r e c e n z j e
’’K té m a ”. C iv ilis a tio n s de l ’O rient, de la G rèce et R om e a n tiq u es n ° 1, S tra sb o u rg 1976; n e 2, S trasb ou rg 1977.
N o w e to p ism o — ro czn ik — w y d a w a n e je s t p rzez O środek B ad ań B lisk ie g o W sch od u i G rec ji w o k r e sie a n ty c z n y m oraz Z esp ó ł B a d a ń H isto r ii R zy m sk iej U n iw e r sy te tu N a u k H u m a n isty c z n y c h i W y d zia łu N a u k H isto r y c z n y c h w S tr a s
b u rgu. P re z e n tu ją c p ie r w sz y n u m er p ism a red a k cja p o d k reśliła , że m a ono z a stą p ić „ B u lletin de la F a c u lté d es L e ttr e s de S tra sb o u rg ” w zak resie n a u k o a n ty k u . P oza jed n a k ra cją p od trzy m a n ia tr a d y c ji ośrodka b ad ań n a d a n ty k iem w S trasb u rgu p o d jęcie w y d a n ia n o w eg o p ism a z o sta ło te ż sp o w o d o w a n e ro zw o je m b ad ań o n o w y m p ro filu w obu p od an ych w y ż e j ośro d k a ch stra sb u rsk ich . P u b lik a c je zam ieszczo n e w ’’K té m a ” m a ją o d zw iercied la ć p ra cę ty c h ośro d k ó w oraz p o d k reśla ć śc is ły z w ią z e k b a d a ń n a d d zieja m i B lisk ie g o W sch od u , G recji i R zym u.
P rezen to w a n e tu ta j p ie r w sz e d w a to m y w y d a w n ic tw a zd ają s ię św ia d c z y ć p o z y ty w n ie o p o d jętej p rzez e n erg ic zn ą red a k cję (E dm ond F r é z o u l s , E dm ond L é v y w op arciu o szerszy k o m itet red a k cy jn y ) in ic ja ty w ie .
Z a w a rte w ty c h d w ó ch to m a ch a r ty k u ły z a w ie r a ją z jed n ej stro n y te k s ty o d czy tó w w y g ło sz o n y c h p rzez g o śc i U n iw e r sy te tu w S tra sb u rg u , z d ru giej p u b lik a c je p ra co w n ik ó w teg o ż U n iw e r sy te tu . O rygin aln ość i p o ży teczn o ść p u b lik a cji p olega m .in. n a ty m , że w ię k sz o ś ć o w y c h te k s tó w sk u p io n a je s t w o k ó ł k ilk u z a g a d n ień c e n tra ln y ch sta n o w ią c y c h szczeg ó ln e z a in te r e so w a n ie n a sz y c h k o leg ó w w S trasb u rgu . S zczeg ó ln ie w y r a ź n ie w y stę p u je to w to m ie II w y d a w n ic tw a . Z a
w ie r a on sześć rozp raw sk u p io n y ch w o k ó ł te m a tu ’’L ’h a b ita t d an s le P ro ch e O rient a n tiq u e ” k o n ty n u u ją c te m a ty k ę rep rezen to w a n ą p rzez tr z y ro zp ra w y w to m ie I.
S ześć rozp raw d o ty czy S p a rty w o k resie a rch a icz n y m , a d z ie s ię ć — źró d eł i fo rm b o g a ctw a w św ie c ie rzy m sk im (p rzew a żn ie w II w . przed n .e . — III w . n.e.).
P oza ty m k ilk a a r ty k u łó w w to m ie p ie r w sz y m i je d e n w to m ie d ru gim (J. J o u a η n a, ’’R em a rq u es su r le s r ecla m es dans la tr a d itio n H ip p o cra tiq u e. A n a ly se arch éo lo g iq u e du t e x t e d es m a n u scrip ts”) d oty czą za g a d n ień n ie łą czą c y ch s ię
z o w y m i p od an ym i w y ż e j g łó w n y m i n u rta m i p u b lik a cji.
W to m ie p ie r w sz y m w d zia le d o ty czą cy m fo rm m ie sz k a n ia n a B lisk im W schodzie a r ty k u ł G e n e v iè v e H u s s o n o dom ach p ry w a tn y c h w O x y ry n ch o s w I— III w . n.e. sta n o w i bardzo udaną p rób ę o d tw o rzen ia r ó żn y ch ro d za jó w d o m ó w m ie sz k a l
n y c h w op arciu o m a teria ł d o k u m en to w y p rzy z u p ełn y m n ie m a l b ra k u d a n y ch arch eo lo g iczn y ch . A r ty k u ł p rzy n o si te ż in te r e su ją c e d a n e filo lo g ic z n e (o term in a ch greck ic h w y stę p u ją c y c h je d y n ie n a te r e n ie E gip tu ), h isto ry czn e (o zró żn ico w a n iu g osp od arczym lu d n o ści O x y ry n ch o s, e le m e n ta c h tu b y lc z y c h i g reck ic h w b u d o w n ic tw ie , ilo śc i m ie sz k a ń c ó w itp.).
