W związku z recenzja S. Sokołowskiej

378 L I S T Y D O R E D A K C J I

cy ch p oszczególn e k a teg o rie sp ołeczn e, w y stę p u ją c y c h w źródłach, jak i o k r e śle ­ n ia ch u ży w a n y ch przez h istoryk ów . Ich w ielo zn a czn o ść zm usza na ra zie do a rb i­

tra ln eg o n ie k ie d y w yb oru u ży w a n y ch ok reśleń . Ta sy tu a cja sp o w o d o w a ła w y s tą ­ p ie n ie p e w n y c h n ie ś c isło śc i w p rzyp isach n a szeg o a rty k u łu , w y n ik a ją c y c h z fa k tu k u m u lo w a n ia w n ich — z przyczyn tech n iczn y ch — in fo rm a cji d o ty czą cy ch p oszcze­

g ó ln y ch p a rtii tek stu .

N a p rzy k ła d w op isie C zern ieck iego w isto c ie n ie w y stę p u je k ategoria d w o ­ rzan „ resp ek to w y ch ”, n atom iast zn a jd u jem y w n im k ategorie sp ołeczn e o d p o w ia d a ­ jące o m a w ia n ej (są to tzw . „ k om orn icy” i „ p rzy ja ciele”), co sp o w o d o w a ło o d esła n ie czy teln ik a w p rzy p isie rów n ież do teg o dzieła.

N a za k o ń czen ie ch cem y p od zięk ow ać za ż y c z liw e uw agi sk iero w a n e pod n a ­ szym ad resem . P ra g n iem y n a d a l zajm ow ać się tem a ty k ą sp o łeczn o ści d w o rsk ich , w id zą c w n iej k lu cz do zrozum ienia isto tn y ch m ech a n izm ó w rząd zących sp o łeczeń ­ stw em starop olsk im . M am y n ad zieję p rzed staw ić w p rzy szło ści w y n ik i n a sz y c h n o ­ w y c h badań źród łow ych .

A n d r z e j P o śp iech , W o jc ie c h T y g ie ls k i

W zw iązk u z recen zją S. Sokołow skiej

W 1976 r. w y d a łe m d w ie książk i: „ T o w a rzy stw o D em ok ratyczn e P o lsk ie o w ła ­ d zach p o w sta ń czy ch ” i „K ształt p o lity czn y P o lsk i w id eo lo g ii T o w a rzy stw a D em o ­ k ratyczn ego P o lsk ie g o ”. Z asad n iczym ic h c e le m obok u k azan ia w y b ra n y ch zagad ­ n ie ń p ro g ra m o w y ch T D P b y ło sp ro sto w a n ie w ie lu n ie słu sz n y c h i k rzy w d zą cy ch o p in ii o tej o rg a n iza cji, k tó re fero w a n o n ie ty lk o w d a w n iejszy ch p racach, a le ta k ż e w h isto rio g ra fii la t p ięćd ziesią ty ch . W h isto rio g ra fii teg o o k resu w y stę p o w a ły b o ­ w ie m zbyt su ro w e o cen y d zia ła ln o ści czło n k ó w T D P. N ie d ostrzegan o w ie lu is to t­

n y ch i n o w a to rsk ich e le m e n tó w w p rogram ie T o w a rzy stw a , a le p od k reślan o jeg o u m ia rk o w a n y i ek le k ty c z n y ch arak ter. B łęd y p o p ełn ia n e w w a r to śc io w a n iu d zia ­ ła ln o ści człon k ów T o w arzystw a, ży ją cy ch w o k reślo n y ch w aru n k ach h istoryczn ych b y ły p rzy czy n ą p o w sta w a n ia o cen up roszczon ych , a h isto ry czn y ch .

D r S te fa n ia S o k o ł o w s k a w recen zji m o ich prac za m ieszczon ej w „P rze­

g lą d zie H isto ry cz n y m ” (t. L X IX , z. 2) n a p isa ła , że w e w stę p ie do „ K szta łtu ” o d ­ n io słe m się k ry ty czn ie do h isto rio g ra fii p ierw szeg o d z ie się c io le c ia PR L , le c z n a łam ach k sią żek n ie udało m i się u n ik n ąć p od ob n ych ocen. N a p o tw ierd zen ie sw o je j tezy przytoczyła n u m ery k ilk u stron: „ T o w a rzy stw o ”, s. 57 n. i „ K szta łt”, s. 55, 57.

