Niniejszy artykuï poĂwiÚcony jest zagadnie- niom zwiÈzanym z funkcjonowaniem syste- mów pïatniczych, a w szczególnoĂci europej- skich systemów miÚdzybankowych rozliczeñ detalicznych. Opisuje on zarówno historiÚ, jak i obecny ksztaït infrastruktury rozlicze- niowej oraz kierunki jej rozwoju w Ăwietle budowy SEPA – Jednolitego Obszaru Pïatno- Ăci Euro (Single Euro Payments Area). Arty- kuï przedstawia równieĝ prace podejmowane przez instytucje polskiego systemu pïatniczego w zakresie wdraĝania instrumentów paneu- ropejskich oraz dostosowywania do nowych standardów Ăwiadczenia usïug rozliczeniowo- rozrachunkowych.
1. WstÚp
System pïatniczy jest czÚsto okreĂlany mianem krwioobiegu gospodarki, gdyĝ jego podstawowa rola to Ăwiadczenie sferze real- nej usïug pozwalajÈcych na krÈĝenie siïy nabywczej. Obejmuje on wszystkie instru- menty i procedury bankowe oraz systemy pïatnoĂci wystÚpujÈce na danym obszarze geograficznym, których stosowanie zapew- nia przepïyw Ărodków pieniÚĝnych w zamian za towary, usïugi i aktywa finansowe.
Podobnie jak organizm ludzki nie mógïby funkcjonowaÊ bez ukïadu krwionoĂnego, tak i trudno sobie wyobraziÊ wspóïczesnÈ gospodarkÚ bez prawnego i technicznego mechanizmu umoĝliwiajÈcego przepïyw Ărodków finansowych. System pïatniczy wykorzystywany jest obecnie do realizacji praktycznie kaĝdej operacji ekonomicznej.
Ma zatem kluczowe znaczenie zarówno dla caïej gospodarki jak i dla poszczegól- nych podmiotów: przedsiÚbiorstw, instytu- cji i osób fizycznych. Sprawny i bezpieczny system pïatniczy pozwala skróciÊ czas rea- lizacji pïatnoĂci, stwarza moĝliwoĂÊ efek- tywnego zarzÈdzania pïynnoĂciÈ, a takĝe uïatwia rozwój nowych rynków i instrumen- tów finansowych. PodstawowÈ jego czÚĂÊ stanowiÈ systemy pïatnoĂci okreĂlane rów-
nieĝ mianem systemów miÚdzybankowego transferu Ărodków. SÈ to najczÚĂciej, funk- cjonujÈce w oparciu o formalne porozu- mienia prawne, systemy teleinformatyczne wykorzystywane do wysyïania i odbierania zleceñ, przekazywania informacji dotyczÈ- cych realizowanych transakcji, dokonywa- nia rozrachunku i wyliczania wzajemnych zobowiÈzañ uczestników – banków i insty- tucji finansowych. Kluczowe znaczenie dla zapewnienia obiegu Ărodków pieniÚĝnych w gospodarce ma zwïaszcza system rozli- czeñ detalicznych, sïuĝÈcy przetwarzaniu zleceñ pïatniczych zïoĝonych w formie polecenia przelewu, polecenia zapïaty lub dokonanych za pomocÈ czeku czy karty.
Jest on powszechnie wykorzystywany do bezgotówkowego regulowania zobowiÈ- zañ finansowych w ramach niemal kaĝdej wymiany handlowej. Funkcjonuje najczÚĂ- ciej na bazie netto z odroczonym rozra- chunkiem w pieniÈdzu banku centralnego, co oznacza, iĝ zazwyczaj istnieje wspólny mechanizm bilansujÈcy zlecenia przeka- zywane przez poszczególnych uczestni- ków, który w okreĂlonym czasie przesyïa wyniki rozliczeñ do banku centralnego w celu dokonania rozrachunku, tzn. trans- feru pomiÚdzy rachunkami uczestników Ărodków w wysokoĂci wyznaczonych zobo- wiÈzañ netto. System rozliczeñ detalicz- nych jest zatem nie tylko istotny z punktu widzenia osób fizycznych i podmiotów gospodarczych, ale równieĝ odgrywa waĝnÈ rolÚ w dziaïalnoĂci instytucji finansowych
– obniĝa poziom wymaganych przez bank centralny rezerw, a tym samym redukuje koszty i poszerza moĝliwoĂci zarzÈdzania pïynnoĂciÈ.
Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie obrazu polskiego systemu pïatniczego, a w szczególnoĂci systemu rozliczeñ detalicznych oraz zarysowanie kierunków jego rozwoju w Ăwietle budowy Jednolitego Obszaru PïatnoĂci w Euro (Sin- gle Euro Payments Area, SEPA).
Polski system rozliczeñ detalicznych w Ăwietle standardów europejskich
Monika Kaïuĝa
2. Ewolucja systemów europejskich 2.1. Rys historyczny
Przez dziesiÚciolecia systemy pïatnicze dla wiÚkszoĂci podmiotów korzystajÈcych z usïug finansowych byïy czymĂ niemal niewidocznym, pewnym mechanizmem funkcjonujÈcym na dalszym planie prze- prowadzanych transakcji. Panowaïo przy tym powszechne przekonanie o absolutnym bezpieczeñstwie dokonywanych poprzez nie rozliczeñ. Sytuacja ta zasadniczo zmieniïa siÚ w ciÈgu ostatnich 30 lat. Z jednej strony zwrócono uwagÚ na ryzyko i zagroĝenia wynikajÈce z ewentualnych zakïóceñ w funk- cjonowaniu systemów pïatnoĂci, z drugiej zaĂ dostrzeĝono znaczenie bezpiecznych i efektywnych systemów dla rozwoju gospo- darczego. Do zmiany podejĂcia przyczyniï siÚ przede wszystkim ogromny wzrost liczby i wartoĂci rozliczanych transakcji, niezwy- kle szybki postÚp w dziedzinie technologii informatycznych i dynamiczny rozwój sieci powiÈzañ miÚdzy rynkami finansowymi.
Nie bez znaczenia byïy równieĝ coraz czÚĂ- ciej pojawiajÈce siÚ przypadki zachwiania stabilnoĂci w systemach pïatniczych, jak na przykïad upadïoĂÊ niemieckiego banku Herstatt w 1974 roku czy teĝ awaria syste- mów komputerowych w Bank of New York w 1985 roku – obie instytucje byïy zaan- gaĝowane w wiele transakcji o ogromnej wartoĂci i w wyniku zaistniaïych zdarzeñ nie miaïy Ărodków wystarczajÈcych na wywiÈ- zanie siÚ w terminie ze swoich zobowiÈzañ, co poprzez sieÊ wzajemnych powiÈzañ przy- czyniïo siÚ do powstania problemów z pïyn- noĂciÈ równieĝ u pozostaïych uczestników systemu (tzw. efekt domina) i paniki na innych rynkach. Zwrócenie uwagi na ryzyko i rolÚ systemu pïatniczego w gospodarce zaowocowaïo licznymi analizami majÈcymi pogïÚbiÊ dotychczasowÈ wiedzÚ i daÊ pod- stawy do stworzenia katalogu optymalnych zaïoĝeñ funkcjonowania systemu – maksy- malnie redukujÈcych ryzyko i stwarzajÈcych dogodne warunki rozwoju gospodarczego.
Prace skoncentrowane byïy w szczególnoĂci na systemach rozliczeñ detalicznych i powiÈ- zanych z nimi systemach rozrachunku.
W Europie, wobec krystalizujÈcych siÚ planów wprowadzenia euro, inicjatorem przeprowadzenia pierwszej komplekso- wej analizy funkcjonowania systemów pïatniczych poszczególnych krajów UE (ówczeĂnie Wspólnoty Europejskiej), byï na poczÈtku lat 90. XX wieku Komi-
tet Gubernatorów Banków Centralnych Wspólnoty Europejskiej – do 1997 roku peïniÈcy funkcje póěniejszego Europej- skiego Banku Centralnego. Badanie poka- zaïo, iĝ systemy te sÈ niejednorodne, skon- struowane stosownie do specyfiki i potrzeb kaĝdego kraju. Potwierdzono tym samym tezÚ o wysokim zróĝnicowaniu europej- skiej infrastruktury rozliczeniowo-rozra- chunkowej. BazujÈc na pozyskanych infor- macjach, w listopadzie 1993 roku Komitet wydaï raport „Minimum common features for domestic payment systems”, zawierajÈcy rekomendacje skierowane do banków cen- tralnych Wspólnoty. Ich celem byïo zhar- monizowanie podstawowych zasad funkcjo- nowania krajowych systemów pïatniczych, gïównie wysokokwotowych. Najwaĝniejsze rekomendacje dotyczyïy ujednolicenia kategorii instytucji mogÈcych mieÊ dostÚp do systemów rozliczeñ miÚdzybankowych, obowiÈzku posiadania przez kaĝdy kraj czïonkowski systemu RTGS, obowiÈzku speïniania przez systemy netto rozliczajÈce transakcje wysokokwotowe tzw. standar- dów Lamfalussy’ego, zapewnienia nadzoru banku centralnego nad krajowymi syste- mami pïatnoĂci oraz zharmonizowania godzin pracy systemów. Dostosowywanie pañstw Wspólnoty do rekomendacji Komi- tetu trwaïo cztery lata. W 1997 roku wszyst- kie kraje UE posiadaïy juĝ wïasne systemy RTGS o ujednoliconych podstawowych zasadach funkcjonowania, co staïo siÚ bazÈ dla stworzenia paneuropejskiego systemu rozrachunkowego TARGET. TARGET
– Trans-European Automated Real-time Gross Settlement Express Transfer system
– zostaï uruchomiony w 1999 roku, z dniem wprowadzenia euro w rozliczeniach bez- gotówkowych. Poprzez poïÈczenie wszyst- kich systemów RTGS w krajach Wspólnoty zapewniï on moĝliwoĂÊ rozliczania w czasie rzeczywistym transakcji miÚdzybankowych w caïej Unii. TARGET staï siÚ konkuren- tem, zaïoĝonego w 1996 roku przez pry- watne stowarzyszenie bankowe EBA (Euro Banking Association), systemu EURO1 rozliczajÈcego transakcje wysokokwotowe na bazie netto z jednÈ sesjÈ rozrachun- kowÈ pod koniec kaĝdego dnia roboczego.
W momencie powstania systemu EURO1 w UE istniaïo jeszcze kilka krajowych syste- mów netto dla pïatnoĂci wysokokwotowych, jak np. niemiecki EAF-2, jednakĝe poja- wienie siÚ EURO1 – systemu o zasiÈgu paneuropejskim – spowodowaïo powolne
odchodzenie banków od infrastruktur lokalnych i migracjÚ na szerszÈ platformÚ.
Tym samym system pïatniczy UE zaczÈï siÚ upodabniaÊ do modelu amerykañskiego.
W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje dziĂ jeden system RTGS o zasiÚgu krajowym (Fedwire) – jego odpowiednikiem w Euro- pie jest system TARGET – oraz jeden konkurencyjny system netto dla transakcji wysokokwotowych (CHIPS), którego euro- pejskim odpowiednikiem jest EURO1.
