Arletta Szewczyk
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
INTEGRACJA IMIGRANTÓW W POLSCE – CZY FAKTYCZNIE NIEOBECNA?
Katarzyna Szymańska-Zybertowicz, Nieobecne wyzwanie? Integracja jako za- danie polityki społecznej wobec cudzoziemców w Polsce po 1989 roku. Toruń:
Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika 2011, 306 s.
Praca Nieobecne wyzwanie? Integracja społeczna jako zadanie polityki społecz- nej wobec cudzoziemców w Polsce po 1989 roku wychodzi naprzeciw społecznym oczekiwaniom i problemom związanym z napływem imigrantów do Polski. Wypełnia znaczącą lukę w literaturze socjologicznej, dotyczącej zagadnienia integracji społecz- nej. Jest próbą teoretycznego przedstawienia problemu integracji oraz empirycznych badań autorki nad dyskursem na temat imigrantów przebywających w Polsce.
Katarzyna Szymańska-Zybertowicz jest socjologiem, pracownikiem Uniwersy- tetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od wielu lat zajmuje się badaniem problemów migracji, polityki społecznej, sytuacji cudzoziemców w Polsce, integracji społecznej i polityki imigracyjnej. Opublikowała na ten temat kilka ważnych artykułów, w pra- cach zbiorowych, a także w takich czasopismach, jak „Przegląd Polonijny”, „Zeszyty Prasoznawcze” czy „Polish Sociological Review”.
Już na początku autorka książki wymienia kilka podstawowych zadań, które ma spełniać jej publikacja. Składają się na nie: przedstawienie kontekstu obecności w socjologii problematyki polityki społecznej, wyjaśnienie kategorii polityki imi- gracyjnej, prezentacja dotychczasowych badań nad cudzoziemcami w Polsce oraz analiza sprawności działań instytucji państwowych wobec imigrantów. Głównym celem pracy ma być udzielenie odpowiedzi na pytanie o związek między polity- ką społeczną i imigracyjną a sprawnością państwa, i co może stać się spoiwem je łączącym. Wyjściowym założeniem jest stwierdzenie, że pomoc społeczna, jako aspekt praktyczny polityki społecznej, jest naturalnym podłożem analiz integracji społecznej. Ponadto autorka trafnie stwierdza, że integracja społeczna jest zasadni- czym kryterium oceny polityki społecznej. Praca stara się przybliżyć teoretyczne tło tej problematyki, a także zagadnienia związane z obecnością migrantów na terenie Polski po 1989 roku oraz problemy, z jakimi boryka się polska polityka imigracyjna w kontekście polityki społecznej.
Autorka podzieliła książkę na trzy części: teoretyczną, badawczą i rekomen- dacyjną. Każda z nich prezentuje inne spojrzenie na politykę społeczną dotyczącą
Wydział Humanistyczny, e-mail: arletta.szewczyk@gmail.com
integracji imigrantów. Część pierwsza, nosząca tytuł „Teorie i kategorie – polityka społeczna jako perspektywa dla polityki imigracyjnej”, zajmuje zdecydowanie naj- więcej miejsca i składa się z czterech obszernych rozdziałów, poświęconych wyja- śnieniu zagadnień teoretycznych. Na wstępie autorka zaznacza, że bardzo trudno jest jasno omówić problematykę polityki społecznej ze względu na wielość stanowisk poznawczych. Jest to spowodowane przede wszystkim różnorodnością historyczno- -kulturową świata oraz faktem, iż nie zostały jeszcze wypracowane precyzyjne ramy polityki społecznej, rozumianej zarówno jako praktyka, jak i dyscyplina naukowa.
Stąd też niezbędny jest obszerny przegląd stanowisk w sprawach powyższej tema- tyki, który autorka kończy propozycją czterech tez dotyczących polityki społecznej.
Tezy te ukazują politykę społeczną jako zbiór działań odnoszących się do redystry- bucji, szukających rozwiązań w sytuacjach konfl iktowych, poszukujących nauko- wej tożsamości oraz wplątanych w spór o wartości. Jest to niejako punkt wyjścia do dalszych rozważań, ale to, co tutaj najważniejsze, to analiza zjawiska integracji jako podłoża i cechy konstytutywnej polityki społecznej. Szymańska-Zybertowicz zwraca uwagę na znaczne zaniedbania w stosowaniu tej kategorii, która właściwie nie znajduje należytego miejsca w literaturze i w opracowaniach socjologicznych.
