Hanna Makurat
Interferencje gwar kaszubskich w
polszczyźnie w zakresie fleksji
werbalnej obserwowane u osób
bilingwalnych
Prace Językoznawcze 16/4, 67-79
2014 67-79
H anna M akurat G dańsk
Interferencje gwar kaszubskich w polszczyźnie
w zakresie fleksji werbalnej
obserwowane u osób bilingwalnych*
The interferences of the Kashubian dialects in the Polish language in terms o f verbal inflection
The following article is the result of the field research conducted in Kashubia and concerns the Kashubian dialects’ interferences in the Polish language in terms o f the verbal inflection.
Słowa kluczowe: interferencje językowe, potoczny język polski, gwary kaszubskie, fleksja wer balna, czasownik
Key words: linguistic interferences, colloquial Polish, Kashubian dialects, verbal inflec tion, verb
1. Interferencje w zakresie fleksji werbalnej - metodologia, stan badań, cel pracy
N iniejszy artykuł pow stał jak o rezultat badań, które przeprow adzone zostały w ostatnich latach n ad interferencjam i gw ar kaszubskich w polszczyźnie na płaszczyźnie fleksji w erbalnej. B adania terenow e obejm ow ały 19 m iejscow ości, reprezentujących 12 gw ar na obszarze K aszub, znajdujących się w zasięgu d ia lektów : północnokaszubskiego (gw ara w si O dargow o, gw ara bylacka, gw ara wsi C hałupy i gw ara luzińska), środkow okaszubskiego (gw ara m ezow ska, żukow ska, gw ara w si Lisie Jamy, gw ara w si K lukow a Huta, gw ara sulęczyńska) i połu- dniow okaszubskiego (gw ara lipnicka, bruska, konarzyńska). Z ebrany podczas badań terenowych materiał stanowią elektroniczne nagrania języka 88 bilingwalnych
* Niniejszy artykuł został napisany na podstawie badań nad interferencjami polsko-kaszubski- mi, które prowadziłam w ramach przygotowywania rozprawy doktorskiej zatytułowanej Jinterfe-
rencjowe przejinaczi u bilingwalnech ledzy w kaszebsczi spóleznie, napisanej pod kierunkiem prof.
respondentów , reprezentujących trzy grupy pokoleniow e, do których przydzielo no osoby urodzone w latach 1913-1950, 1951-1980, 1981-1996. W następnym etapie pracy teksty zostały spisane w transkrypcji półfonetycznej i poddane ana lizom . Inform atorzy z założenia w ypow iadali się w języ k u polskim , jed n ak w ich w ypow iedziach zarejestrow ano zjaw iska i cechy z zakresu fleksji w erbalnej p o jaw iające się p od w pływ em gw ar kaszubskich.
A naliza w pływ ów języ k a kaszubskiego na p olszczyznę w zakresie fleksji w erbalnej pojaw iła się dotychczas w pow stałych w X X w. pracach polskich językoznaw ców : W ładysław a P niew skiego (Pniew ski 1927: 19-57), H uberta G órnow icza (G órnow icz 1962: 2 6 1 -2 8 1 ), U rszuli W ińskiej (W ińska 1966) i E dw arda B rezy (B reza 1971: 4 2 -4 8 ), jednak że trzeba podkreślić, że w szystkie te badania dotyczyły ję z y k a pisanego. P rzedm iotem niniejszego artykułu je s t opis obserw ow anych n a płaszczyźnie fleksji w erbalnej w pływ ów gw ar kaszub skich n a regionalną potoczną p olszczyznę m ów ioną.
N iew ielkie system ow e różnice m iędzy k aszubską i p olską fleksją czasow ni k a prow adzą do tego, że dochodzi do sw obodnego m ieszania się używ anych struktur językow ych. W polskojęzycznych w ypow iedziach bilingw alnych infor m atorów zarejestrow ane zostały, będące w ynikiem interferencji gw ar k aszub skich w polszczyźnie, następujące zjaw iska obserw ow ane n a poziom ie fleksji werbalnej: stosowanie kaszubskojęzycznych form czasu teraźniejszego i przeszłe go, używ anie kaszubskich form strony biernej, pojaw ianie się kaszubskich form nieosobow ych oraz w łaściw ych kaszubszczyźnie form trybu rozkazującego.
N iektóre zarejestrow ane w m ow ie badanych osób zm iany w zakresie fleksji w erbalnej w pew nym stopniu są też pow iązane z obserw ow anym i n a k aszub skim obszarze w pływ am i języ k a niem ieckiego i stopniow ym absorbow aniem niem ieckich konstrukcji językow ych, n ajpierw przez gw ary kaszubskie, a n a stępnie pod w pływ em kaszubszczyzny też przez p otoczną m ó w ion ą polszczyznę u żyw aną na K aszubach1.
P odczas charakterystyki interferencji rejestrow anych n a poziom ie fleksji w erbalnej przyjęto m etodę analizy całego zebranego podczas b ad ań teren o w ych m ateriału, odnotow ano w szystkie przykłady, reprezentujące opisyw ane problem y, w yłączając je d n a k słowa, które stanow ią zapożyczenia leksykalne albo znajdują się w w ypow iedzeniach w całości w ypow iedzianych w języ k u kaszubskim .
1 Na temat absorbowania niemieckich konstrukcji przez gwary słowińskie na płaszczyźnie fleksji werbalnej i składni pisał Jan Piotrowski (Piotrowski 1981).
2. W pływy kaszubskie w zakresie użycia form czasu teraźniejszego
K oniugacja kaszubska, a w szczególności form y kaszubskiego czasu teraź niejszego utrzym ały liczne archaizm y fleksyjne, będące często ko ntynuacją sta n u prasłow iańskiego. Te archaiczne cechy nie są znane w spółczesnej polszczyź- nie, ale w w y n ik u in te rfe re n c ji gw ar k a sz u b sk ic h z o sta ły zarejestro w an e w polskojęzycznych w ypow iedziach bilingw alnych m ieszkańców Kaszub.