W odniesieniu do pïatnoĂci detalicznych system pïatniczy UE skïada siÚ obecnie z szeregu krajowych izb rozliczeniowych, róĝniÈcych siÚ pod wzglÚdem harmono- gramu rozliczeñ, typów i formatów obsïu- giwanych instrumentów pïatniczych oraz palety usïug dodatkowych, wspomagajÈcych rozliczenia. Cykl rozliczeniowy waha siÚ od kilku godzin do nawet 3–4 dni roboczych.
Niektóre systemy przetwarzajÈ wyïÈcznie polecenia przelewu, inne równieĝ i pozo- staïe instrumenty, najczÚĂciej polecenie zapïaty i czeki. Poszczególne izby oferujÈ ponadto szereg rozwiÈzañ odpowiadajÈ- cych specyficznym potrzebom rozliczenio- wym danego kraju. W Wielkiej Brytanii i Irlandii dziaïajÈ teĝ wyodrÚbnione pod- mioty zajmujÈce siÚ wyïÈcznie obsïugÈ wciÈĝ stosowanych tam czeków. Z kolei w Niemczech i Austrii popularne sÈ rozli- czenia bilateralne pomiÚdzy bankami, które same w sobie nie sÈ systemami pïatnoĂci, ale znaczÈco redukujÈ liczbÚ pïatnoĂci kie- rowanych do miÚdzybankowych systemów rozliczeniowych. Na szczeblu paneuropej- skim w zakresie rozliczeñ detalicznych od marca 2003 roku funkcjonuje teĝ system STEP2, którego operatorem jest – analo- gicznie jak w przypadku EURO1 – EBA1.
IstotnÈ rolÚ w realizacji zleceñ, gïównie transgranicznych, peïni obecnie równieĝ SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecomunication) – wiodÈcy w skali Ăwiatowej dostawca standardów i rozwiÈzañ telekomunikacyjnych. Na kanaïach udostÚpnianych przez SWIFT bazuje m.in. bankowoĂÊ korespondencka oraz systemy STEP2 i TARGET. SWIFT ma ponadto status Registration Authority i z ramienia ISO peïni kluczowÈ rolÚ w za- twierdzaniu miÚdzynarodowych standar- dów instrumentów pïatniczych. Poza funk- cjÈ integracyjnÈ SWIFT jest jednak przede wszystkim przedsiÚbiorstwem komercyj- nym, które w przyszïoĂci planuje zaistnieÊ w roli dostawcy usïug rozliczeniowych. Juĝ
dziĂ udostÚpniï on rozwiÈzania umoĝliwia- jÈce netting i radykalnie obniĝyï opïaty za przekazywanie komunikatów, co zwiÚksza presjÚ konkurencyjnÈ pomiÚdzy alternatyw- nymi kanaïami wymiany informacji miÚdzy- bankowej.
Wprowadzenie wspólnej waluty i uru- chomienie systemu TARGET zapoczÈtko- waïy proces integracji europejskich syste- mów pïatniczych. Pierwsze kroki okazaïy siÚ jednak niewystarczajÈce do stworzenia jednolitego rynku. UtrzymujÈcy siÚ nie- zmiennie wysoki stopieñ zróĝnicowania krajowych systemów pïatnoĂci zwïaszcza rozliczeniowych chroni do dziĂ caïy sektor przed konkurencjÈ zagranicznÈ i stanowi istotnÈ barierÚ rozwoju miÚdzynarodowej wymiany handlowej – rozliczanie transakcji transgranicznych wiÈĝe siÚ czÚsto z koniecz- noĂciÈ poniesienia wysokich kosztów i dïu- gim czasem realizacji. By temu zaradziÊ duĝe przedsiÚbiorstwa miÚdzynarodowe otwierajÈ obecnie zwykle rachunki bankowe we wszystkich pañstwach, w których pro- wadzÈ dziaïalnoĂÊ, i inwestujÈ w narzÚdzia podnoszÈce efektywnoĂÊ zarzÈdzania pïyn- noĂciÈ. Bez stworzenia jednolitych standar- dów w caïej Unii Europejskiej nie uda siÚ w peïni wykorzystaÊ potencjaïu Wspólnoty.
2.2. SEPA – Jednolity Obszar PïatnoĂci Euro
Single Euro Payments Area (SEPA) to jednolity obszar pïatnoĂci, to wspólny rynek, na którym obywatele, przedsiÚbiorcy i inne podmioty bÚdÈ mogli dokonywaÊ i otrzymy- waÊ pïatnoĂci w euro z jednego rachunku bankowego, wykorzystujÈc jednolity zestaw instrumentów pïatniczych, tak ïatwo, bez- piecznie i tanio, jak w kraju macierzystym.
2.2.1. Geneza
Idea stworzenia jednolitego obszaru pïatnoĂci na terenie Unii Europejskiej zrodziïa siÚ, gdy dostrzeĝono, ĝe wprowa- dzenie wspólnej waluty i uruchomienie systemu TARGET nie przyniosïo poĝÈ- danych rezultatów w zakresie szybko- Ăci realizacji zleceñ i pobieranych opïat.
Systemy pïatnoĂci w krajach Eurolandu nie nadÈĝaïy ze zmianami. Dla konsumen- tów jedynÈ korzyĂciÈ w obrocie transgra- nicznym byïa redukcja kosztów wymiany walut – zarówno czas jak i koszt rozliczeñ pozostaïy na niemal tym samym poziomie, co przed wprowadzeniem euro, znacznie róĝniÈc siÚ od tych samych parametrów dla
transakcji krajowych. Powodem takiej sytu- acji byï w szczególnoĂci brak odpowiedniej infrastruktury i utrzymujÈca siÚ rozbieĝnoĂÊ pomiÚdzy stosowanymi w poszczególnych krajach standardami (informacyjnymi i biznesowymi) oraz normami prawnymi, a takĝe chÚÊ czerpania korzyĂci przez insty- tucje finansowe z tytuïu wyĝszych opïat za transakcje transgraniczne. Wydawaïo siÚ, iĝ bankom nie zaleĝy na pogïÚbianiu inte- gracji europejskiego rynku rozliczeñ bez- gotówkowych – istniejÈce bariery rozwoju konkurencji miÚdzynarodowej stwarzaïy im dogodne warunki utrzymania dodat- kowego ěródïa przychodów. Efektem byï zauwaĝalny brak konkretnych dziaïañ sektora finansowego w zakresie rozwoju i modernizacji systemów pïatniczych. Sytu- acja ta skïoniïa urzÚdy centralne UE do interwencji poprzez dziaïania regulacyjne, obligatoryjnie wymuszajÈce zmiany, majÈce doprowadziÊ do wypracowania jednolitych mechanizmów efektywnego dokonywania pïatnoĂci w euro. Podstawowym dokumen- tem stymulujÈcym postÚp w tym obszarze staïa siÚ Regulacja Parlamentu Europej- skiego i Komisji Europejskiej nr 2560/2001 okreĂlajÈca ogólne warunki dla pïatnoĂci transgranicznych w euro w UE, nakazujÈca bankom w szczególnoĂci obniĝenie cen ich obsïugi do poziomu nieprzekraczajÈcego opïat pobieranych za realizacjÚ transakcji krajowych w euro. W odpowiedzi na doĂÊ radykalne zapisy nowych regulacji europej- skie banki i instytucje rozliczeniowo-roz- rachunkowe postanowiïy wspólnie podjÈÊ dziaïania samoregulacyjne, by sprostaÊ sta- wianym wymaganiom.
Wizja SEPA zostaïa nakreĂlona jesieniÈ 2000 roku na spotkaniu w ramach obrad
„okrÈgïego stoïu” nad utworzeniem jedno- litej strefy pïatniczej, zwoïanego w Brukseli z inicjatywy Komisji Europejskiej. Wypïywa ona bezpoĂrednio ze Strategii Lizboñskiej, która zakïada budowÚ silnej gospodarki europejskiej, mogÈcej skutecznie konku- rowaÊ na Ăwiatowym rynku. Stworzenie jednolitych ram funkcjonowania systemu rozliczeniowego to jeden z filarów efektyw- nego prowadzenia dziaïalnoĂci gospodar- czej. Przedstawiona na spotkaniu koncepcja zaowocowaïa oĝywionÈ dyskusjÈ w europej- skim Ărodowisku bankowym, której rezul- tatem byïo opracowanie w maju 2002 roku przez szereg instytucji finansowych (w tym:
ZwiÈzek Europejskich Banków Spóïdziel- czych – EACB, GrupÚ Europejskich Banków
OszczÚdnoĂciowych – ESBG, EuropejskÈ FederacjÚ BankowÈ – EBF, Euro Ban- king Association – EBA oraz 40 banków) strategicznego dokumentu programowego
„White paper” zatytuïowanego „Euroland:
Our Single Payment Area!” oraz powoïanie Europejskiej Rady ds. PïatnoĂci (EPC) jako instytucji wiodÈcej i koordynujÈcej prace. Jak podkreĂlajÈ specjaliĂci, solidar- noĂÊ europejskiego Ărodowiska bankowego w tym zakresie nie byïa jednak wówczas motywowana potencjalnymi korzyĂciami artykuïowanymi przy okazji pojawienia siÚ idei SEPA, lecz powodowana raczej naci- skami ze strony Parlamentu Europejskiego i Komisji Europejskiej, którzy podejmujÈc dziaïania o charakterze regulacyjnym dali wyraěny bodziec do dziaïania.
Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami Jed- nolity Obszar PïatnoĂci Euro ma obej- mowaÊ pañstwa Europejskiego Obszaru Gospodarczego (European Economic Area, EEA), do którego naleĝÈ obecnie czïon- kowie Unii Europejskiej oraz Islandia, Lichtenstein, Norwegia i Szwajcaria. Przy czym w pierwszej kolejnoĂci nowe stan- dardy zostanÈ wdroĝone w Strefie Euro, natomiast pozostaïe pañstwa bÚdÈ miaïy moĝliwoĂÊ wyboru terminu dostosowania do SEPA i tym samym doïÈczenia do wspól- nego rynku w dowolnym momencie.
Gïównym celem, jaki przyĂwieca reali- zacji projektu SEPA, jest wyeliminowanie róĝnic w obsïudze pïatnoĂci detalicznych na poziomie krajowym i transgranicznym.
Docelowo obszar SEPA ma funkcjonowaÊ na zasadach rynku lokalnego. Wspólne standardy i wzrost konkurencji zwiÚkszÈ efektywnoĂÊ dokonywania pïatnoĂci w euro.
Infrastruktura rozliczeniowa ulegnie naj- prawdopodobniej konsolidacji, a transakcje bÚdÈ realizowane szybciej i taniej. Benefi- cjentami SEPA bÚdÈ zatem nie tylko insty- tucje kredytowe i dostawcy usïug rozlicze- niowo-rozrachunkowych, ale takĝe finalni uĝytkownicy instrumentów pïatniczych
– przedsiÚbiorcy i osoby fizyczne.
