Stabrowska Halina

(1)

1

(2)

SPIS ZAWARTOŚCI

TECZKI • • ■ •a « t • w % • * T *

...

I ./l. Relacja \ j j . 0 ' h ' " 3 v

I./2. Dokumenty ( sensu stricto) dotyczące relatora —

"I./3. Inne materiały dokumentacyjne dotyczące relatora —

"II. Materiały uzupełniające relację k j 3 - s . / M i f I I I./l. Materiały dotyczące rodziny relatora - — .

III./2. Materiały dotyczące ogólnie okresu sprzed 1939 r . --- - III./3. Materiały dotyczące ogólnie okresu okupacji ( 1939-1945) III./4. Materiały dotyczące ogólnie okresu po 1945

III./5. Inne ... U / , ! " ' ' IV. Korespondencja

AJ •. .'fc __h . J J __ 5,... J k

Zj....'k>... .-r!..

V. N azw iskow e karty informacyjne k u

VI Fotografie o

2

(3)

3

(4)

t* O * rnhUę ^ M d ^ z T w ^ e h . I

po* J . . ^ ... ? * - ^: ^J ^{^}

U C2)/^1 C. eJs & v^|

P ani Ma r i a C I I I ) 11

B i u r a l e g a l i z a c j i i s t n i a ł y d a l e j . Jednym z o s t a t n i c h "l ewych*' d o k u m e n t u , w y s t a w i o n y c h p r z e z o b s z a r w a r s z a w s k i , n a l e ż a ł y d o z a  m i e s z k a ł e g o do w o j n y vj B y d g o s z c z y P r z y b o r y . Z powodu s w e j p r a c y w j e d n y m z u r z ę d ó w o k u p a n t a , s p o t y k a ł s i ę z p o g a r d y r o b a k ó w , k t ó  r z y n i e w i e d z i e l i , ż& * z i a ł a ł w k o n s p i r a c j i . - l e s z c z e mni e k r z y - żem u d e k o r u j e c i e , p o w i e d z i a ł k i e d y ś na wymóyjki j e d n e j z P o l e k „ Z o s t a ł , p r z e z Niemców p r z y c h w y c o n y na k r a d z i e ż y z k a s y u'.rzędu, w k t ó r y , p r a c o w a ł , ' :k^.cent ów w a ż n y c h d l a k o n s p i r a c j i . Samochód, k t ó r y i ?l r a z e n z i n n y n i w i e z i o n o , z o s t a ł o d b i t y • Ur a t o wa n y P r z y boro. r m s i a ł s i ę oć-tąi ukrywać, i na m i e j s c u j e g o p o b y t u ł ą c z n i c z k a

\ J o b s z a r u V o r s k i e Oko” (m i e s z k a n k a B y d g o s z c z y , S t a n i s ł a w a Dmocho•■>- s k a , n a u c z y c i e l k a , u d e k o r o wa n a o s t a t n i o p r z e z Z a r z , O k r , Z B o ' riD w B y d g o s z c z y o d z n a k ą Grunwaldu) p r z e k a z a ł a mu l e w e p a p i e r y %Jn.kte b y ł o j e j z d z i w i e n i e , g d y mimo p r z e s t r ó g pewnego d n i a do j e j drsroi z a p u k a ł P r z y b o r a . Na j e j wymówki o d p o w i e d z i a ł z r o z b r a j a j ą c ą

s z c z e r o ś c i ą , że p r z y s z e d ł do n i e j po f a r b ę d o w ł o s ó w , bo chce z m i e n i a i c h k o l o r , a tfo f a r s z o w y p r z y j e c h a ć m u s i a ł , g d y ż umówi ł s i ę t u z swą u k o c h a n ą , do k t ó r e j t ę s k n i ł .

;7 d n i po tym s p o t k a n i u z o s t a ł na u l i c y p r z e z s z p i c l a r o z p o  z n a n y . Nawet g o n i e a r e s z t o w a n o , n i e s s f i z o n o , z o s t a ł na u l i c y z a  s t r z e l o n y . J a k d o b r z e m u s i a ł z a l a ć s a d ł a z a s k ó r ą Niemcom, w y n i k a

r ó w n i e ż z t e g o , ż e g e s t a p o w i e c p o w i e d z i a ł do k o n f r o n t u j ą c y c h l e  ż ą c e na u l i c y z w ł o k i P o l a k ó w * t o b y ł a n a j g o r s z a p o l s k a ś w i n i ą , j a k a i s t n i a ł a na ś w i e c i e . * ^{B y ł a}t o n a j w i ę k s z a p o c h w a ł a d l a d z i a ł a l n o ś c i k o n s p i r a c y j n e j P r z y b o r y .

R e l a c j o n u j e o nim nS t a s z k a . n , k t ó r a p r z e z d ł u ż s z y c z a s n i es s k a ł a razem z S t a . b r owską^, c h c ą c , ż e b y o c z y s z c z o n a b y ł a j e g o p a m i ę ć

4

(5)

wś r ód t y c h , k t ó r z y n i c n i e w i e d z i e l i o p r a c y k o n s p i r a c y j n e j P r z y b o r y . M i e s z k a ł a ona r ó w n i e ż p r z e z d ł u ż s z y c z a s razem, z e S t a b r o w s k ą , o k t ó r e j k o n s p i r a c y j n e j d z i a ł a l n o ś c i r ó 7o n i e ż n i e w i e d z i e l i p o z o s t a l i l i c z n i w s p ó ł m i e s z k a ń c y t e g o samego m i e s z 

k a n i a . D l a n i c h S t a br oi os k a b y ł a g u w e r n a n t k ą . . . s w e j c ó r k i . . . k t ó r a wr a z z e swym oj cem zajmoioa,ła w tymże m i e s z k a n i u o d d z M - n y p o k ó j pod i c h wł a s n y m n a z w i s k i e m . Ody S t a b r o w s k i e m u s i ę z d a  r z a ł o p o z o s t a ć na noc u " g u w e r n a n t k i ” , s z c z e g ó l n i e g d y c ó r k a w y j e c h a ł a na l e t n i s k o , w y w o ł a ł o t o z d z i w i e n i e i k o m e n t a r z e wśród współm. i e s z k a ń c ó w .

P r z e n o s i l i s i ę razem z m i e s z k a n i a do m i e s z k a n i a , a ż k i e d y s i ę r o z e s z l i , S t a b r o w s k a s t r a c i ł a w ^ S t a s z c e " o p i e k u u c z e g o d u c h a w o s o b i e " S t a s z k i " , k t ó r a j ą s t a l e p r z e s t r z e g a ł a przed, n i e b e z  p i e c z n y m z w y c z a j e m n o s z e n i a p r z y s o b i e k i l i m d o k ument ów n a od

mi e nne n a z w i s k a z t ą savią j e d n a k , j e j ■ w ł a s n ą p o d o b i z n ą • -

Gdy j e d e n z z n a j o m y c h S t a b r o w s k i e j , k t ó r y z n a ł o s t a t n i * j e j mięsa k o n i e ( p r z y u l . N o w o g r o d z k i e j 1 0 ) z o s t a ł a r e s z t o w a n y , S t a b r o w s k a u z n a ć m u s i a ł a i t e n l o k a l t a " s p a l o n y N i e c h c ą c n i k o g o n a r a ż a ć

c o r a z c z ę ś c i e j z m i e n i a ł a l o k a l e u p r z y j a c i ó ł i z n a j o m y c h i - d owody mKe n n k a r t y " .