N a szczególną uw agę w zakresie zachow ania archaicznych w łaściw ości fleksyjnych zasługuje kaszubski paradygm at czasow nika bec w czasie teraźniej szym. W ję z y k u prasłow iańskim paradygm at tego czasow nika w tym czasie był następujący: *jesmb, *jesi, *jestb || *jestb, *jesm b, *jeste, *sątb. K aszubskie osobow e form y czasow nika bec w czasie teraźniejszym są bardziej archaiczne niż w spółczesne polskie form y odm iany tego czasow nika. W 1. osobie liczby pojedynczej n a całych K aszubach pow szechnie używ a się form y je m (por: A JK, z. X, m apa 465), w 2. osobie liczby pojedynczej w w iększości kaszubskich m iejscow ości rejestrow ana je s t form a je s , rzadko spotyka się też formy: (te) je s t,
je zd e ś, (te) żes j e (A JK , z. X, m apa 466), w 3. osobie liczby pojedynczej form a (on) j e je s t pow szechna n a całych K aszubach (AJK, z. X, m apa 467). W iększe
zróżnicow anie gw arow e końców ek obserw uje się w 1. osobie liczby m nogiej, w w iększości kaszubskich m iejscow ości używ ana je s t form a (m e) je s m e , obok niej notow ane są też: (me) je sm a , (me) je m a , (me) sąsm e, sąm e, m e (AJK, z. X, m apa 468). W 2. osobie liczby m nogiej n a przew ażającym obszarze K aszub znana je s t form a je s ta (z w ariantem (wa) je ste ), rzadziej spotyka się form ę sąsta oraz formy: w a są, wa żesta są, wa sąta (AJK, z. X, m apa 469); form a 3. osoby liczby m nogiej je s t zbieżna z polską (choć inaczej artykułuje się nosów kę).
W w yniku interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie w w ypow iedziach inform atorów odnotow ane zostały kaszubskojęzyczne form y czasow nika bec w różnych osobach i liczbach czasu teraźniejszego. W 2. osobie liczby pojedy n czej odnotow ano formę: [te] j e s (B A 1929, M ezow o; M M 1962, M ezow o; SM 1927, Lisie Jam y; SM 1927, Lisie Jam y; SM 1927, Lisie Jam y; M A 1929, Lisie Jam y; SK 1941, Lisie Jam y; K M 1962, Lisie Jam y; JK 1967, Lisie Jam y; JK 1967, Lisie Jam y; A M 1992, Lisie Jam y; A M 1992, Lisie Jam y; A M 1992, Lisie Jam y); w 3. osobie liczby pojedynczej zarejestrow ano formę: [on, ona, ono] j e (HL 1957, O dargow o; GS, 1934, Starzyno; K L 1958, K ochanow o; B A 1929, M ezow o; PK 1958, M ezow o; W K 1988, G lincz; Z W 1936, Lisie Jam y; K M 1962, Lisie Jam y; JK 1962, Lisie Jam y; JK 1967, Lisie Jam y; M G 1968, Lisie Jam y; A M 1992, Lisie Jam y; B L 1923, Lipnica; LS 1953, C zapiew ice; RS 1959, C zapiew ice; PP 1933, K onarzyny; BB 1948, K onarzyny; PZ 1959, Zielona Huta); natom iast w 2. osobie liczby m nogiej odnotow ano form y pochodzące z daw nej liczby dualnej: [va] je s ta (B A 1929, M ezow o); vy je ste śta (UB 1947, K onarzyny).
B ędąca w ynikiem w pływ u kaszubskiego form a 2. osoby liczby pojedynczej, m ająca postać je s , w ystąpiła w 86,61% form, natom iast w łaściw a w spółczesne m u języ k o w i polskiem u form a je s te ś została odnotow ana w 13,33% przykładów. O drębnego kom entarza w ym aga rejestrow ana w analizow anych tekstach form a 3. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego, która w badanych w ypow ie dziach polskojęzycznych realizow ana je s t na trzy sposoby: jak o j e - zgodnie z kaszubskim paradygm atem odmiany, jak o j e s t - w edług polskiego w zorca koniugacji, a ponadto jak o je s . Postać czasow nika j e s w języ k u kaszubskim je s t w łaściw a 2. osobie liczby pojedynczej, jed n ak w w ypow iedziach inform atorów pojaw ia się ona także w funkcji 3. osoby liczby pojedynczej i w ystępuje ró w n o legle z form am i j e i j e s t . Jednak w ątpliw e w ydaje się tw ierdzenie o kaszubskiej genezie form y j e s notow anej w funkcji 3. osoby liczby pojedynczej w po lsko ję zycznych tekstach bilingw alnych respondentów pochodzących z K aszub, tak ą postać 3. osoby liczby pojedynczej należy uznać raczej za uproszczenie polskiej form y j e s t (jes < je st). Statystyczny rozkład form użytych w funkcji 3. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego czasow nika być przedstaw ia się n astę pująco: przew aża w łaściw a popraw nem u języ k o w i polskiem u postać je s t, która pojaw iła się w 11,50% form, rzadziej je s t używ ana uproszczona postać tego czasow nika je s - w 15,55% form, natom iast najrzadziej inform atorzy używ ają form y będącej w ynikiem interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie, ja k ą je s t postać j e - odnotow ana w 12,95% przykładów . W 2. osobie liczby m nogiej
czasu teraźniejszego dla polszczyzny w łaściw a je s t form a czasow nika być m ają ca postać jesteście. W kaszubszczyźnie jej odpow iednikiem je s t pochodząca z dawnej liczby podw ójnej form a je s ta , która w w yniku interferencji pojaw iła się w polskojęzycznych w ypow iedziach inform atorów . O prócz niej została zare jestro w an a form a, k tó rą m ożna uznać za hybrydę, b ędącą połączeniem polskiej koniugacyjnej form y czasow nika być w 2. osobie liczby m nogiej z fo rm ą k a szubską: vy je ste śta , choć m ożliw e je s t też, że form a ta została zapożyczona z gw ar polskich. W szystkie te form y zostały zarejestrow ane idiolektalnie w m o w ie pojedynczych inform atorów i struktura procentow a ich użycia je s t n astępu jąca: popraw na polska form a je s te ś c ie została użyta w 33,33% form, tak sam o będąca w ynikiem interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie form a je s ta też została odnotow ana w 33,33% przykładów , i czasow nikow a postać je ste ś ta ró w nież została zarejestrow ana w 33,33% w szystkich form czasow nika być użytego w 2. osobie liczby m nogiej czasu teraźniejszego.