2.2.2. Najwaĝniejsze instytucje i ich rola Projekt SEPA jest realizowany w prze- waĝajÈcej czÚĂci przez instytucje bankowe pañstw naleĝÈcych do EEA. KoordynacjÈ, monitoringiem i organizacjÈ dziaïañ zajmujÈ siÚ trzy instytucje o zasiÚgu paneuropejskim
– Europejski Bank Centralny (EBC), Komi- sja Europejska (KE) i Europejska Rada ds.
PïatnoĂci (EPC). EBC sprawuje kontrolÚ
i cyklicznie dokonuje oceny postÚpu prac, KE dostarcza podstaw prawnych funkcjo- nowania jednolitego obszaru, a EPC peïni wiodÈcÈ rolÚ w wypracowywaniu wspólnych standardów i wdraĝaniu koncepcji SEPA.
Zarówno EBC, jak i KE sÈ instytucjami Unii Europejskiej, natomiast EPC to powo- ïana w 2002 roku organizacja miÚdzyban- kowa o charakterze samoregulacyjnym, skupiajÈca przedstawicieli europejskich instytucji bankowych i majÈca wobec nich kompetencje koordynacyjne, decyzyjne i nadzorcze. To na barkach EPC spoczywa zadanie wypracowania wspólnych rozwiÈ- zañ na pïaszczyěnie technicznej i bizne- sowej. Dziaïania EPC koncentrujÈ siÚ na wypracowywaniu jednolitych standardów funkcjonowania europejskiego systemu rozliczeñ, a w szczególnoĂci na przygotowa- niu specyfikacji technicznych paneuropej- skich instrumentów pïatniczych – polecenia przelewu, polecenia zapïaty i zaïoĝeñ dla systemu kart pïatniczych. Rada podjÚïa siÚ równieĝ stworzenia Jednolitego Obszaru Gotówkowego Euro (SECA) i przygoto- waïa wytyczne budowy europejskiej infra- struktury rozliczeniowej.
2.2.3. Instrumenty pïatnicze
Do podstawowych instrumentów pïatni- czych SEPA zaliczane jest paneuropejskie polecenie przelewu – SEPA Credit Trans- fer (CT), polecenie zapïaty – SEPA Direct Debit (DD) i karty pïatnicze. Przy czym na potrzeby CT i DD zostaïy stworzone zupeï- nie nowe standardy techniczne wymiany danych, natomiast dla przyszïego paneu- ropejskiego systemu rozliczeñ kartowych opracowano jedynie nowe jednolite ramy funkcjonowania bazujÈce na istniejÈcych rozwiÈzaniach.
Koncepcja SEPA CT i DD EPC zakïada udostÚpnienie narzÚdzi umoĝliwiajÈcych realizacjÚ tzw. end-to-end STP (straight through processing). Oznacza to, iĝ pan- europejskie instrumenty pïatnicze bÚdÈ mogïy byÊ wymieniane pomiÚdzy pier- wotnym inicjatorem rozliczenia a final- nym beneficjentem w formacie przewi- dzianym dla rozliczeñ miÚdzybankowych
– w peïni zelektronizowanym i pozwalajÈ- cym na nadawanie poszczególnym trans- akcjom numerów referencyjnych na kilku etapach, zaczynajÈc od zleceniodawcy.
Beneficjent bÚdzie miaï dziÚki temu moĝ- liwoĂÊ jednoznacznej identyfikacji pïatno- Ăci i podniesienia poziomu automatyzacji
procesów rekoncyliacji. Format i struktura narzÚdzi (tzw. komunikatów) do realiza- cji SEPA CT i DD wykorzystuje standard ISO20022 XML – opracowany przez ISO przy wspóïpracy ze SWIFT. Jego wdroĝe- nie i obsïuga stanowi ogromne wyzwanie dla banków i instytucji rozliczeniowych gïównie z uwagi na duĝÈ objÚtoĂÊ plików i caïkowitÈ zmianÚ ideologii zapisu. XML jest postrzegany czÚsto jako nadmiarowy, lecz daje teĝ duĝo szersze moĝliwoĂci prze- kazu danych. DziÚki niemu moĝliwe staïo siÚ stworzenie rozwiÈzañ zaspokajajÈcych wiÚkszoĂÊ zróĝnicowanych potrzeb pañstw EEA. Opracowany zostaï schemat funkcjo- nowania SEPA CT i DD oraz specyfikacje techniczne kilkunastu komunikatów do ich obsïugi. RozwiÈzania EPC majÈ zaspokajaÊ codzienne, podstawowe potrzeby ich uĝyt- kowników w prosty a zarazem efektywny pod wzglÚdem kosztów sposób. W zaleĝno- Ăci od decyzji poszczególnych instytucji roz- liczeniowo-rozrachunkowych, instrumenty te bÚdÈ mogïy byÊ wzbogacane o dodat- kowe funkcjonalnoĂci – Additional Optio- nal Services (AOS) – takie jak obsïuga narodowych znaków diakrytycznych czy standaryzacja zawartoĂci pola Tytuïem. Przy czym kaĝda AOS bÚdzie musiaïa speïniaÊ wymogi przejrzystoĂci sformuïowane przez EPC, a jej stosowanie nie moĝe zagraĝaÊ sprawnemu funkcjonowaniu instrumentów w podstawowym zakresie2.
Projekty SEPA CT i DD spotkaïy siÚ z falÈ krytyki zarówno ze strony banków jak i finalnych uĝytkowników – gïównie przed- siÚbiorców. Wiele kwestii rozwiÈzaïo wpro- wadzenie moĝliwoĂci rozbudowy rozwiÈzañ bazowych o funkcjonalnoĂci AOS. Jednak dyskusje toczÈ siÚ nadal i dotykajÈ przede wszystkim kwestii obniĝania standardów funkcjonujÈcych obecnie w najlepiej pod tym wzglÚdem rozwiniÚtych pañstwach, jak np. Finlandia. Podstawowym obszarem krytyki jest niedostosowanie instrumentów, a zwïaszcza DD, do potrzeb wymiany han- dlowej pomiÚdzy podmiotami instytucjo- nalnymi i rozwoju e-gospodarki. Zarówno EPC jak i EBA czy SWIFT pracujÈ juĝ nad rozwiÈzaniami majÈcymi sprostaÊ stawianym oczekiwaniom. Rada planuje uruchomiÊ dodatkowÈ fazÚ wdroĝeniowÈ dla nowych mechanizmów, tj. B2B Direct Debit, EBA koñczy prace nad PRIEURO
– priorytetowym paneuropejskim polece- niem przelewu i poszerzonym DD, tzw.
MPEDD, natomiast SWIFT rozbudowuje
swój dotychczasowy format XML. WiodÈ- cym celem wciÈĝ jednak pozostaje udostÚp- nienie instrumentów podstawowych.
W zakresie pïatnoĂci kartowych, z uwa gi na uksztaïtowane juĝ i sprawnie funkcjonu- jÈce systemy miÚdzynarodowe, przyjÚto odmiennÈ koncepcjÚ budowy wspólne- go europejskiego obszaru. SEPA jedynie zmody fikuje dotychczasowy ukïad, okre- ĂlajÈc zespóï dodatkowych zasad i reguï, jakie bÚdÈ musiaïy speïniaÊ banki, peïniÈc rolÚ czïonków EPC, agentów rozliczenio- wych, udziaïowców i czïonków organizacji kartowych, czïonków ciaï standaryzacyj- nych i wïaĂcicieli lub uĝytkowników syste- mów przetwarzajÈcych transakcje karto- we w EEA. Obszarem regulacji objÚte sÈ wyïÈcznie pïatnoĂci i wypïaty gotówkowe w euro dokonywane w ramach SEPA z wy- korzystaniem wydanych przez banki kart ogólnego zastosowania. Transakcje kar- tami ograniczonego zastosowania (tzw.
proprietory cards), krajowe portmonetki elektroniczne, a takĝe usïugi dodatkowe doïÈczane do kart (np. linia kredytowa) sÈ poza jej zakresem. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami przyszïy europejski system kartowy ma bazowaÊ na technologii EMV
– mikroprocesor w poïÈczeniu z kodem PIN – alternatywne rozwiÈzania, oparte np. na wykorzystaniu paska magnetycz- nego bÚdÈ dopuszczone tylko w okresie przejĂciowym miedzy 2008 a 2010 rokiem.
Rozszerzone zostanÈ teĝ wymogi doty- czÈce akceptacji kart – wszystkie terminale bÚdÈ musiaïy umoĝliwiaÊ realizacjÚ kaĝdej transakcji w ramach dowolnego systemu kartowego SEPA. JednoczeĂnie utrzymany zostanie mechanizm opïat interchange-fee, który ma kluczowe znaczenie dla efek- tywnej wspóïpracy i konkurencji na tym rynku.
W SEPA banki bÚdÈ miaïy moĝliwoĂÊ wyboru modelu rozliczeñ transakcji kar- towych spoĂród zamkniÚtego katalogu opcji takich jak: dostosowanie istniejÈcych mechanizmów do wymogów EPC, outsou- rcing usïug kartowych, stworzenie zupeïnie nowego krajowego systemu lub zastÈpie- nie go innym – miÚdzynarodowym poprzez alians z partnerem zagranicznym. Kaĝdy model zakïada rozdziaï pomiÚdzy zarzÈdza- niem systemem a przetwarzaniem zleceñ.
Regulacje majÈ charakter neutralny i po- zostawiajÈ bankom spory zakres wyboru.
Docelowo powstanie mozaika wspóïpra- cujÈcych mechanizmów, lecz skonstruowa-
nych i funkcjonujÈcych wedïug wspólnych zasad. Nad interoperacyjnoĂciÈ caïego jed- nolitego obszaru czuwaÊ bÚdzie europej- ski system bankowy, który zaangaĝuje siÚ w prace standaryzacyjne.
Nowe regulacje majÈ zapewniÊ wszyst- kim bankom dostÚp do systemów karto- wych na caïym obszarze SEPA na takich samych warunkach, na jakich obecnie posiadajÈ go tylko czïonkowie poszczegól- nych systemów. DÈĝeniem EPC jest wpro- wadzenie mechanizmów, które umocniÈ pozycjÚ banków wzglÚdem organizacji kar- towych i zwiÚkszÈ konkurencjÚ. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami wszystkie systemy niespeïniajÈce wymogów SEPA lub zapro- jektowane wyïÈcznie do uĝytku w jednym kraju zostanÈ wycofane do 2010 roku.
Paneuropejskie instrumenty pïatnicze bÚdÈ przeznaczone do obsïugi denomino- wanych w euro, niepriorytetowych zleceñ wymienianych w ramach EEA. Zgodnie z przyjÚtym harmonogramem majÈ byÊ udostÚpnione przez banki finalnym uĝyt- kownikom w Strefie Euro w dniu 1 stycznia 2008 roku. Do 2010 roku rozwiÈzania te majÈ natomiast caïkowicie zastÈpiÊ obecnie stosowane w poszczególnych krajach instru- menty przeznaczone do obsïugi zleceñ transgranicznych w Strefie Euro. Z uwagi na opóěnienia prac Komisji Europejskiej nad jednolitÈ regulacjÈ prawnÈ – dyrektywÈ PSD – harmonogram ten moĝe jednak do koñca roku ulec jeszcze zmianie, w szcze- gólnoĂci w zakresie DD.