Proponowane w książce rozumienie integracji społecznej jest rozumieniem minimal- nym, gdyż w dużej mierze opiera się na „kulturowym konformizmie”, który moż- na określić jako dostosowanie się jednostki do warunków kulturowych panujących w danym kraju, wiążące się z respektowaniem norm obowiązujących w konkretnym społeczeństwie przez znaczną część jego populacji (co najczęściej oznacza grupę dominującą). Ponadto autorka zarysowuje społeczno-kulturowy kontekst migracji w Polsce oraz obszernie analizuje kategorie i pojęcia polityki imigracyjnej, uwy- datniając takie jej dziedziny składowe, jak polityka prawna, wizowa, polityka za- trudnienia, repatriacyjna, uchodźcza i azylowa, karna, edukacyjna, kulturalna, pasz- portowa, naturalizacyjna, antydyskryminacyjna, polityka wielokulturowości oraz przede wszystkim – polityka integracyjna.
Część druga książki, zatytułowana „Cudzoziemcy w Polsce – badania i dyskurs publiczny”, jest prezentacją wyników dotychczasowych badań naukowych dotyczą- cych cudzoziemców w Polsce (Hut 2002; Nowicka i Łodziński red. 1993; Nowic- ka i Łodziński 2001) oraz dyskursu publicznego (przekazu prasowego) na temat Wietnamczyków przebywających na terenie naszego kraju. Autorka analizuje tu 176 wypowiedzi zaczerpniętych z tytułów prasowych, które ukazywały się w la- tach 1997–2001 i wyróżnia trzy najczęściej pojawiające się konteksty, w których przedstawiani są Wietnamczycy. Należą do nich legalne i nielegalne zatrudnienie, przestępczość oraz stosunek Polaków do cudzoziemców. Jak wynika z przeprowa- dzonej analizy, Polacy powoli otwierają się na obecność obcokrajowców. Jednak nadal większość opinii o imigrantach jest zakorzeniona w stereotypach narodowych i nie ma odzwierciedlenia w indywidualnych doświadczeniach jednostek. W znacz- nej mierze przyczyniają się do tego media, będące dla wielu osób jedynym źródłem informacji o cudzoziemcach i kształtujące powszechnie panującą opinię na temat imigrantów, która w świetle przeprowadzonych przez autorkę badań własnych jest raczej niepochlebna (s. 210–213).
Na część trzecią, opatrzoną tytułem „W stronę rekomendacji”, składa się analiza polityki społecznej w kontekście jakości polityki państwa oraz integracji społecznej imigrantów. Przedstawiony został tutaj kontekst instytucjonalny, w którym urze- czywistnia się praktyczna część polityki społecznej w stosunku do cudzoziemców.
Szymańska-Zybertowicz proponuje własny model analizy, który wyjaśnia związek pomiędzy realizacją polityki społecznej a jakością demokratycznego państwa. Sche- mat ten zbudowany jest z siedmiu typów idealnych, które wyznaczają continua i po- zwalają określić sprawność państwa, jego ograniczenia i możliwości w stosunku do polityki imigracyjnej. Pierwsze continuum odnosi się do aparatu państwowego, który może być wewnątrzsterowny, czyli wyalienowany, lub zewnątrzsterowny, czyli wrażliwy społecznie i otwarty na impulsy ze społeczeństwa. Drugie dotyczy działania organów państwa, gdzie przeciwstawia się sobie funkcjonowanie aktywne (prewencyjne i intencjonalne) i reaktywne (krótkofalowe i nieprzemyślane). Kolej- no analizowane są: autorytet państwa, będący na niskim lub wysokim poziomie, co ma znaczenie dla stopnia jego trwałości i zdolności egzekwowania praw; stabil- ność polityki społecznej, rozciągnięta również pomiędzy opozycjami niska–wyso- ka; upolitycznienie wątków pracy socjalnej, rozumiane także jako jej ideologizacja i mierzone wskaźnikiem obsadzania stanowisk w instytucjach pracy socjalnej we- dług klucza politycznego, lub przez propagandowe traktowanie zleconych zadań.