O prócz zm ian odnotow anych w zakresie użycia w czasie teraźniejszym cza sow nika być w analizow anych tekstach zostały zaobserw ow ane też w pływ y k a szubskie w zakresie odm iany innych czasow ników w czasie teraźniejszym , inter ferencje te zarejestrow ano w form ach 2. osoby liczby m nogiej. K ońców ką 2. osoby liczby m nogiej czasu teraźniejszego czasow ników było w języ k u p rasło w iańskim -te. Polskie form y tej końców ki są kontynuacją stanu prasłow iańskiego
i w zależności od odpow iedniej koniugacji m a ją postać: -ecie, -icie, -acie (roz k ład k o ń có w ek za: S zober 1963: 2 4 5 -2 4 6 ). W 2. oso bie lic z b y m nogiej w języ k u kaszubskim w y stęp u ją końców ki pochodzące z daw nej liczby p od w ó j nej: -eta, -ita, -ota, -ajeta, -eta. K ońców ki te w łaściw e są w szystkim gw arom na obszarze K aszub (por.: A JK , z. X, m apa 464). W polskojęzycznych w ypow ie dziach respondentów pojaw iają się typow e dla kaszubszczyzny końców ki -eta,
-ita, odnotow ane w następujących słowach: s p ’je v j i t a (B A 1929, M ezow o), x o jita (JN 1943, N ierostow o), va ńi m uezeta (PZ 1959, Zielona Huta). Form y
końców ek będących w ynikiem interferencji g w ar kaszubskich w polszczyźnie stanow ią 50,00% w szystkich form użytych w 2. osobie liczby m nogiej, kolejne 50,00% stanow ią popraw nie użyte polskie końców ki -ecie, -icie, -a c ie .
3. Interferencje w zakresie zastosowania kaszubskich form czasu przeszłego
We w spółczesnej polszczyźnie czas przeszły m a postać form syntetycznych, które są k ontynuacją daw nego perfektu, czasu złożonego ze słow a posiłkow ego
być w czasie teraźniejszym i im iesłow u czasu przeszłego czynnego II (zakończo
nego sufiksem tem atycznym *-/ w prasłow iańszczyźnie, a następnie -ł n a grun cie polskim ). Pierw otnie oznaczał on czynność dokonaną, ale później m iał zna czen ie ja k ie jś ak cji w p rz eszło ści. F o rm y anality czn e teg o czasu istn ia ły w polszczyźnie w X -X III w., w w iekach X IV -X V /X V I następow ało przekształ cenie form analitycznych w syntetyczne, a w X V I-X V III w. - doszło do osta tecznego ukształtow ania się form syntetycznych (K lem ensiew icz, Lehr-Spław iń- ski, U rb a ń c z y k 1964: 3 7 0 -3 7 3 ) , k tó re z n a n e s ą d z is ie js z e m u ję z y k o w i polskiem u.
Inaczej sytuacja przed staw ia się w e w spó łczesn ym ję z y k u kaszubskim , w którym obecnie używ ane są cztery czasy przeszłe złożone: a) archaiczny przeszły czas - złożony z form y osobow ej słow a posiłkow ego bec (jem, je s , je ,
je sm e , je s ta , są) i daw nego im iesłow u czasu przeszłego czynnego II (zakończo
nego na -ł); w A JK notow any w Borze, Szopie, R ębiechow ie, Przytarni, O lszy nach (AJK, z. X, m apy 473, 478); b) czas przeszły złożony z zaim ka osobow ego (lub w 3. osobie liczby pojedynczej i m nogiej - rzeczow nika) i daw nego im ie słow u czasu przeszłego czynnego II (zakończonego n a -ł); w A JK rejestrow any n a całym obszarze K aszub (AJK, z. X, m apy 4 7 2 -4 8 2 ); c) form y opisow e złożo ne ze słow a posiłkow ego m iec lub bec i im iesłow u przym iotnikow ego zakończo nego na -n-, -t- (brak pośw iadczeń w A JK ); d) czas przeszły złożony z daw nego im iesłow u czasu przeszłego czynnego II (zakończonego na -ł) i dołączonego słowa
żem , żes, żesm e, żesta, żesce; form y tego czasu nie są używ ane w 3. osobie liczby
kaszubskie, ale trafiły do ję z y k a kaszubskiego w w yniku k ontaktu z g w arą ko- ciew ską i b orow iacką (typy czasów przeszłych w kaszubszczyźnie za: Breza, Treder 1982: 133-134); w A JK form y tego czasu notow ane są w Piechow icach, W dzydzach, Gliśnie, O lszynach, Trzebuniu, R ybakach, Przytarni, K arsinie, Z ie lonej Chocinie, C zyczkow ach, Zgorzałym , Kloni, K rzyżu, G ostom iu (AJK , z. X, m apy 412-482).