Pewnego d n i a , a b y ł o t o 1 5 p a ź d z i e r n i k a 1943 r o k u u d a ł a s i ę na n oc do s w e j k o l e ż a n k i z B y d g o s z c z y i z b i u r a l e g a l i z a c j i ,

\j P r z e r a d z k i e j , ż o n y b » o f i c e r a 16 p u ł k u u ł a n ó w . Z r a n a , g d y "B a s i a * w y s z ł a po z a k u p y na ś n i a d a n i e , p r z y s z ł o po n i ą g e s t a p o . N i e z a  s t a w s z y j e j w domu, z a b r a l i w j e j m i e j s c e S t a b r o w s k ą , k t ó r a im

o t w o r z y ł a d r z w i n i c z ł e g o n i e p r z y p u s z c z a j ą c . S a d z i ł a , ż e *o k o l e / ż a n k a j e j po coś s i ę w r ó c i ł a . P r z y g i n a j ą c y s i ą z z a f i r a  n e k l o k a t o r z y n a p r z e c i w k o s t o j ą c e g o domu z a u w a ż y l i , ż e S t a b r o w -

5

(6)

s k a w pewnym momencie p o ł k n ę ł a j a k i ś k o m p r o m i t u j ą c y w i d o c z n i * p a p i e r e k •

P r z e w i e z i o n o j ą na P a w i a k . Nie p r z y z n a ł a s i ę do n i c z e g o • Z c e l i i z o l a t k i p r z y s ł a ł a dwa g r y p s y . Z a p e w n i a ł a vj n i c h t o w a r z y s z y , t e n ic z n ie g r o z i , że mogą p r a c o wa ć i s p a ć s p o k o j n i e .

P i e ś ć o j e j a r e s z t o w a n i u p o s t a w i ł a na n o g i o r g a n i z a c j e . N a t y c h  m i a s t w s z c z ę t a z o s t a ł a a k c j a w y k u p u , p r owadz ona z a p o ś r e d n i c t we m.

\j z n a j o me g o S t a b r o w s k i c h z B y d g o s z c z y , N e n r y k a e y n e r o w s k i e g o , m i e s z k a j ą c e g o w K o n s t a n c i n i e pod ' f ar s z ową.

i f e y n e r o w s k i p o c h o d z i ł z b a r d z o z n a n e j r o d z i n y b y d g o s k i e j i b y ł w s p ó ł w ł a ś c i c i e l e m z a ł o ż o n e j tam p r z e z j e g o o j c a f a b r y k i obuwia

" L e o 9 ( d z i ś K o b r a ) . Gdy we W r z e ś n i u 1939 r oku w r a c a ł samochodem z u c i e c z k i , z o s t a ł a r e s z t o w a n y . P i j a n y g e s t a p o w i e c A l v e n s l e b e n a r z u c a ł w n i e g o o s t r y m s c y z o r y k i e m , k a l e c z ą c t w a r z ' f e y n e r a w s k i e  go do t e g o s t o p n i a , że z w r ó c i ł o t o uwagę F i mml e r a , k t ó r y z r a c j i swego p r z y j a z d u do B y d g o s z c z y p r z y b y ł do k o s z a r a r t y l e r y j s k i c h -

■ J w i ę z i e n i a P o l a k ó w , g d z i e Wey ne r ows k i t a k samo j a k S t a b r o w s k a z o -

w

s t a ł o s a d z o n y •

K i o pa n a t a k o p o r z z g . z i ł , s p y t a ł H i m m l e r . ( ^ e r h a t s i e s o z u g e - r i o h t e t ? ) f e y n e r o w s k l o d p o w i e d z i a ł d y p l o m a t y c z n i e t że n i e w i e , bo b y ł o c i e m n o .

Z w o l n i o n y d z i ę k i s t a r a n i o m s w e j b r a t o w e j , N o l e n d e r k i , u d a ł s i ę wr a z z ż o n ą , p o c h o d z ą c y c h z Hąciów z Owidza pod S t a r o g a r d e m za.

b r a t e r s t w e m d o f a r s z o w y , g d z i e p o z o s t a ł mimo, i ż t a m c i u c i e k l i n a s t ę p n i e z a g r a n i c ę .

'Ifeynerowski p r o w a d z i ł p r z y u l i c y R a k o w i e c k i e j f a b r y k ę obuwi a, k t ó r a o t r z y m y w a ł a d o s t a w y w o j s k o w e . M i a ł t e ż k i l k a s k l e p ó w

z o b u w i e m , p o r o z r z u c a n y c h po W a r s z a w i e . U n i e g o w b i u r z e z a t r u d -

6

(7)

n i ona b y i a t e ż j e d n a z n a j p o p u l a r n i e j s z y c h h a r c e r e k b y d g o s -

z synem, z g i n ą ł a w p o w s t a n i u .

fe y n e r o w s k i m i a ł s i l ą r z e c z y w i e l e k o n t a k t ó w z Niemcami i masę p i e n i ę d z y . J e d n o j a k i d r u g i e u ż y w a ł na r a t o w a n i e Pol ak ów, d o  f i n a n s o w y w a ł o r g a n i z a c j ą A . K . T e y n e r o w s k i o b i e c a ł t e r a z p ó ł

b i l i o n a z ł o t y c h g e s t a p o w c o w i , k t 6 r y m i a ł p r z y c z y n i ć s i ę d o z w o l  n i e n i a S t a b r o w s k i e j i k t ó r y s i ą t e ż na t o z g o d z i ł • Z a s z ł a j e d  n a k i n n a n i e s p o d z i e w a n a p r z e s z k o d a , g d y g e s t a p o r a z j e s z c z e

i

w r ó c i ł o do m i e s z k a n i a P r z e r a d z k i e j , k t ó r ą po n o wn i e w domu n i e z a s t a l i ( o b e c n a b y ł a t y l k o w s p ó ł ' i i e s z k a n k a , s t a r s z a p a n i , S c h m i d -

iowa) i u r z ą d z i ł o w j e j m i e s z k a n i u s z c z e g ó ł o w ą r e w i z j ą z n a j d u  j ą c w p u s t e j t u b i e od p a s t y do ząbków t r z y " Ke n n k a r t y n S t a b r o w - s k i e j , w y s t a w i o n e na t r z y r ó ż n e n a z w i s k a , l e c z na k a ż d e j i s t  n i a ł o j e j z d j ą ć i e .

To p r z y p i ą c z ą t o w a ł o j e j l o s . G e s t a p o w i e c , k t ó r y w s z c z ą ł j u ż k r o k i c e l e m j e j z w o l n i e n i a i o t r z y m a n i a z a t o , n i e z a l e ż n i e ck?

p i e n i ą d z y z o r g a n i z a c j i w, p ó ł m i l i o n a od samego t e y n e r o w s k i e g o,

X I . l j - j . 3 r . wyprowadzona z Pawi aka i pod domem S o l e c Nr 63 r o z  s t r z e l a n a . P r z y p a d k o w y ś w i a d e k e g z e k u c j i , k t ó r y j ą z n a ł , z e z n a ł , że z g i n ą ł a z o k r z y k i em * N i e c h ż y j e P o l s k a

n i e s t e t y

Ni e u d a ł o s i ą / l e y n e r o w s k i emu tym r az em, o k t ó r y m w ~Vycinku, ” z h i s t o r i i j e d n e g o ż y c i a " - p i s z e Er i l r'umor, t e p r z e z n i *00 u d a ł o s i ą o r g a n i z a c j i u r a t o w a ć o k . °Q P o l a k ó w . Tednym z n i c h b y ł mgr Kl a we , s y n z nane go f a b r y k a n t a *a r m & c e u t y r z n e g o , k t ó r y z n a j d o w a ł s i ą j u ż n a r o z l e p i o n e j po m i e ś c i e l i ś c i e s k a z a n y c h na r o z s t r z e l a n i e .

