/ ANNALES
UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SKŁODOWSKA
VLUBLIN—POLONIA
VOL. XL, 15 SECTIO C 1985
Instytut Biologii UMCS Zakład Ochrony Przyrody
Sergiusz RIABININ, Małgorzata OLEARNIK
Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina w okresie zimowym
HaBjuofleHMa Has ówosKOJiorneń nrau ropoąa JIioójiMHa b nepnofl 3mmbi
Erom Observations on Bioecology of Birds of Lublin during Winter Season
I. WPROWADZENIE
O ile awifauna miast Polski w okresie gniazdowym poznana jest dobrze, o tyle brak jest publikacji dotyczących jej stanu zimowego. Niniejsze materiały uzupeł
niają tę lukę. Głównym walorem przedstawionych materiałów mogą być w pierw
szym rzędzie ich aspekty bioekologiczne, etologiczne oraz dotyczące ochrony przy
rody (ochrony ptaków) i urbanizacji. Większość podanych w pracy zjawisk nie ma charakteru „odkrywczego”, jednak traktowane jako elementy całego kontekstu eko
logicznego („zima” w urbicenozach) mogą mieć w przyszłości swoistą wartość, kiedy badania te, obecnie inicjowane, będą w przyszłości w pełni rozwijane. Praca ta ma także wydźwięk regionalny, gdyż jest jedną z cyklu prac nad awifauną Lublina (1—
3). Obserwacje prowadzone były w latach 1951—1983.
II. PRZEGLĄD GATUNKÓW
Wrona siwa — Corvus corone L.
Spotykana na wszystkich niemal śmietnikach, trawnikach, okolicznych nieużytkach, w koronach drzew; często razem z kawkami i gawro
nami; znacznie mniej liczna od nich.
Gawron — Corvus jrugilegus L.
Bardzo pospolity, spotykany prawie wszędzie (często razem z kaw
kami i wronami siwymi); występuje zwykle gromadnie w wię-
I
kszych lub mniejszych stadach, w zadrzewieniach parkowych, cmentar
nych i innych (w koronach drzew i na ziemi), jest częstym bywalcem ogródków działkowych, przydomowych, śmietników i wszelkich nieużyt
ków porośniętych chwastami; penetruje trawniki, odtajałą ziemię i kre
towiska; gromadzi się często i to licznie wzdłuż brzegów rzek, zwłaszcza przy kolektorach (razem z mewami śmieszkami); kilkutysięczne stada ze wszystkich stron miasta gromadzą się na wspólne noclegi na drzewach przy cukrowni, widzi się je także zapadające na ziemię, na samych od- stojnikach itp.; migracje na noclegi rozpoczynają się zwykle od wczes
nych godzin popołudniowych; mniejsze skupienia noclegowisk gawronów spotykane były na obszarze całego miasta (np. cmentarz przy ul. Lipowej i inne); większe natomiast — jedynie obok odstojników cukrowni przy Parku Ludowym.
Kawka — Coloeus monedula L.
Spotykana w tych samych środowiskach jak gawron (poza gro
madnymi jego noclegami).
Sroka — Pica pica (L.)
Pojedyncze ptaki spotykano w zimie w całym mieście, zwłaszcza w środowiskach zadrzewionych (parki, cmentarze).
Szpak — Sturnus vulgaris L.
W cieplejsze zimy pozostaje w mieście. Spotykano go wówczas przy śmietnikach w pobliżu zabudowań, na trawnikach, na parapetach okien i balkonach, przy karmnikach, na drzewach; na noclegi zalatuje gromad
nie, nocując często razem z synogarlicami tureckimi. W zi
mie lat 1975/1976 i 1976/1977 obserwowany był z tymi ptakami przy ul.
Buczka i Żmigród, w pobliżu gmachów Seminarium Duchownego w ko
ronach jesionoklonów i jesionów, tuż pod oświetlonymi la
tarniami nad ruchliwą ulicą (Buczka).
Gil — Pyrrhula pyrrhula (L.)
Pospolity gatunek z grupy gości zimowych, pojawiający się jednak w Lublinie w poszczególnych latach nie tak samo licznie; najczęściej spo
tykany bywa na takich drzewach i krzewach oraz roślinach zielnych, jak:
jarzębina, klon zwyczajny, klon jesionolistny, je
Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina... 135
sion, bez lilak, kalina, dzika róża, ślazówka, nawloć.