N a stęp n y a r ty k u ł E. F r é z o u l s ’a — o a rch itek tu rze d o m ó w w P a lm y r z e — jest o p a rty g łó w n ie n a w y n ik a c h w y k o p a lisk z u w z g lę d n ie n ie m jed n a k k o n te k s tu h istoryczn ego.
A r ty k u ły z te j g ru p y za g a d n ień w to m ie II sk u p io n e są w o k ó ł sp ra w m ia sta i sto su n k u do m ia sta w tr a d y c ja c h ró żn y ch lu d ó w i za g a d n ień u rb a n isty czn y ch . R ozpraw a J. Ch. B a ł t y d o ty czy fa z ro zw o ju u rb a n isty czn eg o A p a m e i n a d O ron
tem . E. J a c o b o m a w ia sto su n e k p o z y ty w n y i n e g a ty w n y do m ia sta w tr a d y c ji
P R Z E G L Ą D H IS T O R Y C Z N Y , T O M L X X , 1979, Z E S Z . 1
134
R E C E N Z J Eiz r a e lsk ie j. W k ró tk im o m ó w ie n iu J a n e J o h n s o n zw raca u w a g ę n a zn a czen ie m a ło dotąd ek sp lo ro w a n eg o ośrod k a gosp od arczego ep o k i b rązu M aroni n a C yprze.
J. O. M a g u e r o n p rzed sta w ia w y n ik i w y k o p a lisk w M esk en e-E m a r w S y r ii (w y k o p a lisk a te z o sta ły p rzep row ad zon e w ram ach szero k iej a k c ji r a to w a n ia z a b y t
k ó w w zw ią zk u z reg u la cją śro d k o w eg o od cin k a E ufratu). A r ty k u ł M agu eron w to m ie I „K tém a” zap ozn aje c z y te ln ik a z tą sto su n k o w o m ało zn an ą a bardzo w ażn ą a k cją a rch eo lo g ó w przed z a la n ie m b a d a n y ch te r e n ó w p rzez n o w o u tw orzon e j e zioro e l-A ssa d .
N a stęp n e d w a a r ty k u ły teg o d z ia łu dotyczą m ia st e g ip s k ic h — J. P a r l e b a s p isz e o zn a czen iu m ia sta w E g ip cie w ś w ie tle źród eł lite r a c k ic h i a rch eo lo g iczn y ch , a J a cq u es S ch w a rtz o H erm o u p o lis M agna jak o p rzy k ła d zie m ia sta eg ip sk ieg o w ep o ce g reck o -rzy m sk iej.
W d ziale p o św ięco n y m d ziejo m S p a rty arch aiczn ej (tom II) m a m y sześć roz
p raw : P . C a r l i e r o ż y c iu w e w n ę tr z n y m S p a rty w o k resie K leo m en esa I, Ed. L é v y o w ie lk ie j R h etrze, N . L o r a u x o zn a czen iu m o ty w u „pięknej ś m ie r c i” (śm ierci żołn ierza) w id e o lo g ii S p arty, Cl. M o s s é o p erio jk a ch , G. R o 1- 1 e у o sztu ce la k o ń sk iej w o k resie arch aiczn ym , A . R o o b a e r t o rzek om ym za g ro żen iu S p a rty przez h e lo tó w w V w .
J a k w iad om o, źródła dla d z ie jó w S p a rty o k resu a rch a icz n e g o n ie są zb yt b o g a te i p ełn e. W y m ien ien i tu a u to rzy u siłu ją p rzez n ie c o in n ą ic h in terp reta cję rozstrzygn ąć p rob lem y od la t n u r tu ją c e w ie lu b a d a czy teg o ok resu .
P ie r r e C a r l i e r n a p o d sta w ie dok ład n ej a n a liz y p rzek a zu H erod ota u siłu je d o w ie ść , że po 506 r. d ecy zja w sp ra w a ch w o jn y i p o k o ju n a le ż a ła w S p a rcie d e fa c to a n ie ty lk o d e iu r e do k o m p eten cji zgrom ad zen ia lu d o w eg o . P o zy cja k róla a ta k że n ie k tó r y c h w y b itn y c h d o w ó d có w (B rasidas, L izan d er) z a leż a ła od ich o so b is te g o w p ły w u n a d em os, a w ię c p ozy cja ic h p rzyp om in ała w p ow ażn ej m ierze p o z y c ję p r o s ta te s to u d e m o u w A te n a c h i w in n y c h m ia sta c h d em ok ratyczn ych . C arlier n e g u je ty m sa m y m o p in ię o w a lce k ró ló w z efo r a m i ja k o g łó w n y m m o ty w ie p o lity k i w e w n ętrzn ej S p a rty . W ydaje się, że a u to r n ie s łu s z n ie z le k c e w a ż y ł sp r a w ę w p ły w u sp rzy m ierzeń có w n a p o lity k ę S p a rty i reo rg a n iz a cji Z w ią zk u P e - lo p o n esk ieg o .