v/ k i c h , komendant ka h u f c a , N a r i a N y l k - Zamiarowa, k t ó r a wraz

w y s ł a n y z o s t a ł na f r o n t w s c h o d n i , a H a l i n a S i a b r o w s k a d n i a 3 0

7

(8)

Taka r z e c z mogła s i ą o c z y w i ś c i e udać j e d y n i e d r o g ą u z y s k a n i a i n f o r m a c j i o s k ł a d z i e osób na l i ś c i e . L i s t y t e m . i n. p i s a ł a na

\ j Szucha p r a c o w n i c a g e s t a p o, b y d g o s z c z a n k a, M a ł g o r z a t a z F r y d r y  chów Baumannowa, b y ł a żona zna ne go w tym m i e ś c i e odrookataf p r o  w a d z ą c e g o do s p ó ł k i z P o to c k i m ( k t ó r e g o n a z w i s k i e m nazwana z o  s t a ł a j e d n a z u l i c b y d g o s k i c h ) k a n c e l a r i ą^, zn a n y meloman i r e - c e n z e n t t e a t r a l n y. Gdy w y b u c h ła w o j n a, Baumannowie z c ó r k ą J o l a n t ą u c i e k a l i j a k w s z y s c y z Pomorza w k i e r u n k u Warszawy^. W c z a s i e u c i e c z k i^, c z u j ą c na w ł a s n e j s k ó r z e^, co z n a c z y n a l e ż e ć d o narodu p o d b i t e g o i p o k o n a n e g o f " f i i t a ^ y e l wG r e t a n w o l a ł a

s o b i e p r z y p o m n i e ć swego odumar łego j e j w p r a w d z i e j u ż w d z i e c i ń  s t w i e o j c a , Niemca, swe opanowanie j ą z y k a n i e m i e c k i e g o• J e d n o  c z e ś n i e w i d z i a ł a swego w c h a o s i e wojennym z u p e ł n i e n i e z a r a d n e  g o j a k d z i e c k o i p r z e z n i ą n i e k o c h a n e g o mąża, r o z w i o d ł a s i ą w i ą c z nimt p o d a j ą c j a k o p r z y c z y n ą, i ż j a k o Niemka ż y ć w mał - p e ń s t w i e z P o l a k i e m n i e może i z a c z ę ł a p r a c ą na S z u c h a^, g d z i e r ó w n i e ż m i e s z k a ł a. Mimo t o k o n ty n u o w a ł a dawne swe z n a j o m o ś c i z

\ B y d g o s z c z y , Znajomi w i d z i e l i w n i e j możnego p r o t e k t o r a^, u k r y  w a ła w i e l u zna nych j e j z p r z e d w o j n y o f i c e r ó w u s i e b i e - na S z u c h a^{. . .} g d z i e w j e j m i e s z k a n i u p a n o w a ł - j ę z y k p o l s k i^. Shań- b i w s z y s i ę p r a c ą w g e s t a p o, p r a g n ę ł a s i ę tym samym j a k o b y u s p r a  w i e d l i w i ć z e swego c z y n u. Tak mógł t r a f i ć d o n i e j Teynerowsk i, któr emu r ó w n i e ż w innym p r z y p a d k u p o m a g a ł a^•

Frau M a r g a r e t e Baumann^, j u ż p r z e d p o w s t a n i e m^, c z u j ą c p is m o nosem, o p u ś c i ł a swego s z e f a^, s z e f a g e s t a p o w a r s z a w s k i e g o^, Stamma^, i r a  zem z k o c h a n k ie m, A u s t r i a k i e m, w y n i o s ł a s i ę do W i ed n ia .

19 tym c z a s i e c ó r k a S t a b r o w s k i e j , p r a c u j ą c a w nZ ł o t e j K a c z c e n s t r a c i ł a po s z k a r l a t y n i e s ł u c h. N a s t ę p n i e w y s z ł a zamąż z a mgr

8

(9)

H '

Wacława A n i o ł a , K r ó t k i e j e d n a k b y ł o i c h s z c z ę ś c i e m a ł ż e ń s k i e , g d y ż mąż j e j p o l e g ł w p i e r w s z y m d n i u p o w s t a n i a^• Z g i n ą ł n iem al pod domem Wedlowskim p r z y u l^.I f a d a l i ń s k i e g o , g d z i e c z ę s t y m b y ł g o ś c i e m j a k o j e s z c z e n a r z e c z o n y Danuty D an u ty S t a b r o w s k i e j , Jego

\J 20 l e t n i b r a t J a n u s z^, z o s t a ł zamordowany na P a w i a k u , z o s t a w i a j ą c r ó w n i e ż m ł o d z i u t k ą wdową, Matka i c h I r e n a f w ł a ś c i c i e l k a a p t e k i

*Pod A n io łe m " p r z y u l . H o ż e j , spow inowacon a z M a r ią C u r i e - S k ł o - d o w s k ą^, z o s t a ł a 1 8 , 1 0 , 1 9 4 4 r , w ramach l i k w i d a c j i Pawiaka z a -

s t r z e l o n a razem z d r u g ą P o l k ą , b ę d ą c ą w siódmym m i e s i ą c u c i ą ż y - H a l i n ą T u l i ń s k ą , ż o n ą o f i c e r a ,

J e s z c z e j e d n a b y d g o s z c z a n k a o d z n a c z a ł a s i ą w y b i t n i e w p r a c y k o n  s p i r a c y j n e j na t e r e n i e Warszawy, w s i a t c e w y wi a d u . B y ł a t o K a z t - m i e r a S t a w i & s k a . Stoą d z i a ł a l n o ś ć d l a O j c z y z n y r o z p o c z ę ł o , z a p a -

V

n i e n s k i c h c z a s ó w j a k o K a l k s t e i n - O r ł o w s k a w B r o d n i c y , k t ó r e t o m i a s t o p r z e z swe s ą s i e d z t w o z Rypi nem b y ł o w p r z e s z ł o ś c i o ś r o d 

k i e m p r z e r z u t ó w l u d z i i b r o n i z z a b o r u p r u s k i e g o do r o s y j s k i e g o , d o t , z w , K o n g r e s ó w k i ( K r ó l e s t w a ) , R y p i n s t a ł s i ą m i e j s c e m g r u p u  j ą c y c h s i ą tam p o w s t a ń c ó w z W i e l k o p o l s k i i Pomor z a, K a z i m i e r a K a l k s t e i n - O r ł o w s k a p o ł o ż y ł a w i e l k i e z a s ł u g i w z a s i l a n i u pov : s t a- n i a w i e l k o p o l s k i e g o w b r o ń i a m u n i c j ą . S wo j ą d z i e l n o ś c i ą i o d - wa S ą z a d z i w i ł a w s z y s t k i c h , P r a c u j ą c w z a k o n s p i r o w a n e j , a p ó i n i t f

o f i c j a l n e j o r g a n i z a c j i n i e p o d l e g ł o ś c i o w e j , b ę d ą c e j j e d n o c z e ś n i e o ś r o d k i e m g r u p u j ą c y c h s i ą p o w s t a ń c ó w w R y p i n i e i o k o l i c y , a. s t o  j ą c y c h pod k i e r o w n i c t w e m s ę d z i e g o K o ś c i ń s k i e g o i A p c z y ń s k i e g o , d o s t a r c z y ł a o ś r o d k o w i w R y p i n i e ° 0 t y s i ą c y n a b o i do b r o n i r ę c z 

n e j o r a z k i l k a d z i e s i ą t k a r a b i n ó w r ę c z n y c h , p r z e s ł a n y c h w p r z e - s y ł k a c h na d r u g ą s t r o n ę k o r d o n u . Br oń z o s t a ł a z e b r a n a z r ó ż n y c h j e d n o s t e k w o j s k a n i e m i e c k i e g o i n a b y t a d r o g ą n i e l e g a l n ą w . . . B e r l i n i e i Ma g d e b u r g u ,