Przedostatnim zaproponowanym modelem analizy sprawności państwa jest spójność instrumentów polityki społecznej. Spójność ta dotyczy przede wszystkim problemu zatrudnienia, deportacji czy też tzw. pobytu tolerowanego. Ostatnie, siódme continu- um dotyczy rozdzielczości instrumentów polityki społecznej, polegającej na doborze właściwych środków, działań czy przepisów prawnych, które mają odpowiadać na określone potrzeby imigrantów a jak wynika z przeprowadzonej analizy, często nie spełniają one zamierzonych funkcji (s. 236–237).
Na zakończenie pracy Szymańska-Zybertowicz stawia pytanie, czy migracje są, czy nie są zagrożeniem dla ładu demokratycznego. Odważnie stwierdza, że wskutek nasilenia się procesu napływu imigrantów może dojść do swego rodzaju kryzysu demokracji, która nie poradzi sobie z takim poziomem złożoności współczesnego świata, a jednym z rozwiązań tego problemu może być skupienie się na integracji społecznej.
Praca posiada jednak kilka znaczących wad. To, co już na początku zwraca uwa- gę, to pewna bezradność, w której zdaje się tkwić autorka. Przytacza ona wiele sta- nowisk i pojęć dotyczących polityki społecznej, by w konsekwencji powiedzieć, że właściwie żadne z nich nie oddaje rzeczywistości. Dalej zagłębia się w problemach terminologicznych, tworząc wrażenie zagubienia, zamiast podejmować próby ich rozwiązania i proponowania nowych pojęć i wyjaśnień. Często powtarza różne tezy, co czytelnik odczuwa jako krążenie wokół tych samych kwestii. To wrażenie jest tym mocniejsze, że na ponad jedną trzecią publikacji składają się rozdziały oparte na rozważaniach pojęciowych.
Chociaż konstrukcja książki jest przejrzysta, to jednak w niektóre jej części wkra- da się chaos. Niepotrzebne wydają się wzmianki i zapowiedzi, co zostanie przedsta- wione za kilkadziesiąt stron (z licznymi zastrzeżeniami, iż obecnie nie mieści się
to w ramach aktualnych rozważań), a także stawianie pytań, na które odpowiedzi czytelnik znajduje dopiero po przeczytaniu trzech następnych rozdziałów. Autorka stara się pokazać jak najwięcej kontekstów polityki społecznej, polityki imigracyj- nej oraz integracji społecznej (w większości bardzo dobrze opracowanych), ale nie- jednokrotnie dotyka tylko pewnych aspektów, pozostawiając czytelnika w swoistej próżni. Taka sytuacja ma miejsce zwłaszcza przy prezentacji teorii migracji, ochrony uchodźców czy badań repatriacyjnych. Zbyteczne jest moim zdaniem akcentowanie aspektów, które nie są dalej rozwijane lub opartych na jednym tylko przykładzie – lepszym miejscem dla takich uwag byłyby przypisy. Można również zapytać, dla- czego przyjęte rozumienie integracji, która jest przecież centralnym zagadnieniem całej publikacji, pojawia się dopiero na dziewięćdziesiątej stronie książki, a do tego miejsca właściwie nie wiadomo, do czego dokładnie odnosi się badaczka. Nie mam też wątpliwości, że odwoływanie się do defi nicji polityki społecznej zamieszczonej w serwisie internetowym Wikipedia jest nie na miejscu, gdyż serwis ten nie spełnia wymogów wiarygodności, a przede wszystkim nie przystaje do standardów pisania prac naukowych.
Dającą się we znaki wadą pracy jest brak przedstawienia bardziej aktualnych ba- dań nad imigrantami. Te, które prezentowane są w książce, pochodzące z lat osiem- dziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, stanowią dobry punkt wyjścia dla zary- sowania kontekstu problemowego, dziś jednak, a zwłaszcza po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i układu z Schengen, trzeba uznać je za przestarzałe. Również badania dyskursu medialnego prowadzone przez Szymańską-Zybertowicz zdają się być nieaktualne, w szczególności we wskazanym wyżej kontekście historycznym.