Obserwowany także na drzewach owocowych, żerujący na ich pąkach (np. 29 I 1974 r. i 1 II 1984 r. Park Akademicki).
Grubodziób — Coccothraustes coccothraustes (L.)
Pojedyncze ptaki spotykane były w okresie jesienno-zimowym, głów
nie na terenie Dzielnicy Uniwersyteckiej (Park Akademicki, ul. Akade
micka, ul. Nowotki i inne). *
Dzwoniec — Chloris chloris (L.)
Pojedyncze ptaki spotykano dość często w różnych miejscach i śro
dowiskach (ogródki działkowe, chwastowiska, parki, cmentarze, zieleń przyosiedlowa); szczególnie często w zadrzewieniach tui, na śnie gu
li cz c e, róży, dereniu świdwie, słoneczniku).
Makolągwa — Carduelis cannabina (L.)
Często spotykana na chwastowiskach, porośniętych b y 1 i c ą, k o- mosą, podróżnikiem i innymi; nieraz wraz z trznadlami.
Makolągwa żółtodzioba — Carduelis flauirostris (L.) Spotykana zwykle na chwastowiskach, nieraz z czeczotkami.
Liczebność w poszczególnych latach była różna.
Czeczotka — Carduelis jlammea (L).
Nieraz z makolągwami, czyżykami i dzwońcami spo
tykane stada na chwastowiskach, w ogródkach działkowych, a także na drzewach (olszyny, tuje, brzozy i inne). Liczebność w poszcze
gólnych latach różniła się.
Czyżyk — Carduelis spinus (L.)
Spotykany na olszach, brzozach, tujach, także i na ziemi (trawy, ściółka); nieraz z sikorami i gilami. Liczebność w po
szczególnych latach była różna.
Szczygieł — Carduelis carduelis (L.)
Pospolity w koronach wysokich drzew, często w pobliżu ruchliwych
arterii, a także w ogródkach działkowych, na chwastowiskach.
Zięba — Fringilla coelebs L.
W okresie zimowym spotykana niekiedy przy karmnikach wraz z wróblami, sikorami bogatkami i innymi (np. 14X11 1974 r. — karmnik na cmentarzu przy ul. Lipowej, M. Ochmińska 1975 *).
Zięba jer — Fringilla montifringilla L.
W dniu 16 II 1977 r. obserwowano samca wraz z wróblami na ja
rzębinie i głogu.
Wróbel domowy — Passer domesticus (L.)
Poza żerowaniem tego gatunku (często z gawronami i kawka
mi) na miejskich nieużytkach, śmietnikach itop. warte są zanotowania gro
madne noclegi wróbli, tzw. „sejmy”; z roku na rok mają one miejsce w różnych punktach miasta, a liczebność ich jest różna. Przykłady: — w r. 1977 — gromadnie nocowały w otworach wentylacyjnych przy ul.
Bieruta 20 (H. Mazurek 1977), a także na wysokich topolach przy ul. Hanki Sawickiej oraz przy ul. Przechodniej i Glinianej (r .1978).
Wróbel mazurek — Passer montanus (L.)
Pospolity gatunek, spotkany w różnych środowiskach (zwłaszcza pe
ryferyjnych): chwastowiskach, nieużytkach, polach, podwórkach, śmietni
kach, ogródkach działkowych.
Trznadel — Emberiza citrinella L.
Obecnie spotykany na miejskich peryferiach, głównie w okresie zimo
wym: nieużytki, pola, stogi siana, drogi podmiejskie; w latach 1971 i 1972 widywano pojedyncze ptaki późną jesienią i zimą na skrajach cmentarzy przy ul. Lipowej i Unickiej (A. Gardawska 1973).
Potrzeszcz — Emberiza calandra L.
Spotykany jedynie na peryferiach miasta (np. 20 XI 1974 r. pojedyn
cze osobniki na chwastowiskach przy Bystrzycy).
* Cytowane nazwiska i lata dotyczą prac magisterskich wykonanych w Za
kładzie Ochrony Przyrody UMCS pod kierunkiem S. Riabinina.
Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina...
137 Snieguła — Plectrophenax nivalis (L.)
Stada śnieguł obserwowano na peryferiach miasta jedynie w marcu 1952 r. w czasie obfitych opadów śnieżnych (1).
Dzierlatka — Galerida cristata (L.)
Należy do ptaków często spotykanych w zimie w pobliżu zabudowań gdzie przebywa obok śmietników, nieużytków z chwastami, na trawni
kach, a także obok młynów i magazynów zbożowych.
Pliszka siwa — Motacilla alba yarrelli Gould.
. Ten rzadko zalatujący gatunek pliszki siwej (o wyraźnie czarnym ubar
wieniu grzbietu) obserwowano tylko jeden raz nad brzegiem Bystrzycy, przy odtajałej części rzeki, obok mostu przy cukrowni, na tyłach Parku I udowego, 22 XII 1981 r.
Mysikrólik — Regulus regulus (L.) • Występowanie tego gatunku w poszczególnych latach podlega przy
puszczalnie dużym wahaniom; obecnie spotyka się go w zimie znacznie rzadziej niż poprzednio (głównie na drzewach szpilkowych, zwłaszcza tujach).
Raniuszek — Aegithalos caudatus (L.)
Spotykany zupełnie sporadycznie w zadrzewieniach na peryferiach miasta.
Sikora bogatka — Parus major L.
Bardzo pospolita w różnych zadrzewieniach: parkach, skwerach, ogro
dach, przy karmnikach; w czasie jesiennych koczowań — wraz z innymi sikorami, czyżyk am i, kowalikami, gilami i innymi.
Sikora modra — Parus caeruleus L.
W zimie spotykana w ogrodach, ogródkach działkowych, parkach —
w tych ostatnich przeważnie na brzozach, a także przy karmnikach
i śmietnikach; niekiedy obserwuje się ją w stadach wraz z sikorami
bogatkami.
Sikora sosnówka — Parus ater L.
/
Obserwowana jedynie w zimie, niekiedy w koronach t u i (możliwe, że tak, jak i dla mysi królików, czyży, dzwońców i innych drzewa te stanowią nie tylko bazę pokarmową, ale i schronienie przed zimowymi chłodami i wiatrami).
Sikora uboga — Parus palustris L.
Spotykana nieco rzadziej od innych sikor, niekiedy wraz z siko
rami bogatkami (ogrody, tuje, różne drzewa i zakrzewienia, przy karmnikach); 29 XI 1971 r. na cmentarzu przy ul. Lipowej obser
wowano ją żerującą na jaworach opanowanych przez mszyce (A.
Gardawska 1973).
Kowalik — Sitta europaea (L.)
Pojednycze ptaki obserwowano w różnorodnych zadrzewieniach, na cmentarnych pomnikach, a także przy karmnikach.
Pełzacz ogrodowy — Certhia brachydactyla Br.
Pełzacz leśny — Certhia jamiliaris L.
Pojedyncze ptaki spotykano w okresie zimowym w Ogrodzie Saskim, na cmentarzu przy ul. Lipowej, w Parku Akademickim i innych zadrze
wieniach.
Strzyżyk — Troglodytes troglodytes (L.)
Prawie co roku w okresie jesienno-zimowym pojedyncze ptaki spoty
kano wśród mogił, głównie na cmentarzu przy ul. Lipowej.
Drożdzik — Turdus musicus L.
Jedyna obserwacja: 5 I 1982 r., ogródki działkowe „Podzamcze”, 1 ptak.
Kwiczoł — Turdus pilaris L.
Kwiczoły najczęściej można obserwować w Lublinie w okresie zimy, kiedy w mniejszych lub większych stadach penetrują zadrzewienia i za
krzewienia, trawniki, płaty bezśnieżnej ziemi; zatrzymują się,głównie na
jarzębinach, głogach, oliwnikach, dereniu świdwie,
z
Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina... 139
rokitniku, tarninie, irdze oraz różnych ozdobnych drzewach owocowych; całe stada przebywają także pod drzewami, przeszukując ściółkę; bardzo chętnie siadają (przypuszczalnie dla wypoczynku) na wy
sokie topole.
Kos — Turdus merula L.