9

(10)

Z a s ł y n ę ł a s z c z e g ó l n i e z d o b y c i em w j a s n y d z i e ń , z p r z e d p o c z t y w B r o d n i c y , k a r a b i n u mas z ynowego, n a l e ż ą c e g o do j e d n o s t k i o s ł a  w i o n e g o G r e n z s c h u t z u , A k c j ą t ą k i e r o w a ł a o s o b i ś c i e . n i e ż k i k a r a -

j# ^

b i n mas z ynowy, u l o k o w a n y na g r z b i e t a c h p a r y k o n i p r z e p ł y n ą ł Dr>wącą i w t e n s p o s ó b p r z e p r a w i o n y z o s t a ł d o n a s z y c h , p o d r u g i e j s t r o n i e g r a n i c y .

R z e c z s i ą j e d n a k w y d a ł a i d z i e l n a P o l k o z o s t a ł a a r e s z t o w a n a ,

Ifimo r e p r e s j i ż a d n y c h j ws p ó l n i k ó w n i e w y d a ł a , Pi eść o j e j a r e m z t o - w a n i u r o z n i o s ł a s i ą ]po t e j i t a m t e j s t r o n i e g r a n i c y , "f p r z e d d z i e ń

r o z p r a w y p r z e d sąd,em woj skowym w d n i u ? k w i e t n i a 1918 r , o g o d z . 2 1 , 3o k i l k u odważnych Pol ak ów u r z ą d z i ł o f i k c y j n y napad na ^ t ą z i e -

^ n i e b r o d n i c k i e , o d b H j a j ą c w w i ą z i o n ą w nim K a l k s t e i n - O r ł o w s k ą , r a t u j ą c j ą tym. samym p r z e d niechybnym, w y r o k i e m ś m i e r c i , w a k c j i

t e j w i e l k ą odwagą w y k a z a l i B a r t n i c k i z K o z i e g o r o g u i T r ą d o w i c z z e S z c z u k i po"J , b r o d n i c k i e g o . - Uchodząc p r z e d w ł a d z a mi p r u s k i m i , u d a ł a s i ą do P o z n a n i a , g d z i e w s t ą p i ł a w s z e r e g i s ł u ż b y s a n i t a r n e j w i e l k o p o l s k i c h j o j s k p o w s t a ń c z y c h ,

K a z i m i e r a K a l k s t e i n - O r ł o w s k a po w y j ś c i u zamąż z a b y d g o s z c z a n i n a p o z o s t a ł a w B y d g o s z c z y j u ż na s t a ł e , o p u s z c z a j ą c j ą d o p i e r o p r z y wybuchu w o j n y . S c h r o n i ł a s i ą w J a r s z o w i e , g d z i e j a k ws pomni ano, n a d a l k o n s p i r o w a ł a , o d d a j ą c n i e o c e n i o n e u s ł u g i , ” B y d g o s z c z y p o -

\ j z o s t a ł j e j b r a t , A d a m , f a m a c e u t a , k t ó r y p o ł o ż y ł w i e l k i e z a s ł u g i p o d c z a s o k u p a c j i w z a o p a t r y w a n i u Po l a k ó w b y d g o s k i c h w l e k i .

UWAGA', P o wy ż s z e o p o w i a d a n i e z n a l e z i ono w p o z o s t a ł y c h pismach, po ś m i e r c i r e d a k t o r k i 1KP w B y d g o s z c z y - G a l e r i i D r y g a ł o w e j , p r awdo

p o d o b n i e n a p i s a n e p r z e z n i ą w l a t a c h 19 5 6 / 6 9 , ( Zmar ł a d n , n , 7, 1969)

10

(11)

Pani U ar i a ( I I I )

B i u r a l e g a l i z a c j i i s t n i a ł y d a l e j . Jednym s o s t a t n i c h "le wych*’

dokumentów, w y s t a w i o n y c h p r z e z o b s z a r w a r s z a w s k i , n a l e ż a ł y d o z a  m i e s z k a ł e g o d o w o j n y w B y d g o s z c z y P r z y b o r y , Z powodu s w e j p r a e y w jed ny m z u r z ę d ó w o k u p a n t a , s p o t y k a ł s i ą z p o g a r d ą r o d a k ó w , k t ó 

r z y n i e w i e d z i e l i , ż e d z i a ł a ł w k o n s p i r a c j i, J e s z c z e mnie k r z y - żem u d e k o r u j e c i e , p o w i e d z i a ł k i e d y ś na wymówki j e d n e j z P o l e k^• Z o s t a ł p r z e z Niemców p r z y c h w y c o n y na k r a d z i e ż y z k a s y u r z ę d u ,

* *

w k tó r y m p r a c o w a ł y dokumentów ważnych d l a k o n s p i r a c j i^* Samochód, k tó r y m go razem z innymi w i e z i o n o , z o s t a ł o d b i t y. U ra tow an y P r z y  bo ra m u s i a ł s i ą o dts fi ukr ywać i na m i e j s c u J e g o p o b y t u ł ą c z n i c z k a o b s z a r u *V or sk ie O k o " ( m i e s z k a n k a B y d g o s z c z y , S t a n i s ł a w a Dmochow

s k a , n a u c z y c i e l k a , ude korowana o s t a t n i o p r z e z Z a r z , 0 k r , Z B o * i D w B y d g o s z c z y odz na ką Grunwaldu) p r z e k a z a ł a mu l e w e p a p i e r y , J a k i e

b y ł o j e j z d z i w i e n i e , g d y mimo p r z e s t r ó g pewnego d n i a d o J e j d r r o t z a p u k a ł P r z y b o r a• Na J e j wymówki o d p o w i e d z i a ł z r o z b r a j a j s p ą

s z c z e r o ś c i ą , że p r z y s z e d ł d o n i e j p o f a r b ą d o w ł o s ó w , bo chce z m i e n i ć i c h k o l o r , a do Warszawy p r z y j e c h a ć m u s i a ł , g d y ż umówtł 3 ią t u z swą ukochaną, d o k t ó r e j t ą s k n i ł^•

W t r z y d n i p o tym s p o t k a n i u z o s t a ł na u l i c y p r z e z s z p i c l a r o z n o - z n a n y^. Nawet g o n i e a r e s z t0")ar\0, n i e s ą l z o n o , z o s t a ł na u l i c y z a s t r z e l o n y• Jak d o b r z e m u s i a ł z a l a ć s a d ł a z a s k ó r ą Niemcom, wynika r ó w n i e ż z t e g o , ż e g e s t a p o w i e c p o w i e d z i a ł do k o n f r o n t u j ą c y c h l e  ż ą c e na u l i c y z w ł o k i P o l a k ó w * t o b y ł a n a j g o r s z a p o l s k a ś ^ i n t a , j a k a i s t n i a ł a na ś w i e c i e^. ” B y ł a t o n o j w i ą k s z a p o c h w a ła d l a d z i a ł a l n o ś c i k o n s p i r a c y j n e j P r z y b o r y,

