji więźniów odnoszą się do zasobów, udziału w życiu w szerokim tego słowa znaczeniu jak i jakości życia. Są to:

1. Zasoby (Resources)  materialne/ekonomiczne, dostęp do usług publicznych i prywatnych, zasoby społeczne.

2. Udział (Participation)  w życiu społecznym, gospodarczym, politycznym i oby- watelskim, a także w kulturze, edukacji (zdobywanie nowych umiejętności i do- świadczeń).

3. Jakość życia (Quality of life)  w tej kategorii mieści się zdrowie i dobre samopo- czucie, środowisko życia, ale również przestępczość i kryminalizacja, które mo- gą na nie wpływać negatywnie i przyczynić się do pogłębiania dystansu spo- łecznego z innymi grupami [Levitas, Pantazis, Fahmy, Gordon, Lloyd, Patsios.

2007].

Zasoby (Resources) zazwyczaj odnoszą się do sfery materialnej, stanu posiadania, w tym również związanego z podstawą życia materialnego – posiadaniem godnego miejsca zamieszkania. Brak pewności co do ciągłości trwania rodziny wiąże się również z brakiem pewności co do bezpiecznego miejsca usytuowania pozwalające- go na planowania dalszej części życia. Ponadto często obciążenia finansowe wynika- jące z poprzednich zadłużeń, kar finansowych czy zaległości (typu alimenty, podat- ki itp.), mogą pośrednio wpłynąć na wzmocnienie marginalizacji wynikającej z innych deficytów w pozostałych obszarach.

Następny obszar, który pośrednio może przyczynić się do marginalizacji lub jej wzmocnienia to dostęp do usług publicznych i prywatnych oraz zasoby społeczne.

Obszary związane z usługami mogą mieć różny charakter. Jednym z ważniejszych jest zakres usług związanych ze zdrowiem i rehabilitacją, zwłaszcza ubezpieczenia, pozwalającego na korzystanie z usług medycznych. To również kwestia pomocy medycznej oferowanej w zakresie usług prywatnych, które z racji bariery ekono- micznej mogą być trudno dostępne. Do tej sfery usług należy również zakres pomocy prawnej, nie zawsze dostępnej w pełni w sposób nieodpłatny.

Kolejny obszar to udział (Participation)  w życiu społecznym, gospodarczym, politycznym i obywatelskim, a także w kulturze, edukacji (zdobywanie nowych umiejętności i doświadczeń). Obszar ten wydaje się być dostępny dla osób zmarginalizowanych, zwłaszcza ten dotyczący życia politycznego, chociaż i tutaj mogą występować pewne utrudnienia (np. zajmowanie stanowisk partyjnych). Udział w kulturze czy edukacji, wymaga również zaangażowania osób, które odbywały karę pozbawienia wolności, włączenia działań z tego zakresu w swoją strategię działania i plany życiowe. Znacznym utrudnieniem może być stygmatyzacja zarówno ze strony środowiska (były więzień) lub autostygmatyzacja, utrudniające podejmowanie działań w budowie nowej strategii życiowej.

Kolejnym obszarem jest jakość życia (Quality of life)  w której mieści się zdro- wie i dobre samopoczucie, środowisko życia, ale również przestępczość i kryminalizacja. Zdrowie i dobre samopoczucie odnosi się zarówno do zdrowia fizycznego jak

(24)

i psychicznego związanego z konsekwencją przebywania w odosobnieniu. W sytuacji wolnościowej powrót do dobrej kondycji zdrowotnej może być utrudniony przez brak możliwości realizacji obszarów opisanych powyżej. Ponadto ważnym aspektem życia tych osób jest proces stygmatyzacji w środowisku, z którego po- chodzą lub mieszkały przed pozbawieniem wolności jak i sam powrót do niego.

W środowisku tym mieszczą się elementy związane z zagrożeniem powrotem do przestępstwa i kryminalizacją życia, zwłaszcza w sytuacji wywodzenia się jednostki z tych środowisk przed karą pozbawienia wolności. Ponadto często cele stawiane przez społeczeństwo związane z jakością i poziomem życia mogą się rozmijać z oczekiwaniami osób skazanych lub nawet brakiem możliwości realizacji tych ce- lów, co może się łączyć z wejściem w kolejną frustrację, stres i w ostateczności, w sprzyjających warunkach, z powrotem do przestępstwa.