Bardzo pospolity ptak, spotykany pojedynczo, parami lub po1 kilka na terenie parków, zieleńców, cmentarzy, ogródków działkowych, w ogro
dach przy domach, obok śmietników; częsty także na owocach jarzę
biny, głogu, oliwnika i innych oraz wśród opadłych liści, które przewraca w poszukiwaniu pokarmu.
Jemiołuszka — Bombycilla garrulus (L.)
Ten przedstawiciel gości zimowych nie każdej zimy pojawia się w tej samej ilości; w niektórych latach należy do pospolitych i licznych, w in
nych — prawie go brak. Oprócz jarzębin, których owoce są jego ulubionym pokarmem, odwiedza także wiele innych drzew i krzewów, jak głóg, oliwnik, berberys i inne. Przebywa niekiedy z innymi ga
tunkami — kosami i kwiczołami, z którymi to obserwowano go 4 XI 1974 r. na żywopłocie głogowym. Stada bardzo chętnie zatrzy
mują się na wysokich topolach, a na przejeżdżające obok pojazdy mechaniczne są chyba całkiem niewrażliwe.
Zimorodek — Alcedo atthis L.
Pojedyncze ptaki spotykano w okresie zimowym nad wodnymi stru
gami na wszystkich niemal peryferiach (Wrotków, Sławinek, Park Ludo
wy — okolice).
Dzięcioł zielony — Picus viridis L.
W dniach 20, 24 I 1979 r. oraz 1—4 II 1984 r. obserwowano ptaki przy ul. Sowińskiego i obok Collegium Biologicum na płatach odtajałej ziemi (tu zwykle, w związku z przebiegającymi pod ziemią przewodami ciepl
nymi, śnieg topnieje najwcześniej); ptaki zajęte były poszukiwaniem po
karmu.
Dzięcioł pstry duży — Dryobates major (L.)
Nieliczny, ale dość często spotykany w Ogrodzie Saskim, w Parku Aka
demickim, Parku Ludowym, na cmentarzu przy ul. Lipowej i innych (nie
raz przy kuźni); widziano go też na belach okorowanego drzewa, leżącego przy Dworcu PKS.
Dzięcioł pstry średni — Dryobates medius (L.)
Rzadko spotykany dzięcioł; zarejestrowano nieliczne spotkania w Ogro
dzie Saskim, Parku Ludowym, Parku Akademickim, cmentarzu przy ul.
Lipowej.
Dzięciołek (dzięcioł pstry mniejszy) — Dryobates minor (L.)
Nieliczny, ale dość często spotykany w okresie zimowym, szczególnie na terenie niedużych ogrodów przydomowych, a także w ogródkach dział
kowych, w większych zadrzewieniach i innych.
Synogarlica turecka — Streptopelia decaocto (F r i v.) Należy w okresie zimowym do dominujących gatunków. Wszędzie niemal występuje licznie. Poza domami mieszkalnymi, gdzie zbiera po
karm z parapetów okiennych, balkonów, podwórek, ulic, śmietników itp.;
szczególnie licznie (w stadach ponad 100 osobników) gromadzi się obok młynów i magazynów ziarna (Kalinowszczyzna, ul. Młyńska i inne). No
cuje gromadnie, nieraz ze szpakami. Takie większe skupienia nocle
gowe obserwowano przy ul. Buczka (1975—1977) przed Seminarium Du
chownym na jesionach i klonach nad ruchliwą jezdnią, w za
niedbanym sadzie przy ul. Włóczyńskiej, na drzewach Parku Ludowego przy Zajezdni PKS obok Dworca Kolejowego i innych.
Bażant — Phasianus colchicus L.
Dosyć często spotykany w ogródkach działkowych, na większych chwa- stowiskach, na polach graniczących z miastem, a także w większych ogro
dach i parkach (Ogród Botaniczny, Park Ludowy).
Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina...
141 Kuropatwa — Perdix perdix (L.)
W zimie wnika z peryferii do miasta; D. S p a ł e k obserwowała ją nawet w samym centrum Lublina, na Placu Litewskim 21 III 1977 r.
Ulubionym miejscem jej przebywania są ogródki działkowe i nieużytki porośnięte chwastami.
Mewa śmieszka — Larus ridibundus L.