W badanych polskojęzycznych w ypow iedziach bilingw alnych m ieszkańców K aszub zostały zarejestrow ane charakterystyczne dla języ k a kaszubskiego form y czasu przeszłego złożonego z zaim ka osobow ego i daw nego im iesłow u czasu przeszłego czynnego II (zakończonego na -/), a także opisow e form y złożone ze słow a posiłkow ego m iec lub bec i im iesłow u przym iotnikow ego zakończonego n a -n-, -t-.
Do przyw ołanego w yżej kaszubskiego czasu przeszłego z obligatoryjnym zaim kiem osobow ym (lub rzeczow nikiem w form ie 3. osoby) nie są dołączane końców ki osobow e, ale osobow ość je s t w yrażana przez zaim ek lub rzeczow nik. W analizow anych polskojęzycznych tekstach p ojaw iają się utw orzone n a w zór kaszubskich konstrukcji z obligatoryjnym zaim kiem osobow ym bezkońców kow e form y czasu przeszłego poprzedzone zaim kiem osobow ym . W zebranym m ate riale tekstow ym odnotow ano przykłady użycia w polskojęzycznych w ypow ie dziach kaszubskiego czasu przeszłego z obligatoryjnym zaim kiem osobow ym w 1. osobie liczby pojedynczej: j y so p i t u (RC 1943, K ochanow o), j a zapom -
ńaua (BA 1929, M ezow o), j a byua (ES 1956, M ezow o; CB 1943, B udy), j a z a r a b ja u (SM 1921, Lisie Jam y), j a biu (SM 1921, Lisie Jam y), j a p o s e t (SM
1921, Lisie Jam y), j a byu (SM 1921, Lisie Jam y; LS 1953, C zapiew ice), j a voziu (SM 1921, Lisie Jam y), j y s ’ua (ZW 1936, Lisie Jam y), j y uesta (ZW 1936, L isie Jam y), j a p s ’ ijexau (SK 1941, Lisie Jam y), j y beu (SK 1941, Lisie Jam y),
j a skakau (SK 1941, Lisie Jam y), j a zam oc ’iu (SK 1941, Lisie Jam y), j a graua
(A M 1992, Lisie Jam y), j a tsym aua (A M 1992, Lisie Jam y), j a karm iua (AM 1992, Lisie Jam y), j a śe fp lo n ta u a (H M 1943, Lipnica), j a sfausovaua (HM 1943, Lipnica), i w 1. osobie liczby m nogiej: m i bili (G K 1925, O dargow o),
m i s a jili (G K 1925, O dargow o), m y g ra li (M M 1919, Luzino), ma sla (EC 1948,
K ochanow o), m y vzela (EC 1948, K ochanow o), m y vycytali (KL 1958, Luzino),
ma m ’je la (B A 1929, M ezow o), vźeli m i (BA 1929, M ezow o), m i o v ’ ineli (B A
1929, M ezow o), m i za c ’ eli (B A 1929, M ezow o), m i tańc ’ili (B A 1929, M ezo w o), m i ro b ili (BA 1929, M ezowo), m y ro b iu y (BA 1929, M ezow o), m y s ta v ja li (JS 1959, G lincz), m y zabrali (SM 1921, Lisie Jam y), m i m uśili (SM 1921, Lisie Jam y), m y v ’je j e l i (SM 1921, Lisie Jam y), m y m u v’ili (M A 1929, Lisie Jam y),
m y rob’ili (M A 1929, M ezow o), m y m u v ili (M A 1929, Lisie Jam y), m y ga da li
(M A 1929, Lisie Jam y), ma g y d e la (M A 1929, Lisie Jam y), m y je d li (M A 1929, Lisie Jam y), m y m jela (ZW 1936, Lisie Jam y), m i p je k li (Z W 1936, Lisie
Jam y), md sabala (SK 1941, Lisie Jam y), ma varivela (SK 1941, Lisie Jam y), m y
m j e l i (M M 1919, Luzino; KO 1927, M ezow o; M A 1929, Lisie Jam y; M G 1968,
L isie Jam y; RS 1959, C zapiew ice), m y p sy s li (A M 1992, Lisie Jam y; RS 1959, C zapiew ice), m y śe b a v ’ili (A M 1992, Lisie Jam y), m y je z j i li (RS 1945, K luko w a H uta), m y byli (RS 1945, K lukow a Huta; LS 1953, C zapiew ice; RS 1959, C zapiew ice; PZ 1959, Zielona Huta), m y m uśeli (RS 1945, K lukow a H uta), my
s ’li (CH 1921, C hośnica), m y p a ś li (RS 1959, C zapiew ice), m y x o jili (RS 1959,
C zapiew ice), m y v y p ili (B R 1983, C zapiew ice), m y ko śili (JN 1943, N ierosto- w o), m y skońcyli (JN 1943, N ierostow o), m y kom binovali (JN 1943, N ierosto- w o), m y je x a li (JN 1943, N ierostow o). W arto też nadm ienić, że w 1. osobie liczby pojedynczej w czasow nikach rodzaju m ęskiego zakończonych spółgłoską -u w opisyw anym tutaj czasie przeszłym z obligatoryjnym zaim kiem osobow ym m am y do czynienia w kaszubszczyźnie z zanikaniem głoski -u w artykulacji, cecha ta pod w pływ em ję z y k a kaszubskiego została zarejestrow ana w m ow ie jednego inform atora: j a p o s ’et (SM 1927, Lisie Jam y).