Wyłania się tu potrzeba podejmowania nowych projektów badawczych i analiz po- kazujących obecny obraz imigrantów w Polsce.
Pomimo przedstawionych mankamentów książka jest bardzo wartościowa i może stanowić interesującą lekturę zarówno dla innych badaczy i osób zaintereso- wanych problematyką migracji, jak i dla studentów różnych dyscyplin społecznych.
Wszystkie postawione na początku cele zostały przez autorkę osiągnięte, a wszelkie założenia metodologiczne i aksjologiczne – poparte argumentami. Na szczególną uwagę zasługuje bogaty przegląd defi nicji i stanowisk w sprawie polityki społecz- nej (choć wiele z nich jest przez autorkę krytykowanych), wielowymiarowe opra- cowanie podejścia do integracji społecznej czy syntetyczna operacjonalizacja pojęć związanych z polityką imigracyjną. Czytelnik dostaje zwięzłe, klarowne wyjaśnienia i rozróżnienia najważniejszych pojęć, takich jak: asymilacja, gettoizacja, imigrant, uchodźca czy repatriant. Godny pochwały jest także zaproponowany przez autorkę własny i twórczy schemat analizy relacji między jakością państwa demokratycz- nego a polityką społeczną, ułatwiający ocenę zdolności państwa do podejmowania działań wobec cudzoziemców. Ponadto, za dodatni walor publikacji należy uznać osadzenie analizy w teorii socjologicznej i podjęcie decyzji o umiejscowieniu jej w perspektywie funkcjonalnej, w dzisiejszym sieciowym świecie często niedocenia- nej i odrzucanej.
Jednak za największą wartość pracy uważam samo zwrócenie uwagi na tę pro- blematykę i zainteresowanie integracją społeczną. Autorka skupia się na komplek-
sowym i syntetycznym przedstawieniu tematyki współczesnych migracji, podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie o kształt mechanizmów integracji społecznej w Polsce oraz formułuje odważne wnioski dotyczące wzajemnego funkcjonowania migracji i demokracji. Jest to o tyle ciekawe, że w czasach otwartości granic, szybkości i ła- twości przemieszczania się czy akceptacji odmienności, istnieją także głosy ostroż- niejsze w wyrażaniu pochwał na ten temat, a za to dające wyraz obawie o kształt demokracji państwowych. Co więcej, autorka pokazuje, że problemy imigrantów nie należą jedynie do nich samych i nie mogą być rozpatrywane tylko jednostkowo.
Rola, jaką winno spełniać państwo przyjmujące, jest tutaj bardzo ważna i niezwy- kle trudna. Stąd wiele problemów i niedociągnięć związanych z funkcjonowaniem polityki społecznej, z którymi muszą zmierzyć się zarówno rządzący, jak i też sami imigranci.
Jak dowiadujemy się z pracy Szymańskiej-Zybertowicz, na słaby poziom integra- cji imigrantów może wpływać wiele czynników, poczynając od braku odpowiednich działań ze strony państwa, poprzez negatywny wpływ mediów na potoczne opinie o cudzoziemcach, aż do indywidualnych decyzji podejmowanych przez obywateli państw przyjmujących. W związku z tym na barkach władz państwowych spoczy- wa obowiązek instytucjonalizacji działań przeciwko wykluczeniu i dyskryminacji imigrantów, badacze społeczni powinni zaś czuć się odpowiedzialni za przybliżanie społeczeństwu problemu, jakim jest brak integracji oraz za analizę tego, jakże zło- żonego, zjawiska na gruncie socjologii.
Literatura
Hut, Paweł. 2002. Warunki życia i proces adaptacji repatriantów w Polsce w latach 1992–2000.
Warszawa: Wyd. UW.
Nowicka, Ewa i Sławomir Łodziński. 2001. U progu otwartego świata: Poczucie polskości i nastawienie Polaków wobec cudzoziemców w latach 1988–1998. Kraków: Nomos.
Nowicka, Ewa i Sławomir Łodziński (red.). 1993. Gość w dom. Studenci z krajów Trzeciego Świata w Polsce. Warszawa: Ofi cyna Naukowa.