Zasady funkcjonowania paneuropej- skich instrumentów pïatniczych sformuïo- wane przez EPC majÈ charakter uniwer- salny i bÚdÈ mogïy byÊ zaimplementowane w poszczególnych instytucjach, niezaleĝnie od infrastruktury rozliczeniowo-rozrachun- kowej.
Krajowe instrumenty pïatnicze nieposia- dajÈce swoich odpowiedników w rozwiÈ- zaniach projektowanych przez EPC, takie jak czeki, po 2010 roku bÚdÈ mogïy nadal byÊ wykorzystywane, lecz znajdujÈ siÚ poza obszarem prac Rady.
2.2.4. Infrastruktura rozliczeniowa
Obszar infrastruktury SEPA zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami ma byÊ „market driven”, tzn. pozostaÊ w gestii podmiotów dziaïajÈcych na europejskim rynku rozli- czeniowym. Wytyczne funkcjonowania tego obszaru sformuïowaïa EPC i zawarïa je
w dokumencie zatytuïowanym „Framework for the evolution of the clearing and settlement of payments in SEPA (CSM Framework)”.
RolÈ Rady jest promowanie i wspieranie instytucji finansowych na drodze do zwiÚk- szania wspóïpracy i budowania wspólnych rozwiÈzañ. Infrastruktura w ramach SEPA ma umoĝliwiÊ otwartÈ i czystÈ konkuren- cjÚ pomiÚdzy paneuropejskimi izbami roz- liczeniowymi (PEACH) oraz pozostaïymi kategoriami podmiotów opisanymi w „CSM Framework”, jak SEPA Scheme Compliant ACH, które nie posiadajÈ peïnego pokrycia, lecz obsïugujÈ paneuropejskie instrumenty pïatnicze i speïniajÈ dodatkowe wymogi organizacyjne. JednoczeĂnie poszczególne infrastruktury nie powinny równieĝ odma- wiaÊ nawiÈzania wielostronnej wspóïpracy.
Konkurencja i kooperacja doprowadzi naj- prawdopodobniej do zmniejszenia liczby instytucji na europejskim rynku rozlicze- niowym, a tym samym do konsolidacji sek- tora. Jednak zgodnie z przewidywaniami ekspertów, przedstawicieli instytucji finan- sowych m.in. ECB, z uwagi na wciÈĝ utrzy- mujÈcy siÚ wysoki poziom zróĝnicowania infrastruktur narodowych, wÈtpliwe jest osiÈgniÚcie peïnej integracji i wypracowa- nie stabilnego modelu do 2010 roku.
Obecnie jedynÈ izbÈ uznawanÈ za PEACH, choÊ nieposiadajÈcÈ w peïni pan- europejskiego zasiÚgu, jest prowadzona przez EBA Clearing STEP2. Plany uzy- skania statusu PEACH majÈ tym czasem równieĝ inne instytucje ĂwiadczÈce usïugi rozliczeniowo-rozrachunkowe. Nie jest to jednak jedyna moĝliwoĂÊ funkcjonowania w ramach SEPA w skali miÚdzynarodowej.
AlternatywnÈ wzglÚdem PEACH koncep- cjÚ, bazujÈcÈ na interoperacyjnoĂci, opraco- wuje stowarzyszenie European Automated Clearing House Association. EACHA za podstawowe zaïoĝenie przyjÚïo ustalenie wspólnych, obowiÈzkowych standardów technicznych, tj. format i struktura zlece- nia pïatniczego i pozostawienie pïaszczyzny biznesowej do uregulowania w dwu lub wie- lostronnych umowach pomiÚdzy poszcze- gólnymi instytucjami. Koncepcja interope- racyjnoĂci w peïni wpisuje siÚ w wytyczne EPC. W przyszïoĂci, obok PEACHów, EACHA czy izb o zasiÚgu wyïÈcznie kra- jowym, prawdopodobne jest teĝ tworzenie quasi-PEACHów – izb posiadajÈcych lokal- nie peïne pokrycie i obsïugujÈcych instytu- cje pïatnicze z obszaru kilku sÈsiadujÈcych pañstw.
2.2.5. TARGET2
TARGET2, bÚdÈcy drugÈ genera- cjÈ funkcjonujÈcego obecnie w Europie systemu rozrachunku brutto w czasie rze- czywistym TARGET, ma na celu podniesie- nia bezpieczeñstwa i zwiÚkszenie efektyw- noĂci realizacji pïatnoĂci w skali caïej Unii.
Dotychczasowa zdecentralizowana, wielo- platformowa struktura zostanie wkrótce w peïni scentralizowana pod wzglÚdem technicznym. PodstawÚ nowego systemu bÚdzie stanowiÊ jednolita wspólna plat- forma rozrachunku – Single Shared Platform (SSP). Zniknie tym samym zróĝnicowanie infrastrukturalne i wiÈĝÈce siÚ z nim trud- noĂci wynikajÈce ze stosowania odmien- nych interfejsów i dysproporcji w zakresie opïat. Uczestnikom zostanÈ zaoferowane identyczne usïugi, jednakowe interfejsy i jednolita struktura opïat. JednoczeĂnie, na pïaszczyěnie prawnej, TARGET2 pozo- stanie mozaikÈ narodowych standardów
– nadzór nad poszczególnymi instytucjami i kwestie zwiÈzane z uczestnictwem pozo- stanÈ w gestii banków centralnych. SEPA stworzy jednak moĝliwoĂÊ wyboru dowol- nego spomiÚdzy banków centralnych obec- nych w TARGET2, co oznacza, ĝe zniknie uzaleĝnienie caïego systemu pïatniczego od decyzji krajowej instytucji centralnej.
TARGET2 to równieĝ nowe moĝliwo- Ăci uczestnictwa – obok bezpoĂredniego i poĂredniego, instytucje kredytowe bÚdÈ mogïy wybraÊ „multiaddressee access”, dedy- kowany dla grup bankowych lub „addres- sable BIC” dajÈcy moĝliwoĂÊ bycia widocz- nym w systemie na szczególnych prawach.
Status uczestnika bÚdÈ mogïy ponadto uzyskaÊ tzw. systemy zewnÚtrzne – Ancil- lary Systems (AS) – do których zaliczane sÈ m.in. izby rozliczeniowe. Na potrzeby AS w ramach projektu TARGET2 opra- cowane zostaïy specjalne procedury rozra- chunku, dedykowane rachunki i interfejs Ancillary System Interface (ASI). Otwiera to caïe spektrum moĝliwoĂci, a w tym uïa- twia prowadzenie dziaïalnoĂci w skali pan- europejskiej i dotarcie do szerszego grona odbiorców.
Planowany termin uruchomienia systemu TARGET2 to 17 listopada 2007 roku.
W tym dniu na platformÚ SSP wejdÈ naj- prawdopodobniej Austria, Cypr, Niemcy, Litwa, otwa, Luksemburg, Malta i Sïo- wenia. NastÚpnie, w dwóch dodatkowych oknach migracyjnych – 18 lutego i 19 maja
2008 roku – do systemu doïÈczÈ kolejne pañstwa, a wĂród nich Polska. ObowiÈzek przystÈpienia do TARGET2 majÈ wyïÈcz- nie kraje Strefy Euro, lecz juĝ dziĂ wia- domo, ĝe na wspólnÈ platformÚ ma zamiar wejĂÊ wiÚcej pañstw, a takĝe instytucji, któ- rych narodowe banki centralne postanowiïy pozostaÊ poza SSP.
Wedïug najnowszego Raportu PostÚpu EBC z listopada br. harmonogram projektu jest realizowany zgodnie z zaïoĝeniami i sy- stem TARGET2 rozpocznie funkcjonowa- nie w zaplanowanym terminie3.
2.2.6. Payment Services Directive
W zwiÈzku z istniejÈcym obecnie duĝym zróĝnicowaniem regulacji prawnych syste- mów pïatniczych poszczególnych pañstw UE kluczowe dla istnienia SEPA jest ujednoli- cenie obowiÈzujÈcych rozwiÈzañ. Komisja Europejska w 2005 roku rozpoczÚïa prace nad odpowiedniÈ dyrektywÈ zatytuïowanÈ Payment Services Directive (w pierwotnej wersji New Legal Framework, NLF). Nowa regulacja ma stanowiÊ podstawÚ funkcjo- nowania Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro. Obejmie ona swÈ wïaĂciwoĂciÈ caïÈ UniÚ EuropejskÈ i wszystkie dziaïajÈce na jej obszarze systemy pïatnicze bez wzglÚdu na walutÚ czy adresata realizowanej trans- akcji. Dyrektywa ma charakter bardzo pro- konsumencki. Reguluje przede wszystkim funkcjonowanie instytucji kredytowych (gï.
banków), a w szczególnoĂci ich obowiÈzki w zakresie Ăwiadczenia usïug pïatniczych, tj. maksymalny czas realizacji zlecenia, wymogi informacyjne itp. WyïÈczone spod zapisów PSD sÈ natomiast m.in. izby rozli- czeniowe. Dyrektywa wprowadza przy tym nowe kategorie podmiotów – instytucje pïatnicze, ĂwiadczÈce usïugi poĂrednictwa w realizacji pïatnoĂci i mikroprzedsiÚbior- stwa, które podobnie jak osoby fizyczne majÈ zostaÊ objÚte szczególnÈ ochronÈ.
W ciÈgu dwóch lat projekt dyrektywy przeszedï szerokie konsultacje w Ărodowi- sku bankowym pañstw czïonkowskich UE i analizy ekspertów. 25 kwietnia 2007 roku, po wielu dyskusjach i radykalnych modyfika- cjach, zostaï on ostatecznie zaakceptowany przez Parlament Europejski. Z uwagi na wymóg minimum rocznego okresu imple- mentacji zatwierdzenie regulacji planowane byïo pierwotnie na koniec 2006 roku. Nie udaïo siÚ jednak Komisji dotrzymaÊ zaïoĝo- nego terminu. IstotnÈ rolÚ odegraïy tu roz- bieĝnoĂci interesów pomiÚdzy pañstwami
takimi jak Niemcy i Francja dÈĝÈcymi do zaostrzania przepisów a chcÈcymi nadaÊ wiÚkszÈ swobodÚ rynkowi usïug pïatni- czych Wïochami czy HolandiÈ. Opóěnienia w pracach nad dyrektywÈ uniemoĝliwiajÈ uruchomienie wszystkich elementów SEPA od 1 stycznia 2008 roku. Do czasu imple- mentacji zapisów PSD do ustawodawstw krajowych brak jest w szczególnoĂci regula- cji kluczowych dla stosowania paneuropej- skiego polecenia zapïaty w relacjach trans- granicznych. Zgodnie z decyzjÈ Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego pañstwa czïonkowskie UE majÈ czas do 1 listopada 2009 roku na dostosowanie krajowych systemów prawnych do zapisów PSD. Dopiero od momentu zakoñczenia procesu implementacji dyrektywy moĝliwe stanie siÚ peïne uruchomienie Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro.