D la kaszubszczyzny charakterystyczne są też form y opisow e czasu p rzeszłe go złożone ze słow a posiłkow ego m iec albo bec i im iesłow u przym iotnikow ego. Form y te są w ynikiem interferencji kaszubsko-niem ieckich; z ję z y k a niem iec kiego były one absorbow ane przez ję z y k kaszubski (G ogolew ski 1963: 6 9 -7 5 ) i znalazły sw oje m iejsce w system ie kaszubskich czasów przeszłych. W dalszej kolejności w w yniku interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie form y te znalazły się w potocznej m ów ionej polszczyźn ie b ilin gw alnych K aszubów . W analizow anym m ateriale pojaw iły się form y czasu przeszłego złożone ze sło w a posiłkow ego m ieć, rzadziej też być, i im iesłow u przym iotnikow ego biernego, które należy uznać za kalki m orfologiczne naw iązujące do konstrukcji niem iec kiego czasu przeszłego p erfectu m ze słow em posiłkow ym haben. F orm y te - pokrew ne z niem ieckim i strukturam i - odnotow ane w polskojęzycznych w y pow iedziach respondentów trzeba uznać za skutek w pływ u kaszubskiego na p o toczny języ k polski, używ any na obszarze K aszub; pojaw iły się one w następ u jący c h przykładach: m am ro b jo n e (BA 1929, M ezow o), [ueńi] m je li k u y d u e
(M A 1929, Lisie Jam y), [ńektuży] m je li vykopane (M A 1929, Lisie Jam y),
m ’ja u a m zepsute (A M 1992, Lisie Jam y), [ p je s ] m ja u zro b jo n e (A M 1992,
Lisie Jam y), [każdy] m a vyucone (DG 1951, Sulęczyno), [bruski] m j u za-
b ro n y (C B 1943, B udy), [m a m a ] m ja u a v ią zu e (LS 1953, C zap iew ice), m ’ja u a m kup ’jo n e (RS 1959, C zapiew ice), m y byli je x a ń i (PZ 1959, Zielona
Huta).
S tatystyczne zestaw ienie form czasowników, użytych w różnych czasach przeszłych, przedstaw ione zostało poniżej. W 1. osobie liczby pojedynczej w w yniku interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie form y czasu p rzeszłe go z obligatoryjnym zaim kiem osobow ym pojaw iły się w 11,35% przykładów ,
form y opisow e z posiłkow ym słow em m ieć w ystąpiły w 2,16% przykładów, przew ażają jed n ak popraw ne polskie form y czasow ników z ruchom ym i k o ńcó w kam i w łaściw ym i czasow i przeszłem u w polszczyźn ie, k tóre użyte zostały w 86,49% w szystkich przykładów odnotow anych w 1. osobie liczby pojedynczej czasu przeszłego. W 3. osobie liczby pojedynczej rów nież najczęściej używ ane są popraw ne polskojęzyczne form y czasow ników z ruchom ym i końców kam i - w 99,41% form, tylko niew ielki procent - 0,59% stanow ią będące w ynikiem interferencji kaszubskie form y opisow e ze słow em posiłkow ym mieć. W 1. oso bie liczby m nogiej w iększość odnotow anych form stanow ią, będące rezultatem polsko-kaszubskich interferencji, form y czasu przeszłego złożonego z obligato ryjnego zaim ka osobow ego i daw nego im iesłow u czasu przeszłego czynnego II - stanow ią one 50,96% w szystkich form użytych w 1. osobie liczby m nogiej czasu przeszłego, 0,96% stanow ią konstrukcje opisow e z posiłkow ym słow em
b yć, natom iast 45,19% to popraw ne polskie syntetyczne form y czasu przeszłego,
zaś 2,89% stanow ią form y czasu przeszłego złożonego z daw nego im iesłow u czasu przeszłego czynnego II (na -ł) i dołączonego słow a żeśm y. W 3. osobie liczby m nogiej form y będące w ynikiem interferencji gw ar kaszubskich w polsz- czyźnie trafiają się incydentalnie i stanow ią 0,56% odnotow anych przykładów, pozostałe 99,44% to popraw nie użyte form y polskiego czasu przeszłego z rucho m ym i końców kam i.
O m aw iając form y czasu przeszłego czasow ników , n ależy też pow iedzieć o w pływ ie kaszubskim w zakresie użycia krótkich (ściągniętych) form czasow ni ków w 3. osobie liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego. F orm y czasow ników użytych w 3. osobie w rodzaju żeńskim w e w szystkich kaszubskich czasach - za w yjątkiem form opisow ych ze słow em posiłkow ym m iec lub bec - ulegają kontrakcji, polegającej na tym , że zakończenia -ała i -a ła zostają ściągnięte do postaci -a i -a (B reza, T reder 1981: 133-134). K rótkie form y czasow ników w A JK są notow ane przede w szystkim n a obszarze K aszub północnych i środko w ych, a także w niektórych punktach południow ych K aszub (AJK, z. X, m apy 483-4 8 6 ). P od w pływ em kaszubszczyzny krótkie form y czasow ników 3. osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego przeniknęły do polskojęzycznych w ypow ie dzi m ieszkańców K aszub: [ona] m j a (H L 1954, O dargow o; PK 1958, M ezo- w o), [sostra] p ’i/nova (R C 1943, K ochanow o), f c a s o v ’icka] z a m u v ja (CB 1943, B udy), [ona] kraja (CB 1943, B udy). P rocentow y udział form krótkich stanow i 5% , przew ażają form y długie (bez zastosow anej kontrakcji), które zo stały zarejestrow ane w 95% w szystkich form czasow ników użytych w 3. osobie liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego w czasie przeszłym .