E dm ond L é v y p o d ejm u je raz jeszcze d y sk u sję z w ią za n ą z tz w . w ie lk ą retrą L ik u rg a , której tek st d otarł do n a s w p rzek ła d zie P lu ta rch a (L yc. 6, 1— 9) i T y r- ta io są (D iodoros V III, 12,6 i P lu ta rch I.e.) L e v y rozróżnia w p rzek a za n y m te k ś c ie trzy w a r stw y . P ierw szą , a n ty d a to w a n ą ju ż w sta ro ży tn o ści, a poch od zącą n a jw c z e ś
n iej z V III w ., drugą — n a jp ó źn iej z p o ło w y V II w . i tr z e c ią — tra k to w a n ą jak o
„d o d a tek ” p rzez P lu ta rch a , p ó źn iejszą n iż T y rta io s. T a a n a liz a p ro w a d zi go też do w n io sk u , że retra za sa d n icza b y ła m n iej d em ok ratyczn a, n iż s ię p rzy jm u je, a do
d a tek do n iej m im o p ozorów o lig a rch iczn y ch o d p o w ia d a ł o k r e so w i p o stęp u d em o k ra ty czn eg o . W te n sp osób e w o lu c ja u stroju sp a rta ń sk ieg o o d p o w ia d a ła b y ogóln ej lin ii r o zw o ju p a ń stw g reck ich .
N ic o le L o r a u x w y w o d z i za sa d ę sp artań sk ą „ zw y cięży ć lu b u m rzeć” z b a r
dzo d a lek iej p rzeszło ści w y s u w a ją c te z ę , że w V w . zasad a ta o b o w ią z y w a ła przede w s z y stk im w y b r a n y c h w śró d „ ró w n y ch ”, a p ra k ty k a stra teg iczn a zn a ła ta k ż e i o d w r o ty arm ii sp a rta ń sk iej. P o d k reśla te ż ró żn icę m ięd zy a te ń s k im m o ra ln y m w z o r em „pięk n ej śm ie r c i”, a sp a rta ń sk im — z w ią za n y m z p ra w em co n a jm n iej o b y cza jo w y m , j e ś li n ie p isan ym .
C laude M o s s é w k ró ciu tk im szk icu in terp retu je te k s t Izo k ra tesa (P a n a - th e n a ik o s 177 nn.) à p ro p o s p erio jk ó w la k o ń sk ich .
A r le tte R o o b a e r t a n a lizu ją c p rzek azy d o ty czą ce b u n tó w h e lo tó w w ciągu V w . p.n.e. d och od zi do w n io sk u , że h elo ci la k o ń scy (k tórych odróżnia k o n se k
R E C E N Z J E 135
w e n tn ie od h e lo tó w M essen ii) n ie s ta n o w ili n ie b e z p ie c z e ń stw a d la S p a rty i że o p in ia A r y sto te le sa n a te n te m a t (P olit. II 5— 10) je s t p rzesad zon a.
R ozp raw y d o ty czą ce d z ie jó w R zy m u o rozproszonej n ie c o te m a ty c e w to m ie I, w to m ie II w ią żą s ię z b ardzo r o z w in ię ty m i w cią g u o sta tn ic h k ilk u n a stu la t b a d a n ia m i n a d p o d sta w a m i ek o n o m iczn y m i im p eriu m rzy m sk ieg o a sz czeg ó ln ie n a d p ro b lem a ty k ą d och od ów , w y d a tk ó w , cen , p ła c itp .