SEPA jest czÚsto porównywana do wprowadzenia euro. Podobnie jak wspólna waluta, jest ona krokiem – tzw. kamieniem milowym – na drodze ku peïnej integracji europejskich systemów pïatnoĂci. Cechuje jÈ jednak znacznie wiÚksza kompleksowoĂÊ, szersza skala i dalej idÈce konsekwencje.
ZïoĝonoĂÊ projektu powoduje, iĝ korzyĂci pïynÈce z urzeczywistnienia SEPA w pierw- szej kolejnoĂci stanÈ siÚ widoczne i odczu- walne dla finalnych beneficjentów – przed- siÚbiorstw i osób fizycznych – natomiast dopiero w dalszej perspektywie dla instytucji bezpoĂrednio zaangaĝowanych w jego reali- zacjÚ i ponoszÈcych najwiÚksze nakïady.
PoczÈtkowo wprowadzenie paneuropej- skich instrumentów pïatniczych, zgodnych z wymogami EPC, przyniesie klientom ban- ków skrócenie czasu realizacji pïatnoĂci transgranicznych i redukcjÚ ponoszonych opïat, a tym samym podniesie efektywnoĂÊ rozliczeñ bezgotówkowych w Unii. Nie stwo- rzy jednak dogodnych warunków szybkiego zwrotu z inwestycji w sektorze pïatniczym, a wrÚcz przeciwnie – pogïÚbiona standary- zacja w poïÈczeniu ze wzrostem konkurencji zwiÚkszy presjÚ na obniĝkÚ cen rozliczeñ.
Na krajowych rynkach pojawiÈ siÚ podmioty zagraniczne, a klientom ïatwiej teĝ bÚdzie zmieniÊ obsïugujÈcÈ ich instytucjÚ. Szacuje siÚ, iĝ wdroĝenie rozwiÈzañ SEPA do roku 2010 spowoduje spadek przychodów banków z tytuïu obsïugi instrumentów pïatniczych, w zaleĝnoĂci od scenariusza, o 18 do 29 mld euro, czyli o ok. 38–62%4 mniej niĝ mogïyby one uzyskaÊ bez ujednolicania systemu.
Spodziewany wzrost wolumenu transakcji
ma jednak w dïuĝszej perspektywie odbudo- waÊ wyniki finansowe banków w tym obsza- rze. JednoczeĂnie zakïadany przez EPC roz- dziaï pomiÚdzy infrastrukturÈ a schematami doprowadzi do skoncentrowania dziaïañ konkurencyjnych poszczególnych instytucji rozliczeniowych na kwestiach zwiÈzanych z harmonogramem, zasiÚgiem i usïugami dodanymi. DziÚki jednolitym standardom wymiany informacji ïatwo bÚdzie bankom i instytucjom finansowym zmieniÊ operatora i przeïÈczyÊ siÚ do innego systemu rozli- czeniowego. JednoczeĂnie ïatwiej bÚdzie teĝ nawiÈzaÊ wspóïpracÚ pomiÚdzy dostaw- cami usïug rozliczeniowo-rozrachunkowymi z róĝnych pañstw Wspólnoty.
Integracja finansowa bÚdzie osiÈgniÚ ta wówczas, gdy speïnione zostanÈ trzy wa- runki: jednolitoĂÊ rynku, równy dostÚp uczestników do rynku i równe ich traktowa- nie. Dla systemu rozliczeñ detalicznych to oznacza, ĝe jego uczestnicy muszÈ podlegaÊ jednolitym regulacjom w zakresie Ăwiadcze- nia usïug pïatniczych, mieÊ równy dostÚp do usïug i produktów rozliczeniowych i byÊ traktowani jednakowo, nie dyskryminacyj- nie. DÈĝeniem architektów SEPA jest speï- nienie wszystkich trzech warunków, a efekty ich prac poznamy najprawdopodobniej juĝ za kilka lat.
3. Polski system rozliczeñ detalicznych
3.1. Rys historyczny
Struktura i zasady funkcjonowania pol- skiego systemu pïatniczego zostaïy uksztaï- towane w ciÈgu ostatnich dwóch dziesiÚcio- leci. Czynnikiem odgrywajÈcym kluczowÈ rolÚ w tym zakresie byïa reforma zapoczÈt- kowana na przeïomie lat osiemdziesiÈtych i dziewiÚÊdziesiÈtych XX wieku, dajÈca zalÈĝki budowy wspóïczesnej gospodarki opartej na zasadach rynkowych. W jej efek- cie nastÈpiï widoczny wzrost liczby podmio- tów gospodarczych, który przyczyniï siÚ do zwiÚkszenia liczby zawieranych transakcji i wzrostu znaczenia rachunku ekonomicz- nego. W rezultacie zmieniïy siÚ teĝ i oczeki- wania wobec systemu pïatniczego – istotne staïo siÚ, by skracaï on czas i obniĝaï koszty rozliczeñ oraz redukowaï zwiÈzane z nimi ryzyko. Powyĝszym wymaganiom nie mógï sprostaÊ system pïatniczy odziedziczony po okresie gospodarki centralnie planowanej, charakteryzujÈcej siÚ brakiem rynkowego
systemu finansowego i ograniczonym zna- czeniem rachunku ekonomicznego w dzia- ïalnoĂci poszczególnych podmiotów. Pol- ski system pïatniczy wciÈĝ funkcjonowaï wtedy w oparciu o tradycyjne rozwiÈzania, co czyniïo go powolnym, niesprawnym i zawodnym. Jeszcze na poczÈtku lat dzie- wiÚÊdziesiÈtych ubiegïego wieku zdecydo- wanÈ wiÚkszoĂÊ pïatnoĂci bezgotówkowych w Polsce realizowano za poĂrednictwem i w ramach NBP, którego oddziaïy obsïugi- waïy wiÚkszoĂÊ podmiotów gospodarczych w kraju. Opóěnienia w przepïywie Ărodków i trudne do przewidzenia terminy realizacji transakcji wynikaïy w szczególnoĂci z ko- rzystania z poĂrednictwa poczty w zakre- sie przesyïania dokumentów pïatniczych miÚdzy oddziaïami banku centralnego.
JednoczeĂnie struktura wewnÚtrzna NBP miaïa charakter zdecentralizowany – kaĝdy z oddziaïów pod wzglÚdem ksiÚgowym traktowany byï niezaleĝnie od pozostaïych, co pogïÚbiaïo sïaboĂci caïego systemu pïat- niczego, gdyĝ banki musiaïy zarzÈdzaÊ nie tylko ogólnym stanem Ărodków pozostajÈ- cych na rachunkach NBP, lecz teĝ Ărodkami kaĝdego z oddziaïów indywidualnie.
Zasadnicza reforma polskiego systemu pïatniczego nastÈpiïa w latach 1991–1993, kiedy m.in. dokonano konsolidacji rachun- ków banków komercyjnych i zaprzestano automatycznego kredytowania banków przez NBP w przypadku braku Ărodków na realizacjÚ zleceñ pïatniczych. W kwietniu 1993 roku rozpoczÚïa teĝ dziaïanie Krajowa Izba Rozliczeniowa S.A., która staïa siÚ drugim po NBP filarem wspóïczesnego pol- skiego systemu pïatniczego. Od momentu powstania Izby w kraju zaczÚïy funkcjono- waÊ dwa nowe systemy pïatnoĂci: System Obsïugi Rachunków Banków (SORB) –
pierwszy polski system rozrachunku brutto w czasie rzeczywistym, prowadzony przez NBP i System Bankowych Izb Rozlicze- niowych (SYBIR) – tradycyjny papierowy system rozliczeñ detalicznych netto, z roz- rachunkiem odroczonym w SORB, którego operatorem byïa KIR S.A. W kwietniu 1994 roku Izba uruchomiïa teĝ drugi, w peïni elektroniczny, znacznie szybszy i rozbu- dowany system o nazwie ELIXIR®, który niemal natychmiast zsunÈï na dalszy plan SYBIR – banki szybko wdroĝyïy nowe stan- dardy i juĝ w 1995 roku wiÚkszoĂÊ transakcji realizowanych byïa poprzez ELIXIR®. Na potrzeby rozrachunku systemu ELIXIR® dokonane zostaïy jednoczeĂnie modyfikacje
w systemie SORB – dostosowano przede wszystkim harmonogram i charakter po- szczególnych sesji. Równolegle w NBP trwaïy teĝ prace nad nowÈ wersjÈ systemu SORB, która by wyeliminowaïa wiÚk- szoĂÊ jego sïaboĂci. W SORB zastosowano bowiem doĂÊ tradycyjne rozwiÈzania tech- niczne, niewystarczajÈce do obsïugi dyna- micznie rosnÈcej liczby zleceñ. Brakowaïo w nim zwïaszcza mechanizmów elektronicz- nej ïÈcznoĂci banków z NBP sïuĝÈcych do przekazywania zleceñ pïatniczych i infor- macji, brak byïo równieĝ funkcjonalnoĂci umoĝliwiajÈcej kaĝdemu bankowi bieĝÈcy monitoring salda swojego rachunku. SORB zostaï ostatecznie zastÈpiony nowym, sie- ciowym, funkcjonujÈcym do dziĂ systemem SORBNET w marcu 1996 roku. Dopeïnie- niem peïnej elektronizacji systemu pïatni- czego staïo siÚ zakoñczenie eksploatacji systemu SYBIR w KIR S.A. – od 2004 roku peïni on juĝ tylko rolÚ mechanizmu awaryjnego.
Przez pierwsze dziesiÚÊ lat funkcjonowa- nia polski system pïatniczy przeszedï drogÚ od obsïugi wyïÈcznie tradycyjnych doku- mentów papierowych do nowoczesnego, zelektronizowanego systemu oferujÈcego szerokÈ paletÚ zaawansowanych rozwiÈzañ.
Speïniï równieĝ wiÚkszoĂÊ rekomendacji miÚdzynarodowych, m.in. dostosowano schemat numeracji rachunków bankowych do standardu International Bank Account Number (IBAN) i wdroĝono mechanizm gwarancji rozrachunku zgodny z wytycz- nymi Banku Rozrachunków MiÚdzynarodo- wych (Bank for International Settlements).
Po wstÈpieniu Polski do Unii Europejskiej i w Ăwietle pogïÚbiania integracji wewnÈtrz Wspólnoty coraz wiÚksza staïa siÚ jednak potrzeba wdroĝenia nowych, dalej idÈ- cych rozwiÈzañ, dedykowanych do obsïugi pïatnoĂci w euro i nawiÈzania ĂciĂlejszej wspóïpracy z zagranicznymi instytucjami rozliczeniowo-rozrachunkowymi. Efektem podjÚtych prac byïo uruchomienie w pierw- szej poïowie 2005 roku dwóch nowych systemów pïatnoĂci dla rozliczania trans- akcji denominowanych w euro: SORBNET- EURO w NBP dla transakcji wysokokwo- towych oraz EuroELIXIR w KIR S.A. dla pïatnoĂci detalicznych. Na potrzeby reali- zacji europejskich transakcji transgranicz- nych SORBNET-EURO zostaï poïÈczony, za poĂrednictwem systemu BIREL banku centralnego Wïoch, z systemem TARGET.