4. W pływ gwar kaszubskich w zakresie użycia form strony biernej
F orm y opisow e złożone ze słow a posiłkow ego bec (być) i im iesłow u p rzy m iotnikow ego biernego zarów no w języ k u kaszubskim , ja k i w polskim tw orzą stronę bierną. S zczególną cech ą kaszubskich konstrukcji strony biernej je s t je d nak to, że liczne formy, będące k ontynuacją prasłow iańskich im iesłow ów p rze szłych czynnych zakończonych n a -ł, w ystępują w e w spółczesnej kaszubszczyź- n ie ja k o p rz y m io tn ik o w e im ie s ło w y b ie rn e (B re z a , T re d e r 1981: 135). W w yniku interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie jak o pasyw ne zostały odnotow ane w w ypow iedziach inform atorów następujące formy: byuo zam kue (M A 1929, Lisie Jam y), byuy kuadue (M A 1929, Lisie Jam y), byuo ja d u e (M A 1929, Lisie Jamy), byuo z a p je k u i (M A 1929, Lisie Jamy), jesteśm y najad/i (AM 1992, Lisie Jamy), byuy za p s’engue (RS 1945, Klukowa Huta), byuo podesxue (BM 1917, Sulęczyno), byua opsendua (RS 1959, Czapiewice). Typowe dla kaszubszczyzny form y z utrzym anym daw nym im iesłow em czynnym zakończonym n a -ł obejm u j ą 6,56% w szystkich form użytych w stronie biernej, pozostałe 93,44% to form y
z przym iotnikow ym im iesłow em biernym zakończonym n a -n-, -t.
Trzeba też odnotow ać, że analityczne struktury złożone ze słow a posiłkow e go być i biernego im iesłow u przym iotnikow ego istniały w system ie ję z y k a p ra słow iańskiego - jak o form y strony biernej. Jednak w kaszubszczyźnie oprócz konstrukcji biernych odziedziczonych z prasłow iańszczyzny funkcjonują także form y strony biernej, które zostały utw orzone od czasow ników intranzytyw - n y ch 2 i n a w zór struktur niem ieckich w ystęp ują one w ję z y k u kaszubskim w funkcji czasu przeszłego. W w yniku interferencji g w ary konarzyńskiej in cy dentalnie w polskojęzycznej w ypow iedzi pojaw iła się konstrukcja strony biernej utw orzona od czasow nika intranzytyw nego w funkcji czasu przeszłego: m y by/i
je x a ń i (PZ 1959, Zielona Huta). Form a ta została u jęta także w rozdziale trzecim
pośw ięconym czasow i przeszłem u i tam została ona ujęta w statystykach.
5. W pływ kaszubszczyzny w zakresie użycia form nieosobowych
W polszczyźnie fleksyjnym i w ykładnikam i nieosobow ych form czasow nika są konstrukcje czasu przeszłego o charakterze syntetycznym , tw orzone p rzy u ży ciu nieosobow ej końców ki -o , k tórą dodaje się do w tórnego tem atu czasow nika n a -n- / -t- / -on- / -ęt- (G rzegorczykow a, Laskow ski, W róbel 1999: 266); p rzy w ołane tutaj form y pow szechnie znane są jak o form y n a -no, -to. Językow i kaszubskiemu nieosobowe formy zakończone na -no, -to nie są znane, w funk cji form nieosobow ych w kaszubszczyźnie używ ane są form y osobow e (Breza,
2 W literackim języku polskim, tak samo jak w systemie prasłowiańszczyzny, strona bierna tworzona jest tylko od czasowników tranzytywnych.
Treder 1981: 135), które je d n a k nie m a ją znaczenia osobow ego, a przed tym i form am i nigdy nie są używ ane zaim ki osobowe.
W w yniku interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie w polskojęzycz nych w ypow iedziach inform atorów zostały odnotow ane form y 3. osoby liczby m nogiej czasu przeszłego, przed którym i nie pojaw ia się podm iot w yrażony zaim kiem czy rzeczow nikiem , a których użyto dla nieosobow ego w yrażenia czynności w czasie przeszłym . B ez odpow iedniego kontekstu całych w ypow ie dzi przyw ołane przykłady form nieosobow ych m o g ą być uznane za w łaściw e języ k o w i polskiem u form y 3. osoby liczby m nogiej czasu przeszłego, dlatego analizując te formy, uw zględniono kontekst i dokonano analizy całego zdania, a także całej w ypow iedzi, w której dana form a się znalazła.