R e l a c j o n u j e o nim "S t a s z k a * , k t ó r a p r z e z d ł u ż s z y c z a s m i e s z k a ł a razem z S t a b r o w s k ą , c h c ą c , ż e b y o c z y s z c z o n a b y ł a J e g o p a m i ę ć

11

(12)

wśró d ś y c h t k t ó r z y n i c n i e w i e d z i e l i o p r a c y k o n s p i r a c y j n e j P r z y b o r y , M i e s z k a ł a ona r ó w n i e ż p r z e z d ł u ż s z y c z a s razem z e S t a b r o w s k ą , o k t ó r e j k o n s p i r a c y j n e j d z i a ł a l n o ś c i r ó w n i e ż n i e w i e d z i e l i p o z o s t a l i l i c z n i w s p ó ł m i e s z k a ń c y t e g o samego m i e s z  k a n i a , D l a n i c h S t a b r o w s k a b y ł a g u w e r n a n t k ą , , , s w e j c ó r k i , , , k t ó r a w r a z z e swym ojcem z a j m o w a ła w tymż e mie s z k a n i u o d d z t d- n y p o k ó j pod ic h własnym n a z w i s k i e m . Ody S ta br ow akiemu s i ą z d e  r z a ł o p o z o s t a ó na noc u "g u w e r n a n t k i " , s z c z e g ó l n i e g d y c ó r k a w y j e c h a ł a na l e t n i s k o, w y w o ł a ł o t o z d z i w i e n i e i k o m e n t a r z e toaród w s p ó ł m i e s z k a ń c ó w .

P r z e n o s i l i s i ą razem z m i e s z k a n i a d o m i e s z k a n i a, a ż k i e d y s i ą

>. *

r o z e s z l i, S t a b r o w s k a s t r a c i ł a w " S t a s z c e " o p i e k u ń c z e g o duc ha w o s o b i e ",S t a s z k i "^, k t ó r a j ą s t a l e p r z e s t r z e g a ł a p r z e d n i e b e z  p i e c z n y m z w y c z a j e m n o s z e n i a p r z y J e b i e k i l k u dokumentów na od

mienne n a z w i s k a z t ą samą je dnaką j e j w ł a s n ą p o d o b i z n ą , -

Ody j e d e n z z najo mych S t a b r o w s k i e J, k t ó r y z n a ł o s t a t n i e j e j mtear k a n i e ( p r z y u l . N o w o g r o d z k i e j 1 0 ) s o s t a ł a r e s z t o ' w a n y % S ta b r o w s k a uznaó m u s i a ł a i t e n l o k a l t a " s p a l o n y ", Nie c h c ą c n i k o g o nara&aó

c o r a z c z ę ś c i e j z m i e n i a ł a l o k a l e u p r z y j a c i ó ł 1 z n a jo m y c h i - dowody *K e n n k a r t y ",

Pewnego d n i a t a b y ł o t o^{2 5}p a ź d z i e r n i k a 19 4 3 roku u d a ł a s i ą na noc d o s w e j k o l e ż a n k i z B y d g o s z c z y i z b i u r a l e g a l i z a c j i,

P r z e r a d z k i e j t ż o n y b , o f i c e r a 1 6 p u ł k u u ła n ó w , Z r a n a t g d y "Basia"

w y s z ł a po s a k u p y na ś n i a d a n i e^, p r z y s z ł o po n i ą g e s t a p o . N ie z a  s t a w s z y J e j w domut z a b r a l i w j e j m i e j s c e S t a b r o w s k ą t k t ó r a 1m

o t w o r z y ł a d r z w i n i c z ł e g o n i e p r z y p u s z c z a j ą c , S , d z i ł a 9 ż e t o k o l e / t a n k a j e j po c o ś s i ą w r ó c i ł a . P r z y g i n a j ą c y s i ą xxa f i r a  n e k l o k a t o r z y n a p r z e c i w k o s t o j ą c e g o domu z a u w a ż y l i t ż e S tabr oto-

12

(13)

s k a w pewnyth momencie p o ł k n ą ł a J a k i ś k o m p r o m i t u j ą c y w i d o c z n i e p a p i e r e k ,

P r z e w i e z i o n o J ą na P a w i a k , Nie p r z y z n a ł a s i ą d o n i c z e g o• Z e e J i i z o l a t k i p r z y s ł a ł a dwa g r y p s y , Z a p e w n i a ł a w nfcJi t o w a r z y s z y , t e n i c ivi n i e g r o z i , ż* wo^ą pracować, i s p a ć s p o k o j n i e ,

Wieźć o J e j a r e s z t o w a n i u p o s t a o i ł a na n o g t o r g a n i z a c j ą , N a t y c h  m i a s t w s z c z ą t a z o s t a ł a a k c j a wykupu, prow adz ona z a p o ś r e d n ic ti o e m z n a jo m e g o S t a b r o w s k i c h z B y d g o s z c z y , Henryka W e y n e r o w s k ie g o , m i e s z k a j ą c e g o w K o n s t a n c i n i e pod Warszawą,

Weynerowski p o c h o d z i ł z b a r d z o z n a n e j r o d z i n y b ^ i g o s k i e j i b y ł w s p ó ł w ł a ś c i c i e l e m z a ł o ż o n e j tam p r z e z J e g o o j c a f a b r j / k i obuwia nL e o n ( d z i ś K o b r a ) , Gdy we W r z e ś n i u 1939 roku w r a c a ł samochodem z u c i e c z k i , z o s t a ł a r e s z t o w a n y . P i j a n y g e s t a p o w i e c A l v e n s l e b e n a r z u c a ł w n i e g o o s t r y m s c y z o r y k i e m , k a l e c z ą c t w a r z W eyner ows kte- g o d o t e g o s t o p n i a , ż e z w r ó c i ł o t o uwagą Himmlera, k t ó r y z r a c j i swego p r z y j a z d u d o B y d g o s z c z y p r z y b y ł do k o s z a r a r t y l e r y j s k i c h — w i ą z i e n i a P o l a k ó w , g d z i e Weynerowski t a k samo J a k S t a b r o w s k a z o  s t a ł o s a d z o n y .

Kto pa na t a k o p o r z ą d z i ł , s p y t a ł Himmler Wer h a t s t e s o zuge - r i c h t e t ? ) Weynerowski o d p o w i e d z i a ł d y p l o m a t y c z n i e , ż e n i e w i e , bo b y ł o c ie m n o .