Niemalĝe równoczeĂnie – od 30 maja 2005 r.
– NBP staï siÚ teĝ uczestnikiem syste- mów EURO1 i STEP2, zapewniajÈc tym samym poïÈczenie systemu EuroELIXIR z izbÈ majÈcÈ obecnie najszersze pokrycie w EEA. Zastosowane rozwiÈzania pozwo- liïy uczestnikom polskiego systemu pïatni- czego – bankom i instytucjom finansowym
– na rozliczanie zleceñ miÚdzybankowych w euro zarówno w kraju, jak i w skali paneu- ropejskiej. Stworzona zostaïa w ten sposób alternatywa wzglÚdem bankowoĂci kore- spondenckiej, dajÈca moĝliwoĂÊ obniĝenia kosztów i skrócenia czasu realizacji zleceñ transgranicznych, a polski system pïatniczy wkroczyï w nowÈ fazÚ rozwoju5.
3.2. Zalety i sïaboĂci systemu
Polski system pïatniczy, mimo swej doĂÊ krótkiej historii, na arenie europejskiej postrzegany jest jako nowoczesny i za- awansowany technologicznie. Jego pod- stawÚ stanowi szybka i bezpieczna infra- struktura, poïÈczona z paneuropejskim systemami STEP2 i TARGET. Obsïuguje on szeroki wachlarz instrumentów i ofe- ruje rozwiÈzania dostosowane do potrzeb krajowych uĝytkowników. Pozostaïy w nim jednak jeszcze niewÈtpliwie obszary wyma- gajÈce dalszego rozwoju, by móc sprostaÊ wyzwaniom wspólnego rynku i zwiÚkszonej konkurencji.
W zakresie transakcji detalicznych Pol- ska dysponuje obecnie jednym z najszyb- szych w Europie cykli rozliczeniowych.
Zlecenia mogÈ byÊ kierowane do KIR S.A.
24h na dobÚ, 7 dni w tygodniu. W kaĝdym dniu roboczym w systemie ELIXIR® odby- wajÈ siÚ 3 jednakowe sesje rozliczeniowe, zakoñczone rozrachunkiem zobowiÈzañ netto uczestników na ich rachunkach w NBP. W systemie EuroELIXIR dla zle- ceñ krajowych sÈ natomiast przewidziane dwie sesje dziennie oraz po jednej dla zle- ceñ transgranicznych otrzymanych i wysy- ïanych. Harmonogram rozliczeñ wynika z koniecznoĂci zsynchronizowania ram czasowych rozrachunku z systemem NBP, a w zakresie EuroELIXIR, równieĝ ze STEP2 i EURO1. Infrastruktura techniczna KIR S.A. daje jednak moĝliwoĂÊ zwiÚksze- nia liczby sesji w Izbie. Oba systemy roz- liczeniowe posiadajÈ równieĝ wbudowany mechanizm gwarantujÈcy kaĝdorazowo terminowe dokonanie rozrachunku nawet w przypadku niezdolnoĂci do wywiÈzania siÚ ze zobowiÈzañ netto przez jednego lub kilku uczestników.
Zarówno ELIXIR® jak i EuroELIXIR sÈ dostosowane do obsïugi instrukcji pïatni- czych i jednoczeĂnie umoĝliwiajÈ one ban- kom i instytucjom finansowym wymianÚ informacji niepodlegajÈcych rozliczeniu, przeznaczonych do przekazywania dowol- nych treĂci oraz do realizacji reklamacji i kontroli. W ramach systemu ELIXIR®, wĂród narzÚdzi rozliczeniowych dla trans- akcji uznaniowych, funkcjonujÈ dziĂ instru- menty dla standardowego polecenia prze- lewu, wpïaty gotówkowej i rozwiÈzania dedykowane m.in. do: obsïugi wpïat skïadek na ZUS, naleĝnoĂci podatkowych na rzecz urzÚdów skarbowych i pïatnoĂci masowych.
Na potrzeby zleceñ obciÈĝeniowych, poza zwykïym poleceniem zapïaty, istnieje teĝ Gospodarcze ObciÈĝenie BezpoĂrednie (GOBI), dostosowane do potrzeb rozli- czeñ handlowych pomiÚdzy podmiotami gospodarczymi. W systemie EuroELIXIR wĂród instrumentów rozliczeniowych sÈ natomiast obsïugiwane wyïÈcznie polecenia przelewu speïniajÈce wymogi STEP2. Oba systemy Izby majÈ ponadto wbudowane funkcjonalnoĂci, zapewniajÈce speïnianie przez uczestników standardów miÚdzyna- rodowych m.in. umoĝliwiajÈce kontrolÚ poprawnoĂci zgodnoĂci numeru rachunku z IBAN/NRB. Istotnym elementem jest teĝ praktyczny zanik czeków w systemie
– od momentu, kiedy na poczÈtku 2006 roku ostatni bank odstÈpiï od ich wyda- wania, pojawiajÈ siÚ one sporadycznie.
Stanowi to atut wzglÚdem wielu pañstw europejskich, które borykajÈ siÚ dziĂ z trudnoĂciami przy eliminacji obrotu cze- kowego, bÚdÈcej jednym z etapów budowy SEPA.
PodstawowÈ sïaboĂciÈ krajowego sys- temu rozliczeñ detalicznych a przy tym i caïego systemu pïatniczego jest natomiast zdecydowana dominacja pïatnoĂci gotów- kowych nad bezgotówkowymi a takĝe duĝe przywiÈzane zwïaszcza starszej czÚĂci spo- ïeczeñstwa do posïugiwania siÚ banknotami i monetami oraz zwiÈzana z tym nieufnoĂÊ wobec wirtualnych kanaïów realizacji pïat- noĂci. W doĂÊ krótkiej historii rozwoju pol- skiego systemu nie wyksztaïciïa siÚ jeszcze, wïaĂciwa zwïaszcza krajom skandynawskim, kultura korzystania z elektronicznych roz- wiÈzañ. ¥wiadczy o tym umiarkowana liczba transakcji przetwarzanych w polskim syste- mie rozliczeniowym, a takĝe wciÈĝ niski jak na warunki europejskie tzw. wskaěnik ura- chunkowienia – na jednÈ osobÚ przypada
ok. 0,65 rachunku bankowego, podczas gdy w UE to ponad 1,25. Zarówno NBP, jak i ZBP podejmujÈ od kilku lat liczne ini- cjatywy promocji obrotu bezgotówkowego, lecz dotychczas nie daïy one istotnych efek- tów. Dziaïania w tym zakresie prowadzÈ teĝ duzi wierzyciele, tacy jak STOEN S.A. i TP S.A., którzy we wspóïpracy z bankami i KIR S.A. powoïali KoalicjÚ na Rzecz Polecenia Przelewu, majÈcÈ na celu upowszechnienie stosowania polecenia zapïaty do realiza- cji tzw. pïatnoĂci masowych. Koalicja jak na razie objÚïa jednak zaledwie 10 przed- siÚbiorstw, IzbÚ oraz 4 banki i widoczny jest brak szerszego zainteresowana jej pracami. Rozwojowi systemu nie sprzyja teĝ szereg czynników ekonomicznych, tj.:
szeroka „szara strefa”, wysokie bezrobocie i bardzo niskie dochody wielu grup spo- ïecznych, podwaĝajÈce sensownoĂÊ korzy- stania z jakichkolwiek usïug bankowych. Po stronie sektora bankowego leĝy natomiast utrzymywanie wysokich opïat i prowizji, zwïaszcza za realizacjÚ pïatnoĂci transgra- nicznych oraz dysproporcjÚ w nasyceniu placówkami bankowymi i bankomatami pomiÚdzy miastami i maïymi miejscowoĂ- ciami. Z punktu widzenia potrzeb posia- daczy kart pïatniczych równieĝ i poziom rozwoju rynku akceptantów jest oceniany jako niedostateczny. Utrudniony dostÚp do usïug bankowych i systemu rozliczeniowego wynika teĝ ze sïabego rozwoju gospodarki elektronicznej i Internetu w Polsce. Do sïa- boĂci caïego systemu zalicza siÚ ponadto brak kilku technicznych rozwiÈzañ rozli- czeniowych, stosowanych od lat w Euro- pie, zwïaszcza e-faktury, której standard zostaï dopiero niedawno wypracowany w Polsce i do dziĂ pozostaje wïaĂciwie martwy6.
Na tle EEA systemy KIR S.A. to sprawne i dynamicznie rozwijajÈce siÚ systemy rozliczeñ detalicznych. Mimo iĝ Polska wciÈĝ pozostaje poza StrefÈ Euro, zapewniajÈ one poïÈczenie z instytucjami paneuropejskimi. OferujÈ rozwiÈzania kon- kurencyjne wobec wielu dostawców usïug rozliczeniowych EEA, choÊ nie speïniajÈ wszystkich potrzeb nowoczesnej e-gospo- darki. Z uwagi na obecne i historyczne uwarunkowania ekonomiczne, psychospo- ïeczne i technologiczne naszego kraju, pol- ski system ma do pokonania jeszcze kilka istotnych barier, które utrudniajÈ mu dziĂ odgrywanie istotnej roli na arenie miÚdzy- narodowej.
3.3. Kierunki rozwoju polskiego systemu rozliczeñ detalicznych w Ăwietle budowy SEPA
Jednym z rezultatów zmian dokonanych w polskich systemach pïatnoĂci w ciÈgu ostatnich lat jest, bez wÈtpienia, zdecydowa- nie efektywniejszy, bezpieczniejszy system pïatniczy, oparty na solidnych podstawach prawnych, speïniajÈcy wiÚkszoĂÊ wymogów unijnych i standardów miÚdzynarodowych.
W najbliĝszym czasie polski system czekajÈ jednak dalsze wyzwania zwiÈzane przede wszystkim z integracjÈ miÚdzynarodowÈ.
Budowa Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro, jak równieĝ przyszïe wstÈpienie Pol- ski do Strefy Euro w istotny sposób zmieniÈ dotychczasowe warunki funkcjonowania systemu pïatniczego. Póki jednak nieznana pozostaje data przyjÚcia przez nasz kraj wspólnej waluty, a standardy SEPA majÈ wyïÈcznie charakter opcjonalny, nie ma wiÈĝÈcych PolskÚ terminów dostosowania.
Niemniej jednak juĝ dziĂ, zgodnie z dekla- racjami NBP, KIR S.A. i wiÚkszoĂci banków, dÈĝeniem polskiego systemu pïatniczego jest jak najszybsze wdroĝenie standardów SEPA, tak by od samego poczÈtku funkcjo- nowania jednolitego obszaru istniaïa moĝ- liwoĂÊ stosowania nowych paneuropejskich instrumentów. W tym celu podejmowane sÈ inicjatywy miÚdzybankowe, organizo- wane sÈ konferencje i spotkania a przed- stawiciele polskiego sektora pïatniczego aktywnie uczestniczÈ w pracach EPC. NBP w porozumieniu z KIR S.A. prowadzi rów- nieĝ wspóïpracÚ z ECB w zakresie technicz- nych i prawnych aspektów przystÈpienia do TAGRET2. Ponadto Polska za poĂredni- ctwem eksperta i attache z ramienia Mini- sterstwa Finansów zaangaĝowana byïa teĝ w proces konsultacji dyrektywy PSD, dziÚki czemu miaïa wpïyw na ksztaït aktu praw- nego, który w przyszïoĂci bÚdzie regulowaï europejski system pïatniczy.