Opisane obszary dotyczące zasobów, udziału w życiu jak i jakości życia, a przede wszystkim oczekiwań związanych z dostępem do nich ze strony osób, które powracają do swoich środowisk mogą wpływać negatywnie i przyczynić się do pogłębiania dystansu społecznego z innymi grupami, które z tych zasobów ko- rzystają.

Przejawy marginalizacji byłych więźniów

Przebywanie w warunkach izolacji penitencjarnej (zwłaszcza dotyczy to odbywania kar długoterminowych), staje się źródłem wielu trudności związanych adaptacją skazanego do warunków wolnościowych. Niejednokrotnie bowiem skazany w trakcie odbywania kary traci kontakt z rodziną i osobami bliskimi, po powrocie z zakła- du karnego ma trudności ze znalezieniem miejsca zakwaterowania czy pracy. Czyn- niki te utrudniają jego readaptację, rozumianą jako ponowną adaptację do warun- ków społeczeństwa wolnościowego.

Odbywanie kary pozbawienia wolności jest dotkliwe zarówno w sferze fizycznej związanej z ograniczeniem przestrzennym jak i psychicznym związanym z brakiem możliwości zaspokajania potrzeb, zwłaszcza psychicznych [Ciosek 1993].

Ponadto izolacja sprawia, że powstają w psychice jednostki negatywne następstwa takiego stanu związanego z napięciami, frustracją, stresem, które mogą też prowa- dzić do nieodpowiedniej readaptacji [Pospiszyl 2000]. To również wytracanie umie- jętności radzenia sobie w sytuacjach wolnościowych, wchodzenie w wyuczoną bez- radność [Szymanowski 1989]. Wzrastać może również poziom agresywności (na co wskazują badania) [Szałański, Michalski 1998]. Stąd po opuszczeniu zakładu karnego, jednostki mogą mieć trudność w odnalezieniu się w warunkach wolnościowych, zwłaszcza po długoletnim odosobnieniu. Problemy te są nie tylko złożone, ale zale- żą zarówno od okoliczności odbywania kary jak i warunków, jakie jednostka zastaje po powrocie do swojego środowiska. Do takich problemów należą w dużym stopniu rozpad rodziny, często powiązany z brakiem możliwości powrotu do miejsca zamieszkania lub odtworzenia takich warunków, które były przed okresem pozba-

(25)

wienia wolności. To także stygmatyzacja rodziny, mogąca być powodem kompli- kowania się życia rodzinnego.

Podobna sytuacja związana jest z trudnością powrotu na rynek pracy, zwłaszcza w sytuacjach udziału jednostki w przestępstwie przeciwko mieniu lub zdrowiu i życiu. To ważne chociażby ze względu na konieczność adaptacji w warunkach wolnościowych jednostek poddanych izolacji, przez dłuższy okres czasu. Łączy się to też z poziomem zaufania społecznego w ogóle i pracodawcy w szczególności.

Brak pracy, często odpowiedniego wykształcenia, czy umiejętności zawodowych, trudność w jej znalezieniu, brak zaufania, stają się zarówno elementem stygmatyzu- jącym dla jednostki i jej rodziny, jak i przejawem marginalizacji, zagrożeniem powrotem do przestępstwa.

Kolejnym widocznym przejawem marginalizacji osób odbywających karę pozbawienia wolności są uzależnienia i trudność radzenia sobie z nimi, w tym opór przed korzystaniem z profesjonalnej pomocy. Skutkiem nieradzenia sobie w tej sferze jest zarówno możliwość pojawienia się konfliktów w rodzinie jak i trudność w znalezieniu pracy czy zdobywania zaufania w środowisku.

Ponadto analizując problem marginalizacji społecznej byłych więźniów, należy wspomnieć, że jest on szczególnie istotny wśród recydywistów, którzy gorzej przy- stosowują się do warunków wolnościowych.