U w a ża m to stw ierd zen ie za n ie słu sz n e i d ezin fo rm u ją ce cz y te ln ik a . R ecen zen tk a m oże inaczej in terp reto w a ć fa k ty , m ieć sw o ją ocen ę w yd arzeń , a le p o w in n a przep ro­

w a d zić p rzek o n y w u ją cy dow ód sw o jej słu szn o ści. N a w y m ie n io n y c h p rzez recen zen t- k ę stron ach p isa łem , że w ięk szo ść czło n k ó w T P D , od rzu cając w ia r ę w p ojed yn cze osob y, d ostrzegała w p ły w b e zim ien n y ch m as lu d u n a b ie g h istorii, zb liża ją c s ię przez to do k o n cep cji p o jm ow an ia p rocesu d z ie jó w w e w sp ó łczesn ej h isto rio g ra fii. P isa łe m d alej, że p o d sta w y kon cep cji h isto rio g ra ficzn ej T D P b y ły id e a listy c z n e , b o w iem w y ra ża ły się w stw ierd zen iu , że w o sta teczn ej in sta n cji histo rią rządzą id ee, k tó ry ch n o sic ie la m i są m a sy („ T o w a rzy stw o ” s. 57 n.). S tarałem się ud ow od nić, że bard ziej a n ty fe u d a ln y w y d ź w ię k , n iż og ó ln o -teo rety czn e rozw ażan ia o sp o łe ­ cze ń stw ie , m ia ły d y sk u sje o p ra w a ch c zło w ie k a i o b y w a te la i p o stu la t w p ro w a ­ d zen ia w ży cie w w o ln y m k raju ty c h ż e p ra w („K ształt” s. 57). P isa łe m ta k że, że T o w a rzy stw o g lo r y fik u ją c S ło w ia ń szczy zn ę p ierw o tn ą , n ie d ostrzegało p ostęp ow ej ro li n a stę p u ją c y c h po n iej fo rm a cji p o lity czn o -sp o łeczn y ch („K szta łt” s. 55). B o tak b y ło isto tn ie . N iem n iej jed n a k p o d k reśliłem , że b łęd n a d ed u k cja historyczn a sto so w a n a przez T D P, użyta do k on k retn ego celu ja k im b y ło w p ro w a d zen ie w p rzy­

L I S T Y D O R E D A K C J I 3 7g

szłej P o lsce u stroju d em ok ratyczn ego, m iała sw o ją rew o lu cy jn ą w y m o w ę . P ropo­

n o w a n y przez T D P ustrój za p ew n ia ł b o w iem ca łem u p o lsk iem u sp o łe c z e ń stw u zrów ­ n a n ie w p raw ach, lik w id o w a ł jeg o pod ział na u p r z y w ile jo w a n y c h i ujarzm ionych.

B y ł to program p o stęp o w y , m im o, że w jego filo zo ficzn ej p o d b u d o w ie zau w ażyć m oż­

n a n ie k o n se k w e n c je p o leg a ją ce n a łą c z e n iu sp rzeczn ych ze sobą p ierw ia stk ó w : racjo­

n a lizm u i teo rii p ierw o tn y ch idei.

W recen zo w a n y ch p rzez dr S o k o ło w sk ą pracach sta ra łem się n a k reślić w ie lo - w a rstw o w o ść badanej id eo lo g ii, b ro n iłem T o w a rzy stw o przed n ie słu sz n y m i zarzu­

tam i, a le u k a zy w a łem ta k że w im ię p raw d y h istoryczn ej ta k ie czy n ik i, których czło n k o w ie tej organ izacji n ie dostrzegali.