Jea n A n d r e a u w a r ty k u le p o św ię c o n y m fu n d a cjo m p r y w a tn y m w I t a lii I— III w . n.e. in te r e su je się sz czeg ó ln ie śro d o w isk iem , z k tó reg o w y w o d z ili s ię fu n d a to rzy i m o ty w a cją fu n d a c ji (s. 157—211). Z rozp raw ą tą łą c z y s ię te m a ty c z n ie a r ty k u ł H e lèn e J o u f f r o y (s. 328— 337) o u d zia le m u n ic ip ió w , cesa rzy i fu n d atorów p ry w a tn y ch w fin a n so w a n iu b u d o w li p u b liczn y ch w Ita lii. O k resu cesa r
s t w a d oty czy te ż rozp raw a M ir e ille С o r b i e r za w ie r a ją c a a n a liz ę i in terp reta cję zn an ej in sk r y p c ji z B an asa — ed y k tu K a ra k a lli z 216 r. d a ro w u ją ceg o m ieszk a ń com p ro w in cji (w e d łu g au to rk i M au ritan ia T in g ita n a a m oże i C a esa rien sis) z a le g ło śc i p od atk ow e w zam ian za d o sta rczen ie a n im a lia c a e le stia . W ty c h o sta tn ich au to rk a dop atru je się „ d zik ich zw ierzą t go d n y ch o fia ro w a n ia w ła d c y ” (stąd ca e le s tia ) a n ie k o n ie c z n ie o k reślo n eg o rod zaju zw ierzą t. D y sk u sja d o ty ch cza so w a w o k ó ł te k s tu w y m ie n ia ła sło n ie i lw y . A u tork a p rób u je te ż w y tłu m a c z y ć te n g est K a r a k a lli o k reślon ą sy tu a c ją h isto ry czn ą i tru d n o ścia m i ek o n o m iczn y m i p ro w in cji a fry k a ń sk ic h .
O k resu c e sa rstw a d o ty czy te ż rozpraw a Ed. F r e z o u l s a o cen ach , p ła ca ch i p o zio m ie ży cia n a p o d sta w ie e d y k tu o cen a ch m a k sy m a ln y ch . O bszerna rozp raw a F ra n ço is J a c q u e s p o św ięco n a je s t sp isom cen zu so w y m p rzep ro w a d zo n y m w G a
li i w II i w p ierw szej p o ło w ie III w . n.e.
B ard zo in te r e su ją c y a r ty k u ł R on ald a S y m e ’ a d o ty czy źr ó d e ł b o g a ctw a i a w a n s u sp o łeczn eg o a ry sto k ra cji p r o w in c ji B a e tic a i G a llia N a rb o n en sis. H e lè n e P a v i s d ’E s c u r a c za jm u je się sto su n k ie m fo rtu n a ry sto k r a c ji sen a to rsk iej a z y sk ó w h a n d lo w y ch , p od czas g d y M . R a s k o l n i k o f f p isz e o te r m in a c h o k reśla ją cy ch b o g a ctw o i lu d zi b o g a ty ch w p ism a ch C yceron a. W reszcie E m ilio G a b b a w r a c a do sp ra w y k r y z y su d robnej w ła sn o ś c i ziem sk iej w II w . p .n .e. rozp atru jąc te n p ro b lem n a p o d sta w ie d a n y c h z ok reślo n eg o te r e n u Ita lii p o łu d n io w o -śro d k o w ej.
Z te m a ty k ą tą łą c z y s ię ta k ż e a r ty k u ł E th e lli H e r m o n o u s ta w ie agrarn ej T y b eriu sza G rakcha.
A r ty k u ł C lau d e N i c o l e t w t. I sta n o w i str e sz c z e n ie jeg o w ię k sz e j p racy o sk a rb o w o ści rzy m sk iej w o k resie R ep u b lik i.
P o w y ż s z y p rzeg lą d n ie w y c z e r p u je p ro b lem a ty k i a r ty k u łó w ob u to m ó w
„ K tem a ”. W to m ie p ie r w sz y m zn a jd u jem y k ilk a ro zp ra w d o ty czą cy ch a u to ró w d ra m a ty czn y ch a te ń sk ic h , ro zp ra w ę M. R a s k o l n i k o f f o n o w sz y c h b a d a n ia ch r a d ziec k ich n a d n ie w o ln ic tw e m i in n e.
W ty m k ró tk im o m ó w ie n iu szło m i o p r z e d sta w ie n ie c z y te ln ik o m p o lsk im n o w e g o w y d a w n ic tw a se r y jn e g o U n iw e r sy te tu w S trasb u rgu . W y d a je s ię , ż e fo rm u ła p rzy jęta sz czeg ó ln ie w to m ie II g r u p o w a n ia a r ty k u łó w w o k ó ł d w ó ch czy trzech te m a tó w je s t bardzo sz c z ę śliw a . P o z w a la n a sk u p ie n ie u w a g i c z y te ln ik a , u ła tw ia p o szu k iw a n ia b ib lio g r a fic z n e a zarazem daje w y r a z g łó w n y m z a in tereso w a n io m w y d a ją c e g o p ism o ośrod k a. N a le ż y ży czy ć n a szy m k o leg o m w S tra sb u rg u p o w o d zen ia w ty m i w ie lu in n y c h p r z e d się w z ię c ia c h p o d jęty ch p rzez te n a m b itn y o śro
d ek stu d ió w n a d a n ty k iem .
Iza B ie ż u ń s k a -M a ło w is t