Przeciwdziałanie marginalizacji społecznej byłych więźniów

Podejmowane przeciwdziałania w zakresie marginalizacji przybierają formę działań ze strony organizacji publicznych jak i non profit. Jednym z nich są wytyczne zawarte w Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski wskazujące na cztery główne obszary działania o tyle ważne, że nawiązują do Strategii Lizbońskiej w obszarze integracji społecznej oraz Cele Nicejskie. Zawierają (ujmując rzecz dość ogólnie ze względu na objętość artykułu) zapewnienie dostępu do pracy, zasobów, praw, dóbr i usług dla wszystkich, poprzez promowanie dostępu do stabilnego zatrudnienia, zapobieganie wykluczeniu, organizowaniu zabezpieczeń społecznych w zakresie zdrowia, mieszkalnictwa itp. Wskazuje to w dużym stopniu na wymienione powyżej obszary wymagające, i to w dużym stopniu, realizacji bezpośrednio już w środowiskach, do których są kierowane, z uwzględnieniem zarówno ich specyfiki jak i specyfiki sytuacji życiowej grup i jednostek, do których są kierowane.

Kolejnym obszarem jest zapobieganie ryzyku wykluczenia poprzez rozwijanie potencjału społecznego opartego na wiedzy i nowych technologiach, co jest szcze- gólnie ważnym zadaniem dla osób zmarginalizowanych wskutek odbywania kary pozbawienia wolności, zwłaszcza przez dłuższy okres czasu.

Czwartym obszarem jest mobilizacja wszystkich podmiotów ze sfery polityki, gospodarki, życia społecznego, które mają polegać na promowaniu wykluczonych

(26)

w uczestnictwie ludzi zagrożonych tym wykluczeniem w rozwiązywaniu ich pro- blemów, promowaniu dialogu i partnerstwa między różnymi podmiotami, poprzez angażowanie ich do walki z wykluczeniem społecznym. Zachęcania do podejmowania odpowiedzialności za swój los i wspieranie społecznej odpowiedzialności biznesu [Narodowa Strategia Integracji Społecznej [NSIS) 2003]. Ten obszar wydaje się być najtrudniejszym do realizacji, ponieważ jego sformułowanie, dość ogólne, z jednej strony pozwala na szerokie działania, z drugiej, z tego samego względu, może je w dużym stopniu ograniczać. Niemniej należy zaznaczyć, że w tym obszarze swoje miejsce do działań mogą znaleźć organizacje non profit, znakomicie wspomagające lokalne strategie wsparcia i pomocniczości.

Biorąc pod uwagę analizowane obszary można stwierdzić, że przeciwdziałanie marginalizacji społecznej byłych więźniów powinno mieć charakter systemowy i konsekwentny wobec złożonego podłoża przyczyn i przejawów marginalizacji. Na system ten składają się następujące elementy:

 wystandaryzowany system ścigania i wymiaru sprawiedliwości,

 oddziaływanie resocjalizacyjne i readaptacyjne w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolności,

 system zinstytucjonalizowanego wsparcia postpenitencjarnego,

 zinstytucjonalizowana pomoc społeczna,

 rodzina i środowisko lokalne.

System ścigania i wymiaru sprawiedliwości

System ścigania i wymiaru sprawiedliwości jest pierwszym elementem procesu społecznego oddziaływania, który dzięki prawidłowej standaryzacji może złagodzić proces marginalizacji przestępcy. Ważnym standardem procesu ścigania i wymiaru sprawiedliwości jest standard podmiotowego traktowania podejrzanego i oskarżo- nego, wymóg poszanowania godności ludzkiej osoby poddawanej procedurze wyja- śniania odpowiedzialności karnej za popełnienie przestępstwa. Ważne znaczenie mają także zasady procesu karnego  wyrażone w kodeksie postępowania karnego (kpk Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) i w doktrynie, których całokształt określa prawidłowy sposób systemowego postępowania, zmierzającego do ustalenia winy sprawcy przestępstwa i wymierzenia mu odpowiedniej kary, stanowiącej sprawie- dliwą odpłatę za czyn przestępczy wymierzony przeciwko dobru chronionemu prawem.