Z w o l n i o n y d z i ą k i s t a r a n i o m s w e j b r a t o w e j , H o l e n d e r k t , u d a ł s i ą w r a z z ż o n ą , p o c h o d z ą c y c h z Hąciów z Owidza pod S ta r o g a r d e m z a b r a t e r s t w e m d o Warszawy, g d z i e p o z o 3 t a ł mimo, i ż t a m c i u a i e k l i n a s t ą p n i e z a g r a n i c ą ,

Weynerowski p r o w a d z i ł p r z y u l i c y R a k o w i e c k i e j f a b r y k ą o b u w ia , k t ó r a o t r z y m y w a ł a d o s t a w y w o j s k o w e , M i a ł t e ż k i l k a s k l e p ó w

z o b u w i e m , p o r o z r z u c a n y c h po W a r s z a w ie , U n i e g o w b i u r z e z a t r u d -

13

(14)

n i ona b y ł a t e ż j e d n a z n a j p o p u l a r n i e j s z y c h h a r c e r e k b y d g o s  k i c h , Komendantka h u f c a , M a r ta N y l k - Zamiarowa, k t ó r a teras z synem z g i n ą ł a w p o w s t a n i u•

Weynerowski m i a ł s i l ą r z e c z y w i e l e k o n t a k t ó w z Niemcami i masą p i e n i ą d z y . Je d n o j a k i d r u g i e u ż y w a ł na r a t o w a n i e Pol a k ó w , d o  f i n a n s o w y w a ł o r g a n i z a c j ą A ,K , Weynerowskt o b i e c a ł t e r a z p ó ł

m i l i o n a z ł o t y c h g e s t a p o w c o w i , k t ó r y m i a ł p r z y c z y n i ć słę d o z>ool- n i e n i a S t ą b r o w s k i e J i k t ó r y s i ą t e ż na t o z g o d z i ł• Z a s z ł a J e d  nak inna n i e s p o d z i e w a n a p r z e s z k o d a , g d y g e s t a p o r a z J e s z c z e w r ó c i ł o do m i e s z k a n i a P r z e r a d z k i e J , k t ó r ą ponownie w domu n i e z a s t a l i ( obecn a b y ł a t y l k o w s p ó ł m i e s z k a n k a , s t a r s z a p a n t , S a h m i d -

towa) i u r z ą d z i ł o w J e j m i e s z k a n i u s z c z e g ó ł o w ą r e w i z j ą z n a j d u  j ą c w p u s t e j t u b i e od p a s t y d o ząbów t r z y "K e n n k a r ty n S t a b r o w - s k i e j , w y s t a w i o n e na t r z y r ó ż n e n a z w i s k a , l e c z na k a ż d e j i s t  n i a ł o j e j z d j ę c i e,

To p r z y p i ą c z ą t o w a ł o j e j l o s. G e s t a p o w i e c , k t ó r y w s z c z ą ł J u ż k r o k i ce lem j e j z w o l n i e n i a i o t r z y m a n i a z a t o , n i e z a l e ż n i e od p i e n i ą d z y z o r g a n i z a c j i m, p ó ł m i l i o n a od samego W eyner ows kieg o, w y s ł a n y z o s t a ł na f r o n t w s c h o d n i , a H a l i n a S t a h r o w s k a dn im 3 0. X I^• 1 9 4 3 r , wyprowadzona z Pawiaka i pod domem S o l e c Nr 63 r o z -

*

s t r z e l a n a^• P r z y p a d k o w y ś w i a d e k e g z e k u c j i , k t ó r y J ą z n a ł , z e z n a ł ,

/

ż e z g i n ą ł a z o k r z y k i e m * Niech ż y j e P o l s k a n i e s t e t y

N ie u d a ł o s ią / W e y n e r o w s k ie m u tym ra z e m , o któ r y m 10 "Wycinku"

z h i s t o r i i j e d n e g o ż y c i a " - p i s z e Emil Kumor, ż e p r z e z n i e g o u d a ł o s i ą o r g a n i z a c j i u r a t o w a ć o k. 2 0 P o l a k ó w* Jednym z n i c h b y ł mgr Klawe, s y n zna nego f a b r y k a n t a f a r m a c e u t y c z n e g o , k t ó r y z n a j d o w a ł s i ą J u ż na r o z l e p i o n e j po m i e ś c i e l i ś c i e s k a z a n y c h na r o z s t r z e l a n i e,

14

(15)

Taka r z e c z mogła s i ę o c z y w i ś c i e udać J e d y n i e d r o g ą u z y s k a n i a i n f o r m a c j i o s k ł a d z i e o s ó b na H i c i e ^• L i 3 t y t e m , i n^. p i s a ł a na Szuch a p r a c o w n i c a g e s t a p o , b y d g o s g c g a n k a f i f a ł g o r s m t a g F r y d r y  chów Baumannowa, b y ł a żona gnanego w tym m i e ś c i e a d w o k a t a , p r o  w a d z ą c e g o do s p ó ł k i z P o t o c k i m ( k t ó r e g o n a z o t s k i e m nazwana g o - s t a ł a j e d n a g u l i c b y d g o s k i c h ) k a n c e l a r i ą , gnany meloman i r e - c e n z e n t t e a t r a l n y• Gdy w y b u c h ł a w o j n a , Saumannowie z c ó r k ą J o l a n t ą u c i e k a l i J ak w s z y s c y z Pomorza w k i e r u n k u Warszawy*

W c z a s i e u c i e c z k i , c z u j ą c na w ł a s n e j s k ó r z e^, co z n a c g y n a l e ż e ć d o narod u p o d b i t e g o i p o k o n a n e g o , " R it a " v e l " G r e t a ” w o l a ł a

s o b i e p r z y p o m n i e ć swe go od um ar łego J e j w p r a w d z i e J u ż w d z i e c i ń  s t w i e o j c a , Niemca, swe opanowanie j ą g y k a n i e m i e c k i e g o• J e d n o  c z e ś n i e w i d z i a ł a s w e g o w c h a o s i e wojennym z u p e ł n i e n i e z a r a d n e - g o j a k d g t e c k o i p r z e z n i ą n i e k o c h a n e g o mąża, r o z w i o d ł a

w t ą c g nim, p o d a j ą c j a k o p r g y c g y n ą , i ż Jak o Niemka ż y ć w -

*

p e ń s t w t e g P o la k i e m n i e może i g a c g ę ł a p r a c ą na S z u c h a , g d g t e r ó w n i e ż m i e s g k a ł a• Mimo t o k o n t y n u o w a ł a dawne swe z n a j o m o ś c i z

B y d g o s z c z y. Znajomi w i d z i e l i w n i e j możnego p r o t e k t o r a 9 u k r y  w a ł a w i e l u zn an yc h j e j z p r z e d w o j n y o f i c e r ó w u s i e b i e - na S z u c h a• « . g d z i e w j e j m i e s z k a n i u p a n o w a ł - J ę z y k p o l s k i. Shań- b i w s z y s i ę p r a c ą w g e s t a p o , p r a g n ę ł a s / ę tym samym J a k o b y u s p r a  w i e d l i w i ć z e swego c z y n u• Tak mógł t r a f i ć d o n i e j W e y n e r o w s k i, k tó r e m u r ó w n i e ż w innym p r z y p a d k u p o m a g a ł a^•

Frau M a r g a r e t e Baumann, J u ż p r z e d p o w s t a n i e m , e g u j ą e p i s m o nosem, o p u ś c i ł a swego s g e f a , s g e f a g e s t a p o w a r s s a w s k t e g o , Stamma, i r a - zem z k oc ha nk ie m , A u s t r i a k i e m , w y n i o s ł a s i ą do W i e d n i a•

W tym c z a s i e c ó r k a S t ą b r o w s k i e J , p r a c u j ą c a w "Z ł o t e j K a c z c e * s t r a c i ł a po s z k a r l a t y n i e s ł u c h• N a s t ę p n i e w y s z ł a zamąż z e mgr

15

(16)

Wacława A n i o ł a , K r ó t k i e j e d n a k b y ł o i c h s z c z ą ś e i e m a ł ż e ń s k i e, g d y ż mąż J e j p o l e g ł w p i e r w s z y m d n i u p o w s t a n i a , Z g i n ą ł n i e m a l pod domem Wedlowskim p r z y u l , M a d a l t ń s k i e g o f g d z i e c z ą s t y m b y ł g o ś c i e m Jako J e s z c z e n a r z e c z o n y Dan uty D a n u ty S t a b r o w s k i e J , J e g o 2 0 l e t n i b r a t J a n u s z, z o s t a ł zamordowany na Pawiaku f z o s t a w i a j ą c r ó w n i e ż m ł o d z i u t k ą wdową, Matka i c h I r e n a 9w ł a ś c t c i e l k a a p t e k t

"Pod A n io ł e m " p r z y u l . H o ż e j, sp ow inowacona z M a r ią ( \ t r t e —S k ł o  d o w s k ą , z o s t a ł a 1 8 , 1 0 » 1 9 4 4 r , w ramach l i k w i d a c j i Pawiaka z a - s t r z e l o n a razem z d r u g ą P o l k ą % b ą d ą c ą w siódmym m i e s i ą c u c i ą ż y - H a l i n ą T u l i ń s k ą , ż o n ą o f i c e r a .