W okresie zimowym największe skupienia mewy śmieszki ob
serwowano przy oczyszczalni ścieków: kolektory przy ul. Azaliowej nad Bystrzycą (stada liczące po kilkaset osobników); stada mniejsze i poje
dyncze osobniki obserwowano w rozproszeniu wzdłuż Bystrzycy, przy od
stojnikach cukrowni, obok Parku Ludowego i w innych częściach miasta.
Kaczka krzyżówka — Anas platyrhynchos L.
Nieliczne ptaki spotykano niekiedy na nie zamarzniętych zbiornikach wodnych (np. 18 I 1974 r. 3 samce i 3 samice na odstojnikach przy cu
krowni, obok Parku Ludowego).
III. GŁÓWNE ASPEKTY ŻYCIOWE PTAKÓW
1. Zdobywanie pokarmu — miejsca żerowania:
a) młyny i kolektory zbożowe (młyn nr 1 i nr 2): — synogarlica turecka, wróbel domowy i inne;
b) oczyszczalnie ścieków (ul. Azaliowa): — mewa śmieszka, ga
wron i inne;
c) śmietniki: — gawron, wrona siwa, kawka, wróbel, dzierlatka i inne;
d) drzewa i krzewy (z owocami i nasionami) — jarzębina, głóg, oliwnik, dereń świdwa, rokitnik, berberys i inne: gil, jemiołuszka, kos, kwiczoł, dzwoniec, grubodziób, szpak i inne; olcha, brzoza, chwastowiska: czyżyk, czeczot
ka, makolągwa, makolągwa żółtodzioba i inne;
e) chwastowiska: szczygieł, makolągwa, makolągwa żół
todzioba, czyżyk, trznadel, potrzeszcz i inne;
f) trawniki, ziemia: krukowate, kos, kwiczoł, szpak i inne;
g) brzegi wód: mewa śmieszka, gawron, wrona siwa, kawka, zimorodek i inne.
2. Miejsca gromadnych noclegów:
a) gawronów; większe zbiorowiska, np. na drzewach i odstojni- kach przy cukrowni; mniejsze — na terenie całego miasta;
b) synogarlic tureckich i szpaków (niekiedy nocujących wspólnie); np. na drzewach przy ul. Buczka w Parku Ludowym itp.
c) wróbli (tzw. „sejmy”); np. przy ul. Hanki Sawickiej, Przechod
niej i innych: uwaga — miejsca tych „sejmów” są nieraz z roku na rok zmieniane.
3. Koczowania — w skład tych koczujących stad wchodzi zwykle sze
reg gatunków: sikory, raniuszki, mysikróliki, czyżyki, pełzacze, kowaliki, dzięciołki; obserwujemy je zwykle w większych nieco zadrzewieniach, w koronach różnych drzew szpilkowych i liściastych.
IV. UWAGI KOŃCOWE I WNIOSKI
1. W latach 1951—1983 obserwowano w Lublinie w okresie zimowym 46 gatunków ptaków na ogólną liczbę zarejestrowanych w tym mieście 109 (3).
2. Nowym zjawiskiem, nie notowanym w zimie na terenie Lublina, są liczne stada koczujących kwiczołów, z których większość — moż
na przypuszczać — należy do gnieżdżącej się już pospolicie w Lublinie populacji miejskiej.
3. Coraz częściej spotyka się w Lublinie w ogródkach działkowych i innych: kosy, bażanty i kuropatwy; te ostatnie wnikają nie
kiedy w samo centrum miasta.
4. Głównym źródłem pokarmu dla ptaków są w tym okresie: a) ko
lektory: mewa śmieszka, gawron, kawka, b) śmietniki: k r u- kowate, wróble, c) ogródki działkowe: kuropatwa, bażant, gawron, d) owoce i nasiona wielu drzew i krzewów: gil, jemio
łuszka, kos, kwiczoł, dzwoniec, szpak i wiele innych.
5. Liczebność niektórych gatunków w okresie zimy w poszczególnych latach ulega dużym wahaniom, np. takich, jak: gile, jemiołuszki, czeczotki, makolągwy żółtodzióbe, czyżyki i mysi
króliki.