Oddziaływanie resocjalizacyjne i readaptacyjne

Oddziaływanie resocjalizacyjne [Ostrowska 2009] i readaptacyjne w trakcie odbywania kary pozbawienia wolności, ze względu na istotny wymiar czasowy tego procesu, ma kluczowe znaczenie w przeciwdziałaniu marginalizacji społecznej prze- stępcy. Odgrywa ważną rolę także z tego względu, że w trakcie izolacji penitencjarnej jest duże prawdopodobieństwo występowania czynników marginalizacjotwór- czych takich jak: standaryzacja zachowań, totalny charakter instytucji więzienia,

(27)

obecność podkultury więziennej, przeludnienie więzień. Długotrwała izolacja peni- tencjarna prowadzi do wielu negatywnych następstw takich jak: degradacja osobo- wości, zerwanie więzi społecznych, rozwój przestępczych podkultur [Marek 2009, Śliwowski 1981], czemu resocjalizacja ma zapobiegać. Paradoksem kary pozbawienia wolności jest to, że ma przygotowywać sprawcę przestępstwa do prawidłowego funkcjonowania w społeczeństwie wolnościowym (zgodnie z obowiązującymi w nim normami prawnymi i społecznymi), izolując go od tego społeczeństwa [Kuć 2017].

System zinstytucjonalizowanego wsparcia postpenitencjarnego

System zinstytucjonalizowanego wsparcia postpenitencjarnego opiera się na treści przepisów kodeksu karnego wykonawczego [kkw Dz. U. Nr 90, poz. 557 z poźn. zm] i daje określonym podmiotom (Służbie Więziennej, kuratorom sądo- wym) [Ustawa z dnia 27 lipca 2011 o kuratorach sądowych, Dz. U. 2014, poz. 795]

stowarzyszeniom, fundacjom uprawnionym w świetle art. 38 kkw do pomocy w resocjalizacji i readaptacji osób pozbawionych wolności) narzędzia do udzielania pomocy osobom opuszczającym zakłady karne. W świetle tych przepisów [art 3843 kkw, 164–168 kkw] środki uzyskiwane z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym i Funduszu Pomocy Pospenitencjarnej [art. 43 kkw] mogą być przeznaczone na różne formy pomocy byłym więźniom.

Przepis art. 41 §1 kkw wyznacza cel pomocy postpenitencjarnej, określając go jako ułatwienie społecznej readaptacji skazanym, a w szczególności przeciwdziała- nie powrotowi do przestępstwa. Pomoc postpenitencjarna może być również udzie- lana rodzinom skazanych. Ustawodawca określił także zakres świadczeń pomoco- wych, wskazując, że może być to pomoc materialna, medyczna, pomoc w znalezieniu pracy i zakwaterowaniu, a także porady prawne. Wszystkie wymienione rodzaje pomocy mają być udzielane w niezbędnym zakresie. Zgodnie z art. 41 §2 kkw, pomocy tej udzielają organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz kuratorzy sądowi; pomocy tej mogą również udzielać podmioty, o których mowa w art. 38 §1 kkw^. [Szczygieł 2002].

Administracja zakładu karnego ma określone obowiązki dotyczące przygotowania więźnia do opuszczenia zakładu karnego. Zadaniem administracji w zakresie przygotowania skazanego do zwolnienia z zakładu karnego jest m.in.: 1) zebranie w trakcie badań osobopoznawczych informacji dotyczących potrzeb skazanego po zwolnieniu. Informacje te muszą być uaktualnione przed zwolnieniem; 2) udzielenie skazanemu informacji o zakresie pomocy postpenitencjarnej i podmiotach udziela- jących tej pomocy; 3) nawiązanie kontaktu z rodziną lub osobami bliskimi, w przypadku gdy skazany ze względów zdrowotnych nie jest w stanie samodzielnie do- trzeć do miejsca zamieszkania; 4) wyznaczenie okresu przygotowania skazanego do zwolnienia w trybie art. 164 §1 kkw.

W okresie przygotowania do zwolnienia skazany powinien w miarę możliwości odbywać karę we właściwym zakładzie karnym położonym najbliżej przyszłego miejsca stałego pobytu [art. 165 §1 kkw]. Skazanemu zwalnianemu z zakładu karne-

(28)

go, który nie dysponuje wystarczającymi środkami własnymi i nie ma zapewnionych na wolności dostatecznych środków utrzymania, dyrektor zakładu karnego może udzielić pomocy pieniężnej w chwili zwolnienia w wysokości do 1/3 przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia pracowników lub jej odpowiedni ekwiwalent [art 166

§3 kkw].

Zinstytucjonalizowana pomoc społeczna

W przeciwdziałaniu marginalizacji byłych więźniów istotną rolę odgrywa pomoc społeczna. Pomoc społeczna znajduje normatywne podstawy w Ustawie z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej [t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 930 z późn. zm].