Podstawowymi kierunkami rozwoju krajowego systemu jest obecnie wdro- ĝenie paneuropejskich instrumentów pïatniczych i poïÈczenie z TARGET2, przy jednoczesnym monitoringu zmian legislacyjnych. Z uwagi na harmonogram budowy Jednolitego Obszaru PïatnoĂci Euro priorytetowe znaczenie ma jednak dostosowanie istniejÈcych rozwiÈzañ do wymogów EPC. Dopiero póěniej przewi- dywane jest przeniesienie rozrachunku na wspólnÈ platformÚ TARGET2. A w jesz- cze dalszej perspektywie, prawdopodobnie
dopiero po wejĂciu Polski do Strefy Euro, wszystkie instrumenty pïatnicze i systemy kartowe bÚdÈ musiaïy speïniaÊ standardy SEPA.
3.3.1. Paneuropejskie instrumenty pïatnicze Prace nad wdroĝeniem paneuropejskich instrumentów pïatniczych w Polsce pro- wadzÈ obecnie zarówno banki, jak i KIR S.A., bÚdÈca przyszïym dostawcÈ rozwiÈzañ SEPA w relacjach miÚdzybankowych. Po stronie banków leĝy udostÚpnienie klientom narzÚdzi umoĝliwiajÈcych skïadanie zleceñ, które bÚdÈ mogïy byÊ zrealizowane wedïug schematów opracowanych przez EPC. RolÈ Izby jest natomiast dostosowanie systemu rozliczeniowego do przetwarzania trans- akcji zgodnych z nowymi paneuropejskimi standardami oraz zapewnienie moĝliwoĂci rozrachunku zobowiÈzañ netto uczestni- ków w euro w relacjach transgranicznych.
Zarówno banki jak i Izba aktywie wspóï- pracujÈ w zakresie wdraĝania i promocji instrumentów SEPA. Celem jest nie tylko wymiana informacji i synchronizacja dzia- ïañ, ale równieĝ budowa systemu, który w maksymalnym stopniu ograniczy nakïady inwestycyjne. Zgodnie z przyjÚtÈ koncepcjÈ kluczowÈ rolÚ peïniÊ tu bÚdzie KIR S.A., która udostÚpni rozwiÈzania pozwalajÈce bankom na stosowanie instrumentów SEPA juĝ od poczÈtku 2008 roku bez konieczno- Ăci dokonywania radykalnych modyfikacji aktualnie eksploatowanych systemów.
Wszelkie zmiany w polskim systemie rozliczeniowym zwiÈzane z implementa- cjÈ SEPA obejmÈ wyïÈcznie EuroELIXIR.
ELIXIR® bÚdzie wciÈĝ rozwijany i udosko- nalany, lecz zgodnie z wolÈ banków nie jest planowane wdraĝanie w nim formatu XML czy przenoszenie rozrachunku na platformÚ SSP w TARGET2. Wraz z wejĂciem Polski do Strefy Euro, ELIXIR® zostanie nato- miast zamkniÚty, a jego funkcjonalnoĂci odpowiadajÈce specyfice rynku krajowego bÚdÈ w miarÚ moĝliwoĂci przeniesione do systemu EuroELIXIR.
Koncepcja Izby w zakresie rozliczeñ w euro zakïada wspóïistnienie od 1 stycz- nia 2008 roku nowych i obecnie stosowa- nych rozwiÈzañ. EuroELIXIR bÚdzie nadal poïÈczony z systemem STEP2 i, wzorem decyzji EBA Clearing, do obsïugi instru- mentów paneuropejskich zostanie stwo- rzony dodatkowy kanaï przetwarzania z odrÚbnymi tabelami routingu. Standardy SEPA zostanÈ wdroĝone zarówno w zakre-
sie pïatnoĂci transgranicznych, jak i krajo- wych w euro. Ponadto KIR S.A. planuje teĝ udostÚpniÊ uczestnikom systemu rozlicze- niowego opcjonalny moduï umoĝliwiajÈcy konwersjÚ pomiÚdzy nowym a dotychczaso- wym formatem zleceñ pïatniczych (z uwagi na specyfikÚ tych rozwiÈzañ, a zwïaszcza na rozbieĝnoĂci strukturalne, konwersja bÚdzie moĝliwa jednak wyïÈcznie w apli- kacji systemu Izby na styku z wewnÚtrznym systemem informatycznym banku). Wybór formatu i drogi rozliczeñ zleceñ pozosta- nie w gestii uczestników systemu Euro- ELIXIR. W celu dostosowania paneuropej- skich instrumentów do potrzeb podmiotów obecnych na polskim rynku, planowane jest równieĝ poszerzenie podstawowych wersji SEPA Credit Transfer i SEPA Direct Debit o dodatkowe funkcjonalnoĂci w ramach tzw.
AOS. Kluczowe znaczenie ma tu zwïaszcza zapewnienie moĝliwoĂci stosowania pol- skich znaków diakrytycznych w zleceniach, a w przyszïoĂci teĝ i obsïuga specyficznych transakcji, tj. wpïaty na rzecz ZUS i UrzÚ- dów Skarbowych7.
Banki i instytucje finansowe przygoto- wujÈce siÚ do SEPA stojÈ obecnie w obli- czu kluczowych decyzji dotyczÈcych zakresu i terminu wdroĝenia obsïugi formatu XML w wewnÚtrznych systemach informatycznych oraz dostosowania kart do wymogów tech- nologii EMV. Istotnym elementem branym pod uwagÚ jest tu obok wytycznych zagra- nicznych wïaĂcicieli tzw. „banków-matek”
teĝ i koncepcja opracowana wspólnie z KIR S.A. pozwalajÈca odsunÈÊ w czasie wdra- ĝanie standardu XML przy jednoczesnym zachowaniu moĝliwoĂci obsïugi paneu- ropejskich instrumentów i zaoferowaniu klientom produktów SEPA.
UdostÚpnienie rozwiÈzañ SEPA bÚdzie poczÈtkowo wymagaïo poczynienia znacz- nych inwestycji. Instytucje zaangaĝowane w rozliczanie pïatnoĂci bÚdÈ musiaïy roz- budowaÊ i zmodernizowaÊ swoje systemy informatyczne zwiÈzane z realizacjÈ zle- ceñ pïatniczych, jak równieĝ dostosowaÊ krajowe systemy kartowe i obowiÈzujÈce umowy z klientami. Standaryzacja produk- tów przyczyni siÚ do wzrostu wolumenu transakcji bezgotówkowych i zwiÚkszy teĝ presjÚ konkurencyjnÈ. SEPA wymusi zatem z jednej strony poszerzanie palety oferowanych usïug o dodatkowe produkty i funkcjonalnoĂci, a z drugiej takĝe i zna- czÈcy spadek cen, co musi siÚ przeïoĝyÊ na dostosowania w zakresie kosztów i prawdo-
podobne zmiany w modelach biznesowych instytucji finansowych.
3.3.2. TARGET2
Kwestie zwiÈzane z poïÈczeniem pol- skiego systemu rozliczeniowego z TAR- GET2, choÊ juĝ dyskutowane, zajmujÈ jednak dalsze miejsce w hierarchii prac w obszarze SEPA. Harmonogram urucho- mienia jednolitej platformy rozrachunku pozwala odïoĝyÊ w czasie niezbÚdne decy- zje, a i specyfika nowego systemu powo- duje, iĝ mniejszy bÚdzie teĝ zakres niezbÚd- nych zmian.
Zgodnie ze wstÚpnÈ decyzjÈ NBP pod- jÚtÈ w dniu 14 stycznia 2005 roku i po- twierdzonÈ 10 listopada 2006 roku, Pol- ska przystÈpi do systemu TARGET2 wraz z bankiem centralnym Wïoch 19 maja 2008 roku. NBP wybraï wariant migracji stopnio- wej, co oznacza, iĝ bÚdzie miaï dodatkowe 4 lata na speïnienie wszystkich kryteriów uczestnictwa. W tym czasie ograniczona zostanie w szczególnoĂci funkcjonalnoĂÊ systemu SORBNET-EURO – wedïug wytycznych ECB, gdyĝ docelowo bÚdzie on mógï byÊ wykorzystywany wyïÈcznie do rea- lizacji transakcji dotyczÈcych rezerwy obo- wiÈzkowej, operacji depozytowo – kredy- towych (standing facilities), wewnÚtrznego transferu pïynnoĂci oraz operacji zwiÈza- nych z kredytem intraday. Oznacza to, iĝ od 19 maja 2012 roku NBP nie bÚdzie juĝ mógï poĂredniczyÊ w rozrachunku pïatno- Ăci banków denominowanych w euro, jak to ma miejsce obecnie, a rozrachunek tzw.
systemów zewnÚtrznych, takich jak Euro- ELIXIR, bÚdzie moĝliwy wyïÈcznie na SSP TARGET2. Tym samym, jeĂli Polska przyj- mie wspólnÈ walutÚ po 2012 roku, samo wejĂcie do Strefy Euro spowoduje jedynie zamkniÚcie systemów zïotówkowych, nato- miast nie zrodzi koniecznoĂci wdraĝania jakichkolwiek nowych rozwiÈzañ w funk- cjonujÈcym systemie obsïugujÈcym pïatno- Ăci w euro.
NBP doĂÊ dïugo wahaï siÚ przed pod- jÚciem ostatecznej decyzji dotyczÈcej przyszïego przystÈpienia do TARGET2.
Zïoĝyïo siÚ na to kilka czynników. Naji- stotniejszymi z nich, obok braku deklara- cji polskich wïadz w zakresie daty przy- jÚcia euro, byï wysoki koszt przyïÈczenia w zestawieniu z niewielkÈ liczbÈ transak- cji transgranicznych rozliczanych obecnie poprzez TARGET. Zapewnienie instytu- cjom krajowym bezpoĂredniego poïÈcze-
nia z centralnÈ europejskÈ infrastrukturÈ rozrachunku okazaïo siÚ jednak istotniejsze i decyzja zostaïa ostatecznie potwierdzona.