W w yniku w pływ u gw ar kaszubskich na polszczyznę pojaw iły się w bada nych w ypow iedziach respondentów form y 3. osoby liczby m nogiej, które zostały użyte dla nieosobow ego w yrażenia czynności w czasie przeszłym : torfem p a lili (LP 1954, O dargow o), kosam ’i kosili (ZK 1960, O dargow o), ta k j a k m ńe v dom u
ucyli (SK 1987, Starzyno), m ’j e h d sg u u ss (M K 1919, Luzino), vybudovali novy kośćuu (FS 1940, Luzino), um ’je ś ć ili te korony (FS 1940, Luzino), vzeli (B A
1929, M ezow o), vzeli vidua (B A 1929, M ezow o), ts ’ęsli suo m e (BA 1929, M e- zow o), na dw ur vyź ’ucali (B A 1929, M ezow o), d uź ’o se p s ’i tim napracovali (B A 1929, M ezow o), celi tom trave (B A 1929, M ezow o), zrobili ta k ’ e ts ’imetro-
ve (B A 1929, M ezow o), operove sp ’je v a li (CS 1955, M ezow o), g ra li (CS 1955,
M ezow o), fp r o v a jili nove glinc (K K 1945, G lincz), fp r o v a jili novy i sta ry glinc (K K 1945, Glincz), udusili (K K 1945, Glincz), m j e zab rali (SM 1927, Lisie Jam y), stu n d m j e zabraly (SM 1927, Lisie Jam y), vzeli nas do kartus (SM 1927, Lisie Jam y), tam nas ts ’im ali (SM 1927, Lisie Jam y), fte d i nas vipuuscili (SM 1927, Lisie Jam y), tenc ’as vypuuscily (SM 1927, Lisie Jam y), s tej rozlevńi
fp u ść ili (SM 1927, Lisie Jam y), ceguou tak vykuadali (M A 1929, Lisie Jam y), to ceguou vykuadali (M A 1929, Lisie Jam y), vozili (M A 1929, Lisie Jam y), kopali
(M A 1929, Lisie Jam y), to go zb ’ je r a li (M A 1929, Lisie Jam y), do s u o jik u f
kuadli (M A 1929, Lisie Jam y), tedy to kosam ’i sek li (M A 1929, Lisie Jam y), tedy to vozili do dom u (M A 1929, Lisie Jam y), tedy zim o u se zajm ovali tym bar j e j (M A 1929, Lisie Jam y), m ’ j e l i (M A 1929, Lisie Jam y), xo d o va li (M A
1929, Lisie Jam y), je d li (M A 1929, Lisie Jam y), j e s c to tam je d li ta k ’ e (M A 1929, Lisie Jam y), vzeli (M A 1929, Lisie Jam y), g r u s k u f urvali (M A 1929, Lisie Jam y), scęsli (M A 1929, Lisie Jam y), ugotovali (M A 1929, Lisie Jam y), do tego
bulvy vuoźyli (M A 1929, Lisie Jam y), to razem ugotovali (M A 1929, Lisie
Jam y), to tak za v ’je s ili (M A 1929, Lisie Jam y), ta k ’e zu p y ja d a li (M A 1929, L isie Jam y), z m ’ isk ’i k a ź ’ dy ze sfojej strony brali (M A 1929, Lisie Jam y), j i ta k
je d li (M A 1929, Lisie Jam y), d r o ź ’ j ’ ufke up ’je k li (ZW 1936, Lisie Jam y), tedy zafs ’e m uv ’ili (SK 1941, Lisie Jam y), to f u c ’erov j e na ńix m u v ’ili (RS 1945,
1917, Sulęczyno), je d n e żn eli takum suflum (B M 1917, Sulęczyno), tam to r f
rob ’ ili (C H 1921, Chośnica), no j i tam rob ’ ili (CH 1921, C hośnica), tam rob ’ ili p o d droguu to r f (CH 1921, C hośnica), las m uv ’ili k ’edyś (B L 1923, Lipnica), to m uv ’ili las (BL 1923, Lipnica), s ti xuejna so b j e pseń osla daguska (B L 1923,
Lipnica), m uuv ’ja la (BL 1923, Lipnica), zrob ’ ić rob ’ili to (BL 1923, Lipnica), to
ju s krusonke rob ’ ily (B L 1923, Lipnica), takuu kasa k ’edyś go to vali (CB 1943,
B udy), tedy je s c e fs y p a li je n c m ’je ń ń i kasa f to (CB 1943, B udy), to ńe kuadli te
kasy (CB 1943, B udy), vynośili ja tk a (K L 1986, Lipnica), bulvy p s e b ’ je r a li (SS
1930, B rusy), p seb jera li rencńe (SS 1930, Brusy), vzeli (SS 1930, B rusy), tam
zabesp ’je c y li (SS 1930, B rusy), lecyli tam rużnym i (SC 1940, C zapiew ice), to tak gad a li (SC 1940, C zapiew ice), ńe v ’je ż y li f ta k ’ e te znaxorstfa (SC 1940,
C zapiew ice), to zafse m uv ’ili (SC 1940, C zapiew ice), i tedy vuaśńe na to p seśće-
radua brali (SC 1940, C zapiew ice), to p seć era li (SC 1940, C zapiew ice), tag gada li (SC 1940, C zapiew ice), ja k ą s tam m odlitfa odm av ’ja l i (SC 1940, C zapie
wice), j a k ś e spotkali (JN 1943, N ierostow o), to p o sta v ’ili tam (JN 1943, Nierosto- w o), tsyjiśći k u r ukradli (PZ 1959, Z ielona H uta), tam śe p o b a v ’ili na tej styp j e (PZ 1959, Z ielona H uta), p syjex a li (PZ 1959, Zielona Huta), no śp ’je v a li (M R 1963, K onarzyny).
P rocentow a struktura użycia w łaściw ych polszczyźnie i kaszubszczyźnie nieosobow ych form zarejestrow anych w badanych tutaj polskojęzycznych tek stach przedstaw ia się następująco: znaczącą przew agę m ają będące w ynikiem interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie form y 3. osoby liczby m nogiej czasu przeszłego m ające znaczenie nieosobow e - ich procentow y udział w ynosi 94,44% , pozostałe 5,56% stanow ią polskie konstrukcje zakończone na -no, -to.
6. Interferencje związane z użyciem kaszubskich form trybu rozkazującego
W pływ y kaszubskie w zakresie użycia try bu rozkazującego odnotow ano w form ach 2. osoby liczby m nogiej. W języ k u polskim form a 2. osoby liczby m nogiej rozkaźnika tw orzona je s t przez dodanie do form y 2. osoby liczby p o je dynczej tegoż trybu końców ki -cie. A nalogicznie tw orzy się postać 2. osoby liczby m nogiej trybu rozkazującego w kaszubszczyźnie, jed n ak że w funkcji licz b y m nogiej rozkaźnika w e w spółczesnej kaszubszczyźnie w ystępuje pochodząca z dawnej liczby dualnej końców ka -ta.