6. Do najrzadziej spotykanych ptaków należy zaliczyć śnieguły — obserwowane jedynie w r. 1952 oraz bardzo rzadko pojawiające się r a- n i u s z k i.
7. O ile „sejmy” wróbli odbywają się w kilku miejscach miasta, zmienianych w poszczególnych latach (o czym była mowa wyżej), to gro
madne noclegi gawronów od szeregu lat mają miejsce na drzewach
i odstojnikach cukrowni przy Parku Ludowym.
Z obserwacji nad bioekologią ptaków Lublina...
143 8. Warte też podkreślenia są wspólne gromadne noclegi synogar
lic tureckich i szpaków na drzewach przy latarniach bardzo ruchliwej ul. Buczka (lata 1975—1977).
9. Należy zakładać w odpowiednich miejscach karmniki dla ptaków;
w Lublinie prawie ich nie ma; szczególnie potrzebne byłyby one siko
rom.
PIŚMIENNICTWO
1. Riabinin S.: Ptaki Lublina w latach 1951—1956. Ochr. Przyr. 26, 419—449 (1959).
2. Riabinin S.: Zmiany awifauny Lublina w latach 1951—1969. Ann. Univ.
Mariae Curie-Sklodowska, sectio C 28, 265—290 (1973).
3. Riabinin S., Olearnik M.: Zmiany awifauny Lublina w latach 1951—
1983. Ann. Univ. Mariae Curie-Skłodowska, sectio C 40, 133—143 (1985).
PE3IOME
CTaTtH coflepjKWT MaTepnajibi no 3hmhcm 6no3KOjiornn nTnp ropowa JIwCjiKHa;
b 3tot nepnoA (1951—1983 rr.) 3apernerpnpoBaHO 46 bhaob Ha o6mee KOJimiecTBO 109 BHflOB. TjiaBHbie pe3yjibTaTbi Ha6jnofleHnił coflepacaTca b rnaBe „O63Op HaSjno- ąaeMbix bh^ob”. Abtopw OTMeuaiOT Han6ojiee cymecTBeHHbie hbjichjih ówoaKOjiornu nTnn b Mccjie^yeMbin nepi«w ycjiOBHH mrraHJiH, rpymiOBbie noujiera n «p. Ckohcth- THpOBaHO, HTO HHCJieilHOCTb TMnMHHO 3MMHMX BMflOB, T3KMX K3K CHerMpb, CBMpM- CTeJib, oSbiKHOBeHHan neneTKa, ropnaa neneTKa, jKejiTorojiOBbifi KOpojieK, hhjk, nofl- jieJKHT b pa3Hbie roflbi 3nanMTejibiibiM KOjieóaHMHM. B nojibCKofł opiiMTOjiorMnecKOił jiHTepaType no cmx nop OTCyTCTByroT nySjiHKapHM, nocBHmeiiHbie aBMcjjayHe ropo- flOB B 3MMHMM nepMOfl. ABTOpbl CHMTaiOT, HTO TaKMe MCCJie/JOBaHMH Heo6xOflMMbI AJIH bojiee ąeTajibHOro M3yneHMH ce3OHHbix M3MeneHMM b jkm3hm ypBMpeH030B. Haero- amas paSoTa HBjineTCH nacTbio MCCJieflOBaitHM aBTOpoB Haą nTnqaMn ropoąa JIio- fijiMHa.
SUMMARY
The paper contains materials for bioecology of birds of Lublin in winter season;
in winter (1951—1983) there were recorded 46 species, among the total number 109.
Attention was paid to the most important factors in bioecology of birds in the investigated period: conditions of procuring food, collective places tę sleep, etc.
It was found that some typically "winter” species such as buillfinch (Pyrrhula pyr
rhula), bohe-waxwing (Bombycilla garullus), redpoll (Acanthis linaria), linnet (Acan
this cannabina), golderest (Regulus regulus), siskin (Carduelis spinus) occur very irregularly as regards their number: in some years their flocks are very big, in the others — they are very few. There are no Polish publications concerning the avi- fauna of towns in winter period; the presented materials fili thus the gap. The problem deserves further discerning studięs for morę detailed knowledge of avi- fauna of towns and of whole urban coenoses in various seasonal aspects. This paper is also a continuation of the author’s studięs on Lublin avifauna.
z