W świetle jej przepisów [art. 2 ust. 1] pomoc społeczna jest instytucją polityki spo- łecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Pomoc społeczną organizują organy administracji rządowej i samorządowej, współpracując w tym zakresie, na zasadzie partnerstwa, z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościołem Katolickim, innymi kościołami i zawiązkami wyznaniowymi oraz osobami fizycznymi i prawnymi [art. 2 ust. 2]. Art. 7 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej stanowi, że pomocy spo- łecznej udziela się osobom i rodzinom w szczególności z powodu trudności w przystosowaniu się do życia po zwolnieniu z zakładu karnego.

Rodzina i środowisko lokalne

Rodzina jest podstawowym środowiskiem najszerszych i najtrwalszych więzi społecznych i z tego względu odgrywa ważną rolę w przeciwdziałaniu marginalizacji społecznej byłych więźniów. Dzięki wsparciu rodziny w zakresie potrzeb material- nych, emocjonalnych i społecznych, były więzień ma szanse na szybką readaptację i powrót do akceptowanych ról społecznych.

Bezpośredniość relacji panujących w rodzinie oraz różnorodność ról pełnio- nych w rodzinie sprawia, że były więzień szybciej ponownie przystosowuje się do wymagań środowiska wolnościowego. Rodzina dysponuje też szeregiem czynników ważnych w przeciwdziałaniu marginalizacji, są to:

 wyznaczanie wyraźnych granic pomiędzy systemem rodzinnym a środowiskiem zewnętrznym oraz pomiędzy poszczególnymi podsystemami w obrębie rodziny;

 efektywna komunikacja interpersonalna, pozwalająca na stymulowanie rozwoju i konstruktywne rozwiązywanie problemów;

 zaspokajanie potrzeb fizycznych i psychicznych – m.in. poczucia bezpieczeń- stwa, przynależności, miłości, szacunku;

 tworzenie naturalnego systemu wsparcia dla rozwoju fizycznego, psychicznego, duchowego i społecznego swoich członków;

 modelowanie światopoglądu, standardów aksjonormatywnych i postaw spo- łecznych [Niewiadomska, Chwaszcz 2010].

(29)

Rodzina, ze względu na swoje funkcje wychowawcze, odgrywa bardzo istotną rolę w przeciwdziałaniu marginalizacji młodocianych [Kuć 2010].

Środowisko lokalne natomiast, poprzez ważną rolę kulturotwórczą, stanowi istotny element przeciwdziałania marginalizacji byłych więźniów. Wykazując postawy zrozumienia, akceptacji środowisko lokalne buduje kapitał społecznego wsparcia dla osoby, która przez jakiś okres czasu była pozbawiona możliwości prawidło- wych relacji społecznych.

Środowisko lokalne odgrywa większe znaczenie w małych społecznościach, w których kontrola społeczna jest silniejsza. W społecznościach takich były więzień nie może pozostać anonimowy, co powoduje, że zarówno on, jak i jego otoczenie, muszą zmierzyć się z jego przestępczą przeszłością.

Podsumowanie

Celem artykułu było przedstawienie przyczyn marginalizacji osób, które odbyły karę pozbawiania wolności. Wskazano także na ważne obszary związane zarówno z analizowaniem marginalizacji, jej przyczyn, przejawów, skutków jak i sposobów wsparcia i pomocniczości. Opisano przejawy marginalizacji jak i podejmowane przeciwdziałania w tym zakresie. Zdecydowano się również na spojrzenie na tę problematykę z perspektywy teorii stygmatyzacji. W analizie dla potrzeb artykułu odniesiono się do problematyki marginalizacji i strategii radzenia sobie z nią z wykorzystaniem strategii przyjętych w Unii Europejskiej.

Wnioski wypływające z artykułu wskazują na potrzebę badań w obszarze omawianej problematyki dla potrzeb zarówno organizacji wspierających środowiska zmarginalizowanych osób, które odbyły karę pozbawienia wolności jak i systemu penitencjarnego, który na bieżąco mógłby monitorować kwestie związane z zagro- żeniem marginalizacją więźniów.

Bibliografia

Ciosek M. (1993), Izolacja więzienna, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Hołyst B. (1979), Kryminologia na świecie, PWN, Warszawa.