Na jej podstawie przygotowania do wejĂcia na SSP rozpoczÚïy juĝ poszczególne banki oraz KIR S.A. Z uwagi na strukturÚ wïas- noĂci instytucji finansowych prowadzÈcych dziaïalnoĂÊ na polskim rynku, duĝy wpïyw na formÚ ich uczestnictwa w TARGET2 i zakres dostÚpnych funkcjonalnoĂci majÈ wïaĂciciele zagraniczni. Najbardziej praw- dopodobnym scenariuszem jest korzystanie z poĂrednictwa tzw. banków-matek, choÊ pojawiajÈ siÚ równieĝ opinie wskazujÈce na moĝliwoĂÊ wyboru takĝe i bardziej nie- zaleĝnych rozwiÈzañ. Na bazie toczÈcych siÚ w tym zakresie dyskusji Izba podjÚïa natomiast decyzjÚ o przystÈpieniu do TARGET2 dopiero w momencie, gdy wiÚk- szoĂÊ uczestników systemu EuroELIXIR wejdzie na SSP, lecz nie póěniej niĝ z dniem zakoñczenia czteroletniego okresu przej- Ăciowego. Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝe- niami KIR S.A. zamierza staÊ siÚ jednym z tzw. systemów zewnÚtrznych, uczestni- czÈcym w TARGET2 za zgodÈ i pod nad- zorem NBP i wykorzystywaÊ peïen zakres dostÚpnych usïug, tak by nie zostaïy ogra- niczone obecne funkcjonalnoĂci systemu EuroELIXIR8.
3.3.3. Payment Services Directive
PrzyjÚta w kwietniu 2007 roku dyrek- tywa PSD w istotny sposób zmieni aktu- alnie obowiÈzujÈce w Polsce zapisy prawa regulujÈce funkcjonowanie systemu pïatni- czego a w tym i systemu rozliczeniowego.
Ze wzglÚdu na swój bardzo pro-konsumen- cki charakter, PSD naïoĝy na dostawców usïug pïatniczych, czyli przede wszystkim na banki, dodatkowe obowiÈzki majÈce zwiÚkszyÊ ochronÚ ich klientów. W szcze- gólnoĂci pojawi siÚ koniecznoĂÊ dostarcza- nia szerszych niĝ dotychczas informacji, a takĝe wprowadzone zostanÈ udogodnie- nia w zakresie zwrotów i odwoïañ zleceñ, zwïaszcza obciÈĝeniowych, m.in. poprzez wydïuĝenie dopuszczalnych terminów czy ograniczenie odpowiedzialnoĂci finanso- wej. Przy czym szczególnÈ ochronÈ objÚte zostanÈ nie tylko osoby indywidualne, ale i okreĂlone przepisami PSD nowe katego- rie podmiotów – mikroprzedsiÚbiorstwa i instytucje pïatnicze, niemajÈce jeszcze odzwierciedlenia w regulacjach krajowych.
Zgodnie z przyjÚtymi zaïoĝeniami dyrek- tywa spowoduje teĝ koniecznoĂÊ usuniÚcia
z polskiego ustawodawstwa podziaïu na poszczególne instrumenty pïatnicze.
Poprzez udziaï w konsultacjach ogólno- europejskich instytucje polskiego systemu pïatniczego miaïy szansÚ wpïynÈÊ na osta- teczny ksztaït PSD. Od momentu zatwier- dzenia jej przez Parlament Europejski trwajÈ prace nad implementacjÈ zapisów dyrektywy do ustawodawstwa krajowego.
Przewidywany termin zakoñczenia procesu dostosowawczego w Polsce to druga poïowa 2009 roku.
3.3.4. Przyszïa rola polskiego systemu w infrastrukturze paneuropejskiej Wspóïczesny polski system rozlicze- niowy, mimo dynamicznego rozwoju, nie osiÈgnÈï jeszcze standardu, który pozwa- laïby mu juĝ dziĂ odgrywaÊ kluczowÈ rolÚ w infrastrukturze paneuropejskiej. Ma on jednak szansÚ osiÈgnÈÊ pozycjÚ dominujÈcÈ w skali lokalnej i staÊ siÚ jednym z regio- nalnych centrów rozliczeniowych, obsïugu- jÈcych przede wszystkim instytucje spoza Strefy Euro.
W perspektywie krótkookresowej, tzn.
w 2008 roku, zgodnie z przyjÚtym harmono- gramem KIR S.A. ma zamiar uzyskaÊ status SEPA Scheme Compliant ACH. Utrzymane bÚdzie poïÈczenie systemu EuroELIXIR ze STEP2 i przewidywana jest równieĝ moĝli- woĂÊ nawiÈzania wspóïpracy w ramach sto- warzyszenia EACHA, którego zaïoĝycielem jest m.in. KIR S.A.. W perspektywie dïugo- okresowej, nastÈpi natomiast przeniesienie rozrachunku systemu EuroELIXIR na SSP TARGET2, co dodatkowo poszerzy moĝ- liwoĂci i wzmocni jego pozycjÚ na arenie miÚdzynarodowej. Uczestnicy systemu Izby opracowujÈ obecnie strategie prowadzenia rozliczeñ w SEPA – z uwagi na strukturÚ wïasnoĂci polskiego sektora bankowego, zdominowanej przez instytucje zagraniczne, wiele zaleĝaïo bÚdzie tu od decyzji tzw.
„matek”. Podstawowe pytania obejmujÈ w szczególnoĂci poziom centralizacji, wybór systemu rozliczeniowego i modelu systemu kartowego. Rozwaĝane sÈ zróĝnicowane scenariusze, tj. konsolidacja rozliczeñ w ra- mach banku-matki, outsourcing czÚĂci lub niemal caïoĂci ïañcucha przetwarzania pïat- noĂci. Decyzje uczestników i ich wïaĂcicieli zdeterminujÈ w znacznym stopniu ksztaït przyszïej polskiej infrastruktury i jej miej- sce w SEPA.
DÈĝeniem instytucji polskiego systemu rozliczeniowego jest zapewnienie mu istot
nego miejsca w infrastrukturze Jedno- litego Obszaru PïatnoĂci Euro i moĝli- woĂÊ dostarczania usïug pïatniczych pod- miotom z caïego EEA. PrzewagÈ konku- rencyjnÈ polskiego systemu na tle euro- pejskim jest przede wszystkim szybki cykl rozliczeniowy i wczesne rozpoczÚcie prac zmierzajÈcych do wdroĝenia standar- dów paneuropejskich. PozycjÚ KIR S.A.
jako dostawcy usïug pïatniczych dodat- kowo wzmacnia udziaï jej przedstawicieli w EPC i EACHA – zarówno w pracach grup roboczych jak i w posiedzeniach orga- nów decyzyjnych. System EuroELIXIR ma zatem realnÈ szansÚ by nie tylko prze- trwaÊ, ale i odegraÊ pewnÈ rolÚ w Ăwietle przewidywanej konsolidacji infrastruktur.
Dynamiczny rozwój i dobre relacje z part- nerami dajÈ podstawÚ do zapewnienia Izbie miejsca w czoïówce europejskich instytucji rozliczeniowych i udziaïu w prze- twarzaniu zleceñ pïatniczych w ramach SEPA.
4. Podsumowanie
Systemy rozliczeniowe, podobnie jak pozostaïe elementy systemu pïatniczego, podlegajÈ staïej ewolucji, której nadrzÚd- nym celem jest zapewnienie sprawnego, efektywnego i bezpiecznego mechanizmu przepïywu Ărodków pieniÚĝnych w gospo- darce. Kierunek ich rozwoju jest wypad- kowÈ zmieniajÈcych siÚ w czasie potrzeb oraz technicznych, prawnych i biznesowych moĝliwoĂci ich zaspokojenia.
Przemiany zachodzÈce w ostatnich latach w europejskich systemach pïatniczych majÈ wyjÈtkowo dynamiczny i gïÚboki charakter.
Ich ěródïem jest zarówno rozwój wspólnego rynku, jak i szalony postÚp technologiczny.
Na tym tle dynamicznie rozwija siÚ rów- nieĝ polski system, który z racji czïonkostwa Polski w UE, staï siÚ de facto elementem skïadowym unijnego obszaru pïatniczego.
W ciÈgu niecaïych dwóch dziesiÚcioleci udaïo siÚ zbudowaÊ nowoczesnÈ i bez- piecznÈ infrastrukturÚ rozliczeniowo-roz- rachunkowÈ. Powstaïy sprawne systemy, wdroĝono szerokÈ paletÚ rozwiÈzañ i na- wiÈzano wspóïpracÚ z instytucjami zagra- nicznymi. W najbliĝszych latach podstawo- wym wyzwaniem stojÈcym przed polskim systemem rozliczeniowym jest zapewnienie mu miejsca w SEPA. W tym celu konieczna jest w pierwszej kolejnoĂci implementacja paneuropejskich instrumentów pïatniczych
i udostÚpnienie ich finalnym uĝytkownikom w formie zaspokajajÈcej potrzeby krajowe, w tym zwïaszcza umoĝliwiajÈce stosowanie polskich znaków diakrytycznych. Z punktu widzenia caïego systemu pïatniczego istotne jest teĝ poïÈczenie go z nowÈ jednolitÈ plat- formÈ rozrachunku TARGET2 oraz dosto- sowanie krajowych regulacji prawnych do wymogów dyrektywy PSD. Przyszïy ksztaït i pozycja na arenie europejskiej polskiego systemu rozliczeniowego zaleĝeÊ bÚdzie przede wszystkim od zaoferowanych przez KIR S.A. i NBP rozwiÈzañ oraz decyzji zagranicznych wïaĂcicieli obecnych uczest- ników systemu. Nie bez wpïywu bÚdÈ rów- nieĝ dziaïania podejmowane przez innych dostawców usïug rozliczeniowo-rozrachun- kowych w zakresie konsolidacji infrastruk- tur europejskich. BiorÈc pod uwagÚ obecnÈ pozycjÚ i moĝliwoĂci techniczne polskiego systemu, a takĝe stadium przygotowañ do funkcjonowania w ramach SEPA, ma on szansÚ zapewniÊ sobie udziaï w prze- twarzaniu pïatnoĂci europejskich w przy szïoĂci.
Informacje o autorce
Mgr Monika Kaïuĝa – Studia Doktoranckie, Wydziaï ZarzÈdzania, Uniwersytet Warszawski.
E-mail: mika_kaluza@autograf.pl.
Przypisy
1 Na podstawie: Tochmanski A. 2005. Ewolucja polskiego systemu pïatniczego na tle kierunków rozwoju systemu pïatniczo-rozliczeniowego w Unii Europejskiej, wyd. NBP, s. 2–4.
2 Szczegóïowy opis funkcjonowania instrumen- tów SEPA zawarty jest w dokumentacji EPC
„Rulebook” i „Implementation Guidelines”, dostÚpnej na stronie internetowej Rady EPC www.europeanpaymentscouncil.eu.
3 WiÚcej informacji nt. systemu TARGET2 moĝna znaleěÊ na stronach internetowych Europejskiego Banku Centralnego (www.ecb.
int) oraz Narodowego Banku Polskiego www.
nbp.pl.
4 Capgemini, ABN Amro, EFMA „Word Payments Report 2006”, s. 5 (dostÚpny na stronie interneto- wej http://www.pl.capgemini.com/resources/thou- ght_leadership/world_payments_report_2006).
5 Na podstawie: Tochmañski A. 2005 „Ewolucja polskiego systemu pïatniczego na tle kierunków rozwoju systemu pïatniczo – rozliczeniowego w Unii Europejskiej”, s. 4–7, Senderowicz K.
2003 „System pïatniczy” oraz Kaïuĝa M. 2006:
„Systemy rozliczeniowe ELIXIR® i Euro- ELIXIR”.