J e s z c z e j e d n a b y d g o s z c z a n k a o d z n a c z a ł a s i ą w y b i t n i e w p r a c y kon

s p i r a c y j n e j na t e r e n i e Warszawyt w s i a t c e w y w i a d u . B y ł a t o K a z i  m i e r a S t a w i ń s k a , 5U>ą d z i a ł a l n o ś ć d l a O j c z y z n y r o z p o c z ą ł a z a p a  n i e ń s k i c h c z a s ó w J a k o K a l k s t e t n - O r ł o w s k a w B r o d n i c y , k t ó r e t o m i a s t o p r z e z swe s ą s i e d z t w o z Rypinem b y ł o w p r z e s z ł o ś c i o ś r o d  kiem p r z e r z u t ó w l u d z i i b r o n i z z a b o r u p r u s k i e g o d o r o s y j s k i e g o^, d o t , z w , K o n g r e s ó w k i ( K r ó l e s t w a) • R y p in s t a ł s i ą m i e j s c e m g r u p u  j ą c y c h s i ą tam p o w s ta ń có w z W i e l k o p o l s k i i Pomorza, K a z i m i e r a

K a l k s t e t n - O r ł o w s k a p o ł o ż y ł a w i e l k i e z a s ł u g t w z a s i l a n i u porasta

n i a w i e l k o p o l s k i e g o w br o ń t a m u n i c j ą , S^aoją d z i e l n o ś c i ą i o d - wa g ą z a d z i w i ł a w s z y s t k i c h . P r a c u j ą c w z a k o n s p i r o w a n e j^# a p ó ź n l ę f

o f i c j a l n e j o r g a n i z a c j i n i e p o d l e g ł o ś c i o w e J f b ą d ą c e j J e d n o c z e ś n i e o ś r o d k i e m g r u p u j s p y c h s i ą p o w s ta ń có w w R y p i n i e i o k o l i c yf o s t o  j ą c y c h pod k i e r o w n i c t w e m s ą d z i e g o K o ś c t ń s k i e g o i A p c z y ń s k i e g o 9 d o s t a r c z y ł a o ś r o d k o w i w R y p i n i e PO t y s t ą c y n a b o t d o b r o n i r ą n z -

n e j o r a z k t l k a d z t e s i ą t k a r a b i n ó w r ą c z n y c h t p r z e s ł a n y c h w p r z e -

" s y ł k a c h na d r u g ą 3 t r o n ą k o r d o n u . Broń z o s t a ł a z e b r a n a z r ó ż n y c h J e d n o s t e k w o j s k a n i e m i e c k i e g o i n a b y t a d r o g ą n i e l e g a l n ą w . , , B e r l i n i e i Magdeburgu,

16

(17)

Z a s ł y n ą ł a s z c z e g ó l n i e z d o b y c i e m w J a s n y d z i e ń, n p r z e d p o c z t y w B r o d n i c y , k a r a b i n u maszy now ego , n a l e ż ą c e g o d o J e d n o s t k i o s ł a  w io n e g o O r e n z s c h u t z u , A k c j ą t ą k i e r o w a ł a o s o b i ś c i e , C i ę ż k i k a r a  b i n maszynowy, u lo k o w a n y na g r z b i e t a c h p a r y k o n i p r z e p ł y n ą ł Dr*aąaą i w t e n s p o s ó b p r z e p r a w i o n y z o s t a ł d o n a s z y c h , p o d r u g i e j s t r o n i e g r a n i c y ,

R z e c z s i ą j e d n a k w y d a ł a i d z i e l n a P o l k a z o s t a ł a a r e s z t o w a n a , Mimo r e p r e s j i ż a d n y c h w s p ó l n i k ó w n i e w y d a ł a , Wieść o j e j a r e s z t o 

waniu r o z n i o s ł a s i ą p o t e j i t a m t e j s t r o n i e g r a n i c y• W p r z e d d z i e ń r o z p r a w y p r z e d sądem wojskowym w d n i u 2 k w i e t n i a 191 8 r , o g o d z , 2 1 , 3 o k i l k u odważnych Polaków u r z ą d z i ł o f i k c y j n y napad na noiąz ie- n i e b r o d n i c k i e , o d b i j a j ą c u w i ę z i o n ą w nim K a l k s t e t n - O r ł o w s k ą , r a t u j ą c j ą tym samym p r z e d niec hyb nym wyro kiem ś m i e r c i , W a k c j i

t e j w i e l k ą odwagą w y k a z a l i B a r t n i c k i z K o z i e g o r o g u i T r ą d o w i c z z e S z c z u k i p o w , b r o d n i c k i e g o U c h o d z ą c p r z e d w ła d z a m i p r u s k i m i , u d a ł a s i ą d o P o z n a n i a , g d z i e w s t ą p i ł a w s z e r e g i s ł u ż b y s a n i t a r n e j w i e l k o p o l s k i c h w o j s k p o w s t a ń c z y c h ,

K a z i m i e r a K a l k s t e t n - O r ł o w s k a po w y j ś c i u zarnąż z a b y d g o s z c z a n i n a p o z o s t a ł a w B y d g o s z c z y J u ż na s t a ł e , o p u s z c z a j ą c J ą d o p i e r o p r z y wybuchu w o j n y . S c h r o n i ł a s i ą w W a r s z a w ie , g d z i e j a k wspomniano, n a d a l k o n s p i r o w a ł a , o d d a j ą : n i e o c e n i o n e u s ł u g i• W B y d g o s z c z y p o -

\

z o s t a ł J e j b r a t , A d a m , f a m a c e u t a , k t ó r y p o ł o ż y ł w i e l k i e z a s ł u g i p o d c z a s o k u p a c j i w z a o p a t r y w a n i u P o laków b y d g o s k i c h w l e k i ,

UWAOAi P o w y ż s z e o p o w i a d a n i e z n a l e z i o n o w p o z o s t a ł y c h p is m a c h po ś m i e r c i r e d a k t o r k i IKP w B y d g o s z c z y - W a l e r i i D r y g a ł o w e j , praioś o- p o d o b n i e n a p i s a n e p r z e z n i ą w l a t a c h 1 9 6 6 / 6 9 , (Zmarła d n , * ,7,1960;

17

(18)

TjIoJW* S v w $ ^ a tT Jk^buft^ A°)to ^A1) &$

1 ' 0

{o: Of.*}x, P a n i M a r i a / T H / / : ' '° . .^ V ,

B iura l e g a l i z a c j i i s t n i a ł y d a l e j . Jednym z o s ta tn ic h "lewych"