Kuć M. (2010), Zapobieganie przestępczości [w:] I. Niewiadomska, M. Kalinowski (red.), Wezwani do działania. Zasoby społeczne w profilaktyce zachowań destrukcyjnych, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Kuć M. (2015), Kryminologia, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.

Kuć M. (2017), Prawo karne wykonawcze, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa.

Lemert E. (1951), Social Pathology, McGraw-Hill, New York.

(30)

Marek A. (2009), Funkcje kary pozbawienia wolności na tle zmian polityki karnej [w:] S. Lelental, G. B.

Szczygieł (red.), X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, Wydawnictwo Temida 2, Białystok.

Niewiadomska I., Chwaszcz J. (2010), Rodzina. Naturalny system wsparcia [w:] I. Niewiadomska, M. Kalinowski (red.), Wezwani do działania. Zasoby społeczne w profilaktyce zachowań destrukcyjnych, Wydawnictwo KUL, Lublin.

Ostrowska K. (2009), Psychologia resocjalizacyjna a karanie kryminalne [w:] S. Lelental, G. B. Szczygieł (red.), X lat obowiązywania kodeksu karnego wykonawczego, Białystok.

Pospiszyl K. (2000), Psychopatia, Wydawnictwo „Żak”, Warszawa.

Szałański J., Michalski J. (1998), Wskaźniki syndromu agresji u przestępców osadzonych w zakładach karnych i poddanych probacji [w:] J. Szałański (red.), Wina – kara – nadzieja – przemiana, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź–Warszawa–Kalisz.

Szczygieł G. B. (2002), Społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym, Wydawnictwo Temida 2, Białystok.

Szczygieł G. B. (2006), Społeczna readaptacja skazanych – próba oceny [w:] H. Machel (red.), Wykonywanie kary pozbawienia wolności w Polsce – w poszukiwaniu skuteczności, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Szymanowski T. (1989), Powrót skazanych do społeczeństwa, PWN, Warszawa.

Śliwowski J. (1981), Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa Akty prawne:

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.).

Ustawa a dnia 27 lipca 2001 r. O kuratorach sądowych (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 795).

Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. O pomocy społecznej (t.j. Dz. U. z 2016 r., poz. 930 z późn. zm).

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 czerwca 2016 r. W sprawie sposobu i trybu wykonywania czynności przez kuratorów sądowych w sprawach karnych wykonawczych (Dz. U.

z 2016 r., poz. 969).

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 września 2017 r. W sprawie Funduszu Pomocy Pospenitencjarnej – Funduszu Sprawiedliwości (Dz. U. 2017, poz. 1760).

Strony www:

Oliwa-Ciesielska M., Marginalizacja i wykluczenie społeczne jako trwałe cechy rzeczywistości społecznej, [online]

www.problemypolitykispołecznej.pl/images/czasopisma/35/PPS-35-109-125pdf, s. 115.

Szarfenberg R., Ubóstwo i wykluczenie społeczne, [online] www.rszarf.ips.uw.edu.pl/uiws/01uiws.pdf. s. 5.

(31)

Ruth Levitas, Christina Pantazis, Eldin Fahmy, David Gordon, Eva Lloyd and Demi Patsios (2007), The multi-dimensional analysis of social exclusion, Department of Sociology and School for Social Policy Townsend Centre for the International Study of Poverty and Bristol Institute for Public Affairs University of Bristol January 2007, s. 10, [online] http://dera.ioe.ac.uk/6853/1/

multidimensional.pdf.

Narodowa Strategia Integracji Społecznej (NSIS) jest dokumentem przygotowanym przez Zespół Zadaniowy do Spraw Reintegracji Społecznej, któremu przewodniczył Minister Gospodarki, Pra- cy i Polityki Społecznej – Jerzy Hausner. Zespół został powołany 14.04.2003 r. przez Prezesa Rady Ministrów. (Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski, 2004, s. 1011), [online]

https://www.mpips.gov.pl/userfiles/File/mps/NSIS.pdf.