W w yniku interferencji gw ary konarzyńskiej w polszczyźnie w m ow ie je d nego inform atora zostały odnotow ane kaszubskie form y try bu rozkazującego w 2. osobie liczby m nogiej, są to następujące formy: fśo d o jta (UB 1947, K ona rzyny), godojta (UB 1947, K onarzyny). Form y te stanow ią 100% w szystkich form użytych w 2. osobie liczby m nogiej rozkaźnika.
Podsumowanie
P rzeprow adzona analiza języ k o w a w ykazała liczne przykłady interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie obserw ow ane n a płaszczyźnie fleksji w erbal nej. W pływ y języ k o w e w różnym zakresie są obecne w m ow ie przedstaw icieli poszczególnych grup w iekow ych. M ieszanie form koniugacyjnych czasu teraź niejszego i przeszłego odnotow ane zostało w e w szystkich grupach pokolenio w ych, jed nakże utrzym anie bardziej archaicznych form końców ek czasu teraź niejszego pochodzących z daw nej liczby podw ójnej charakterystyczne je s t tylko dla respondentów urodzonych m iędzy 1913 a 1950 rokiem oraz dla osób urodzo nych m iędzy 1951 a 1980 rokiem . R ów nież w m ow ie przedstaw icieli n ajstarsze go i średniego pokolenia m am y do czynienia z w pływ am i w zakresie używ ania kaszubskich form strony biernej, w łaściw ego kaszubszczyźnie sposobu tw o rze n ia form nieosobow ych i trybu rozkazującego, w ym ienionych tu trzech ostatnich zjaw isk języ k o w y ch nie odnotow ano w m ow ie przedstaw icieli najm łodszej g e neracji.
B ardzo w ysoka frekw encja interferencji gw ar kaszubskich w polszczyźnie w zakresie fleksji w erbalnej, obejm ująca w ięcej n iż 80% przykładów o p ro w e niencji kaszubskiej, dotyczy w pływ ów polegających n a tw orzeniu typow ych dla języ k a kaszubskiego form nieosobow ych, użyciu w łaściw ych kaszubszczyźnie form rozkaźnika w 2. osobie liczby m nogiej, a także zastosow aniu kaszubskiej form y 2. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego czasow nika bec, m ają cej postać je s . Stosunkow o w ysoki udział w pływ ów kaszubszczyzny, obejm ują cy co najm niej 50% , lecz nie w ięcej niż 80% form pojaw iających się p od w p ły w em kaszubskim , odnotow ano w zakresie użycia w łaściw ej kaszubszczyźnie końców ki 2. osoby liczby m nogiej czasu teraźniejszego czasow ników , w zakre sie użycia pojaw iających się pod w pływ em kaszubskim form 2. osoby liczby m nogiej czasu teraźniejszego: je s ta , je ste śta , oraz w zakresie zastosow ania w łaś ciwej języ k o w i kaszubskiem u form y czasu przeszłego złożonego z obligatoryj nego zaim ka osobow ego i daw nego im iesłow u czasu przeszłego czynnego II. Pozostałe w pływ y ję z y k a kaszubskiego w polskojęzycznych w ypow iedziach in form atorów odnotow ane zostały m arginalnie.
N a koniec w arto też nadm ienić, że interferencje gw ar k aszubskich w polsz- czyźnie zarejestrow ane n a płaszczyźnie fleksji w erbalnej m ają szerszy zasięg niż obserw ow ane n a płaszczy źn ie fleksji czaso w n ik a interferencje p olszczy zn y w kaszubskich gwarach.
Skrót
AJK - Atlas językowy kaszubszczyzny i dialektów sąsiednich, 1964-1978. Oprac. zespół Zakładu Słowianoznawstwa PAN pod kier. Z. Stiebera. Od t. VII pod kier. H. Popowskiej-Tabor- skiej. T. I-XV. Wrocław.
Literatura
Breza E. (1971): Niektóre częstsze błędy językowe (Pokłosie polonistycznej pracy instruktażowej
w powiecie kościerskim). „Polonistyka”. T. XXIV, nr 1, s. 42-48.
Breza E., Treder J. (1981): Gramatyka kaszubska. Zarys popularny. Gdańsk.
Gogolewski S. (1963): Wpływy niemieckie na kaszubski system czasów przeszłych. „Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego”. T. IX, s. 69-75.
Górnowicz H. (1962): Błędy językowe o podłożu gwarowym u dzieci sztumskich. „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne”, nr 8/10, s. 261-281.
Grzegorczykowa R., Laskowski R., Wróbel H. (red.) (1999): Gramatyka współczesnego języka
polskiego. Morfologia. Warszawa.
Klemensiewicz Z., Lehr-Spławiński T., Urbańczyk S. (1964): Gramatyka historyczna języka
polskiego. Warszawa.
Piotrowski J. (1981): Składnia słowińska wobec wpływów języka niemieckiego. Wrocław. Pniewski W. (1927): Błędy językowe w zadaniach młodzieży polskiej w Gdańsku w świetle
dialektów pomorskich i języka niemieckiego. „Rocznik Gdański”, s. 19-57.
Szober S. (1963): Gramatyka języka polskiego. Oprac. W. Doroszewski. Warszawa.
Wińska U. (1966): Błędy językowo-stylistyczne uczniów szkół podstawowych województwa po
morskiego. Cz. I i II, III i IV. Gdańsk.
Summary
The article is the result of the field research conducted in the area of Kashubian dialects. The object of the research were interferences of the Kashubian dialects in the Polish language registe red on the plane of verbal inflection. In this paper, an analysis of the collected language materials (including Polish speech by bilingual respondents) was made, which showed the influence of Kashubian in the area of: the use of Kashubian forms of the present and past tense, the use of Kashubian forms of the passive voice, the appearance of Kashubian non-personal forms and the imperative forms characteristic for Kashubian.