« — * — *

m ieszkałego do wojny w Byagoszczy Przybory. Z powodu swej pracy

- » — # —

w jednym i urzędów okupanta, s p o ty k a ł s i ę z pogardą ro-iaków ,którzy n ie w i e d z ie li, że d z i a ł a ł w k o n s p ir a c ji. Jeszcze mnie krzyżem udek©

r u j e c i e , pow iedział kieuyś na wy sówki je u n e j z P olek,

Z o sta ł p rzez Niemców przychwycony na k ra azieży z kasy ^urEędu, w którym pracow ał, dokumantów ważnych d la k o n s p ir a c ji. Samochód, którym go razem z innymi w iezio n o , z o s t a ł o d b ity . Uratowany £rzybor m usiał s i ę odtąd ukrywać 1 na m iejscu jego pobytu, łą c z n ic z k a

o b szaru "Morskie Oko" S taszk a /M ieszkanka B ydgoszczy,S tanisław a Dm ochowska,nauczycielka, udekorowana o s ta tn io p rzez Zarz.Okr.ZBoWID w Bydgoszczy odznaką Grunwaldu/ p rz e k a z a ła mu "lewa" p a p ls ry .J a k ż e b y ło j e j z d z iw ie n ie , gdy mimo p rz e s tró g pewnego d n ia do j e j d riw i

zapukał P rzy b o ra. Na j e j wymówld odpow iedział z r o z b r a ja ją c ą szcze

r o ś c i ą , że p rz v sz e d ł do n i e j po fa rb $ do włosów, bo chce zm ienić i c h k o lo r, a do Warszawy przyjechać m usla^, gdyż um w ił s i ę t u x swą ukochaną, do k tó r e j t ę s k n i ł .

W trz y dni po fcym s p o tk a n iu z o s ta ł na u lic y przess ar. p ic la ro z poznany. Hawet go n ie a reszto w an e , n ie sądzono, s o s ta ł na u lic y za

s tr z e lo n y . Ja k dobrze m usiał za la ć a a d ła za sk ó rę ITiecicoa, wynika rów nież z te g o , że gestapow iec p o w ied ział do k o n fro n tu ją c y c h le ż ą c e

0

na u lic y zwłoki PolakówiEo b y ła n a jg o rs z a polska Ś w in ia ,ja k a i s t n i a ł a na ś w ie c ie . Była to n ajw ięk sza pochwała d la d z ia ła ln o ś c i konspi

r a c y jn e j P rzybory. 18

(19)

Ralao.jonuje o nim "S taazk a" k tó ra prze* dłuższy csaa

s- \

m ieszkała razem s Sfcabrouską,chcąc, żaby oczyasezona b y ła ja g a pa*

mięć wśród ty c h , k tó rzy n ic u la w ie d z ie li o pracy konapiracy jn e j P rzybory. M ieszkała ona rów nież p rzez dłuższy c z as razom s Stabrow a

*

k ą , o k tó r e j k o n sp ira c y jn a j d z ia ła ln o ś c i rów nież n ie w ie d z ie li po

z o s ta ła część lic z n y c h współmieszkańców teg o samego m ieszkania*

■Dla n ic h Stabrowska b y ła g u w ern an tk ą,• .sw ej c ó r k i* • .k tó r a wraz z s ^ m ojcem zajmowała w f^mże m ieszk ania oddzielny pokój pod ic h własnym nazwiskiem* Gdy Stabrow skienu s i ę z d a rz a ło pozostać na noc

* 4

\

u "guw arnantkl" sz c z e g ó ln ie gdy córka ^ j e c h a ł a na l e t n i s k o , wy woła

ł o to zdziwione komentarze wśród współmieszkańców*.*

f 9

P r z e n o s ili s i ę razem i a ia a z k a n ia do m ie sz k a n ia ,a ż kiedy s i ę r o z e s z l i , Stabrowska s t r a c i ł a w "S ta sz c e " opiekuńczego

. j/' 4

ducha w osobie " S te s z id ” k tó ra j ą s t a l e p r z e s tr z e g a ła przed n ieb ez

piecznym zwyczajem n o sze n ia przy so b ie k?lku dokumentów na odmienne nazw iska, z t ą samą jed n ak , j e j w łasną podobizną.

Gdy jed en z znajoiąyeh S tabrow skia j , który z n a ł o s t a t n ie j e j m ieszkania/przy ul.itfowogrodzkiej l o / z o s ta ł areszto w an y , Stabrowska uznać m usiała i te n lo k a l za "spalony "* M e chcąc n i ko-

J\

go n arażać c o ra z c z ę ś c ie j zm ien iała lo k a le u p r z y ja c ió ł i z n a jo -

\ ~ , ‘ A

mych i - dowody "kennkarty"*

iv

Pewnego d n ia , a b y ło to 15*paża ia r n ik a 194-3 u d a ła s i ę na noc do swej k o leża n k i z Bydgoszczy i ?. b iu r a l e g a l i z a c j i , P r z e - r a d z k i e j , żony fc. o f ic e r a 16* pułku ułanów. Z ra n a , gdy "Basia"W7 8z ł a po zakupy na ś n ia d a n ia , p rz y sz ło po n i ą g e s ta p o . M e zastawszy

, v ~ " *

(

j e j w domu, z a b r a li w j e j m iejsce S tabrow aką, k tó ra im o tw o rty ła

*

d rzw i, n ic złego n ie p rz y p u s z c z a ją c .S ą d z iła ,ż e to koleżanka j e j po

4

19

(20)

coś s i ę w ró c iła . Przyglądający s i ę zza fira n ek lokatorzy naprze—

ciwko sto ją ceg o doma zauw ażyli, że Stabrowska w pewnym momencie połknęła ja k iś kompromitujący widocznie papierek,

Przew ieziono j ą na pawiak, Nie p rz y s s a ła s i ę do niemego*

Z c e l i - i z o l a t k i p rzy sła ła dwa grypsy. Zapewniała w nich towarzyscy że n ic im n ia g r o z i, że mogą pracować i s s a ć s p o k o j n ie ...

«

Wieść o J a j areszto w an iu p o staw iła na nogi organ izację* N aty ch m iast w szczęta z o s ta ła a k c ja wy kńpu, prowadzona za pośrednictw em

znajomego S tabrow skich z B y d g o s z c z , Henryka W eynerowsld.ego,iniesz- kającego w K onstancinie pod Warszawą*

Weynerowski pochodził z bardzo zn an sj rodziny b y d g o sk ie j i b y ł . w spółw łaścicielem za ło ż o n ej tam przez jego o jc a fa b ry k i obuwia

"Leo" / d z i ś "Kobra"/* we w rześniu 1939 w racał samochodem s u c ie c z k i, : o s t a ł aresztow any. P ijany gestapow iec A lvanslabena r z u c a ł w niego ostrym scyzorykiem , k a le c z ą c tw arz Weynerows<ieg© do

* i - * *■*

przy ja* d a do Eyagoszczy przybył do k o sza r a r ty l e y js lric h - w ię z ie n ia Polaków, g d zie Weynerowski tak samo jak S ta b r o ^ k a z o s ta ł osa

dzony.

- Kto pana ta k " o p o rz ą d z ił" , s p y ta ł H i c n l e r ./ '/ r h a t &ie' so zugeriok t a t ? /

Ni Weynerowski odpow iedział dyplom ato czn ie,że n ie w ie,bo b y ło ciemno Zwolniony d z ię k i sta ra n io m swej b ra to w e j, H o la n u e rk l, u d ał s i ę wraz z żoną,pochodzącą z Hąciów z Owidza pod S tarogardem , za b r a terstw em do Warszawy, g d zie po został,m im o iż tam ci u c i e k l i n a s tę p n ie za g ran icę*

20