(32)

Daniel Jakimiec¹

Referendarz sądowy w Wydziale VI Sądu Rejonowego Lublin – Zachód w Lublinie

Zasady sądowego postępowania wykonawczego w sprawach rodzinnych i opiekuńczych

w oddziaływaniu resocjalizacyjnym

Principles of the Judicial Executory Proceedings in Family and Guardianship Matters in the Rehabilitation Influence

Summary: In the Polish system of the adjective law lack of separate laws and regulations governing the executory proceedings in family and guardianship matters. Legislator being driven by an affection of legislative economics in the comprehensive way regulated only a process. Defining the executory proceedings in family and guardianship matters it is possible to state that it constitutes the stage of judicial proceedings about consequent character towards reconnaissance proceedings. The executory proceedings means all proceedings aiming at the execution of the decision. It is being led in matters from the scope of the parental responsibility, incapacitated persons and persons addicted to alcohol obliged to the surrender for detox treatment, whereas a help and a protection granted the participant in these proceedings are his object and for his family. This one help is bringing itself about for recon- stituting, that is restoring the family member in functioning of socially accepted values, that is for his rehabilitation.

Key words: family, spouse, parent, child, dysfunction, help, rehabilitation.

1 danieljakimiec@onet.pl

(33)

Daniel Jakimiec 32

Wprowadzenie

W polskim systemie prawa procesowego brak odrębnych przepisów regulujących postępowanie wykonawcze w sprawach rodzinnych i opiekuńczych. Ustawodawca kierując się względami ekonomii legislacyjnej w sposób całościowy uregulował je- dynie proces. Definiując postępowanie wykonawcze w sprawach rodzinnych i opie- kuńczych na wstępie należy zauważyć, że ustawodawca użył pojęcia „postępowanie wykonawcze” w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego w rozdziale zatytu- łowanym „Inne sprawy rodzinne i opiekuńcze” w art. 578¹ §1 KPC, wskazując podstawę jego wszczęcia. W pozostałych regulacjach tej ustawy, które znajdują odpowiednie zastosowanie do tego postępowania, przedmiotowe określenie nie występuje. Za trafne wypada uznać prezentowane w literaturze przez A. Łapińskie- go oraz K. Gromek ujęcia tego postępowania. W jurysprudencji A. Łapiński określa postępowanie wykonawcze, jako postjudykacyjne [Łapiński 1975]. Natomiast we- dług K. Gromek, postępowanie wykonawcze oznacza wszelkie postępowania zmie- rzające do wykonania orzeczenia [Gromek 2008].

Przedmiotem postępowania wykonawczego w sprawach z zakresu władzy ro- dzicielskiej, osób ubezwłasnowolnionych oraz osób uzależnionych od alkoholu zobowiązanych do poddania się leczeniu odwykowemu jest pomoc i ochrona udzie- lana uczestnikowi tego postępowania oraz jego rodzinie. Postępowanie wykonawcze stanowi stadium postępowania sądowego o charakterze następczym wobec postępowania rozpoznawczego. Postępowanie to w sposób stosunkowo trwały reguluje sytuację prawną uczestnika postępowania w związku ze zdarzeniami w wyniku, których postępowanie rozpoznawcze zostało wszczęte. Czas, przez który jest prowadzone ograniczają zdarzenia prawne, takie jak przywrócenie władzy ro- dzicielskiej, uchylenie ubezwłasnowolnienia, bądź wyznacza go przepis ustawy, jak to ma miejsce w przypadku osób zobowiązanych do podania się leczeniu odwykowemu. Przepis art. 34 ust. 1 Ustawy z dnia 26 października 1982 roku o wychowa- niu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi [Dz. U. z 1982 r., nr 35, poz.

230] przewiduje, że „obowiązek poddania się leczeniu trwa tak długo, jak tego wymaga cel leczenia, nie dłużej jednak niż 2 lata od chwili uprawomocnienia się posta- nowienia”.

Postępowanie wykonawcze prowadzi sąd opiekuńczy. Zadaniem postępowania wykonawczego jest wdrożenie prawidłowych postaw uczestników postępowania odpowiadających aksjologicznym założeniom ochrony rodziny i jej członków. Isto- tę tego postępowania najlepiej wyraża preambuła do ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej z dnia 9 czerwca 2011 roku, zgodnie z którą jej uregu- lowania mają na celu: „dobro dzieci, które potrzebują szczególnej ochrony i pomocy ze strony dorosłych, ochronę środowiska rodzinnego, a także atmosfery szczę- ścia, miłości i zrozumienia, w trosce o ich harmonijny rozwój i przyszłą samodziel- ność życiową, dla zapewnienia ochrony przysługujących im praw i wolności, dla dobra rodziny, która jest podstawową komórką społeczeństwa oraz naturalnym