R ecen zen tk a n a p isa ła , iż n iezro zu m ia łe dla n iej jest „ stw ierd zen ie au tora od ­ n o śn ie d zia ła ln o ści S zy m o n a K on arsk iego. Jak że inaczej m ia ł d otrzeć do lu d u — za p y ty w a ła — je ż e li n ie p rzez sz la c h tę i d u ch o w ień stw o , je ż e li n ie przez p o zy sk a ­ n ie do sp isk u o św ieco n y ch w a r stw sp o łeczn y ch ? ”. Ta część recen zji w y w o ła ła m oje n a jw ię k s z e z d ziw ien ie. W cy to w a n ej p rzez recen zen tk ę k sią żce p isa łe m bow iem ,

że do w a lk i o o d zysk an ie n ie p o d le g ło śc i P o lsk i, T D P ch ciało zorgan izow ać sz e ­ roki fron t sił p a trio ty czn y ch , n ie w y łą c z a ją c szla ch ty . A b y w y k a za ć słu szn ość k o n ­ cep cji T D P u k azałem d ziałaln ość n iek tó ry ch sp isk o w có w (w ty m Szy m o n a K on ar­

sk ieg o ), d zia ła ją cy ch w k ra ju w la ta c h czerd ziesty ch X I X w ie k u , zn a ją cy ch b ar­

dzo dobrze p an u jące w n im sto su n k i i układ sił p o lity czn y ch . O ni ta k że, podob­

n ie jak T D P, p ragn ęli p rzyciągn ąć do p rzyszłego p o w sta n ia tę sz la c h tę , która b yła zd ecy d o w a n a w a lczy ć n ie ty lk o o w y z w o le n ie n a ro d o w e P o lsk i, a le i o jej p rze­

o b rażen ia sp ołeczn e. D otarcie do lu d zi b yło w ó w cza s m o żliw e ty lk o przez o fic ja li­

stó w d w o rsk ich i drobną szla ch tę. P rzeb y w a n ie osób o b cy ch w ch ło p sk ich zagro­

dach b u d ziło n a ty ch m ia st p od ejrzen ia zab orczych w ład z. H isto ria d ostarczyła lic z ­ n y ch p rzy k ła d ó w szy b k iej d ek o n sp ira cji em isa riu szy d zia ła ją cy ch bezp ośred n io w śród ludu. G d yb y recen zen tk a p rzeczytała d ok ład n iej t ę część k sią żk i, w której piszę o stosu n k u T D P i sp isk o w có w k ra jo w y ch do sz la c h ty i o fic ja listó w dw or­

sk ich , n ie b y ło b y chyba n iep o ro zu m ień , gdyż p ogląd y n a sze na tę sp raw ę są podobne,

O bie k sią żk i p osiad ają zb liżon ą o b jętość (12 i 13 ark. w y d .), u d ok u m en tow an e są p rzy p isa m i i p osiad ają in d ek sy n a zw isk . M im o tego p racę w y d a n ą przez MON, ze w zg lęd u chyba na m a ły form at, recen zen tk a n a zy w a „ k sią żeczk ą ”. O k reślen ie to m a raczej p ejo ra ty w n e z n a czen ie.

N ie w ą tp liw ie w ie le u w a g dr S o k o ło w sk iej jest słu szn y ch i jestem za n ie w d zięczn y. A utorka r ecen zji dała d ow ód, że zna p rob lem atyk ę i litera tu r ę d o ty ­ czącą p rzed m iotu . N ie p ow in n a w ię c lek k o m y śln ie fero w a ć w y ro k ó w , k tó re są n ie ­ zgodne z te k ste m recen zo w a n y ch p u b lik a cji i k rzyw d zą ich autora.

H e n r y k Ż altilsk i

J eszcze o archiw um rodziny Hauke

W zw ią zk u z m oim a rty k u łem „A rch iw u m rod zin y H au k e i sp u ścizn a gen . Józefa L u d w ik a H a u k e”, P H t. L X IX , 1978, z. 3, s. 491— 509, p ragn ę dodać k ilk a u zu p ełn ień .

D la b ad aczy dziejów em ig r a c y jn y c h isto tn a b ęd zie w iad om ość otrzym an a już po w y d ru k o w a n iu artyk u łu , że p a p iery R om ualda J a w o ro w sk ieg o zn ajd u ją się jeszcze w ręk ach p ry w a tn y ch na te r e n ie S zw ajcarii.

P on ad to w a rty k u le m oim , na sk u tek przeoczenia a u to rsk ieg o w y p a d ł jed en fragm en t. N a s. 500 o d p o w ied n i ak a p it p o w in ien brzm ieć: „Przy b liższy m w n ik n ię ­