' tafii.;.
RELIKTY HELLENISTYCZNEJ NEA PAPHOS W BADANIACH POLSKIEJ MISJI ARCHEOLOGICZNEJ
Badania P o l s k i e j Misji Archeologicznej w Nea Paphos na Cy-prze kojarzone są zazwyczaj z odkryciami dekoracji mozaikowej towarzyszących dwu badanym obiektom architektonicznym: rzymskiej budowli rezydencjonalnej, znanej też pod nazwą W i l l i Tezeusza, od imienia głównego bohatera na jednej z figuralnych dekoracji mozaikowych, oraz odsłanianemu w ostatnich latach rzymskiemu obiektowi, tzw. Domowi Ajona, którego nazwę p r z y j ę t o również od jednego z figuralnych przedstawień mozaikowych1. Walory artys-tyczne mozaik odkrytych przez Misję Polską w Paphos, ich uni-kalny charakter i znaczenie dla rozwoju dekoracji mozaikowych zarówno na Cyprze, jak też w innych zakątkach Imperium Rzymskie-go, ukierunkowały badania Misji P o l s k i e j , zobligowały niejako charakterem znalezisk do prowadzenia dalszych badań objętego koncesją rejonu Maloutena.
To ukierunkowanie badań nie oznaczało jednak i c h jednostronn o ś c i , tym b a r d z i e j , że zarówjednostronno materiał zabytkowy, jak i r e l i k ty architektury odsłaniane w t r a k c i e prac wykopaliskowych n i e j e d -nokrotnie przywoływały świetny okres p r z e s z ł o ś c i Nea Paphos z epoki h e l l e n i s t y c z n e j . Okres t e n , z wielu przyczyn obiektywnych, w tym także z przyczyn, które ukierunkowały badania Misji P o l
-s k i e j , znany j e -s t w przypadku Papho-s -s ł a b i e j od okre-su rzym-skiego. Należy jednak dodać, iż niemal każdy rok przynosi nowe, niekiedy bardzo i n t e r e s u j ą c e dane. Z badań prowadzonych dotychczas nad dziejami Nea Paphos okresu hellenistycznego należy wymienić p r z e -de wszystkim prace nad topografią historyczną tego miasta,
zapo-2 3 czątkowane przez K. Nicolaou i rozwinięte przez J . Młynarczyk .
Zmierzały one poprzez r e j e s t r a c j ę reliktów architektury h e l l e n i s -t y c z n e j Nea Paphos, jak -też innego rodzaju znalezisk przy szero-kim wykorzystaniu źródeł epigraficznych i l i t e r a c k i c h do rekon-s t r u k c j i nie t y l k o t o p o g r a f i i , ale rekon-s z e r z e j , r o l i Nea Paphorekon-s w okresie t r z e c h ostatnich s t u l e c i poprzedzających naszą epokę.
6
Nie jest to zadanie łatwe. W przeciwieństwie do dość licznych zabytków ruchanych : hellenistycznej rzeźby, ceramiki, lampek, monet, reliktów samej architektury zachowało sie niewiele, a identyfikacja wielu z nich nastręcza poważne trudności, i czę-sto ma charakter hipotetyczny. Znane są jednak zarysy samego miasta wyznaczone reliktami murów miejskich, usytuowanie i przy-bliżone wymiary portu z zachowanymi resztkami falochronu, usy-tuowanie nekropoli i tzw. nekropoli grobów królewskich, wczes-nych grobowców Ayia Salomoni i Ayios Lambrianos w północnej czą-ści miasta, nekropoli wschodniej oraz północnej, relikty komór grobowych na wzgórzu Fabrika, jak też lokalizacja leżącego tam-że hellenistycznego teatru. Znany jest antyczny akropol ze śla-dami zabudowy hellenistycznej na wzgórzu Fanari dominującym nad rejonem Maloutena nie tylko ze wzglądu na samo wzniesienie, lecz także z uwagi na posadowioną tam latarnię morską. Znane jest jedno z sanktuariów, a mianowicie podziemne sanktuarium Apollina Hylatesa oraz tak istotne elementy hellenistycznej Nea Paphos, jak: przebieg u l i c , ich szerokość oraz wielkość kwartałów ulicz-nych, przeznaczonych pod zabudowę mieszkalną. Słabiej natomiast znamy budownictwo mieszkalne zarówno z okresu zabudowy najwcześ-n i e j s z e j , t j . z IV-III wieku p . najwcześ-n . e . , jak też z okresu poprzedza-jącego rzymski okres dziejów miasta, t j . od I I wieku p . n . e . do I wieku n . e .
Dotychczasowy przebieg prac wykopaliskowych Polskiej Misji Archeologicznej w Nea Paphos, mimo wspomnianej wyżej koncentra-cji badań nad rzymskim okresem dziejów Nea Paphos, pozwolił na zgromadzenie danych umożliwiających podjęcie przynajmniej dwu problemów istotnych dla badań nad hellenistyczną Nea Paphos: wy-znaczenie przebiegu ulic i określenie charakteru zabudowy miesz-kalnej . W pierwszym wypadku było to możliwe dzięki przeprowadzo-nym liczprzeprowadzo-nym sondażom weryfikacyjprzeprowadzo-nym, w drugim zaś, poza sondaża-mi, najwięcej danych przyniosły ostatnie trzy kampanie wykopali-skowe obejmujące swym zasięgiem nie tylko Willę Tezeusza i Dom Ajona, lecz także obszar na południe od W i l l i , zawierający wcześ-niejszą zabudowę.
Pozostałości czterech ulic biegnących ze wschodu na zachód oraz j e d n e j , biegnącej z północy na południe korespondują z od-kryciami pozostałości u l i c odsłoniętych przez archeologów
cy-pryjskich na obszarze zwanym Ktisrto, przylegającym od północy do Maloutena i teoretycznymi ustaleniami zarówno przebiegu u l i c Nea Paphos, jak też wielkości mieszkalnych i n s u l . Odkryciom na obsza-rze objętym badaniami polskimi towarzyszy także odkrycie relik-tów domów mieszkalnych z okresu hellenistycznego i rzymskiego. Pozwala to na stwierdzenie, iż zasadnicze założenia urbanistycz-ne, a przede wszystkim siatka ulic wytyczona w okresie powstawa-nia i najważniejszego etapu rozwoju miasta były respektowane tak-że w okresie rzymskim. Nie wyklucza to oczywiście zmian i prze-kształceń dokonywanych przez budowniczych okresu rzymskiego, jed-nakże należy podkreślić, że w pierwszym okresie panowania Impe-rium Rzymskiego na Cyprze Nea Paphos zachowała swoje główne zało-żenia urbanistyczne wypracowane już pod koniec IV wieku p . n . e .
Z okresu powstania i pierwszej rozbudowy hellenistycznej Nea Paphos pochodzą relikty wydobyte w trakcie prac sondażowych, przeprowadzonych w trzech miejscach. Pierwszym z nich był sondaż przeprowadzony w pierwszej kampanii wykopaliskowej pod kierunkiem profesora Kazimierza Michałowskiego w 1965 roku w południowo--wschodniej części objętego badaniami obszaru, na którym później
odkryto Willę Tezeusza^. Odsłonięto wówczas relikty domu miesz-kalnego posadowionego na podłożu skalnym, pochodzącego z końca I V , początku I I I wieku p . n . e . Za takim datowaniem przemawiał skarb srebrnych monet Aleksandra Wielkiego i Filipa Arridajosa, znaleziony pod posadzką, oraz fragmenty wczesnohellenistycznej ceramiki, szczególnie czarnopokostowanej, towarzyszące odsłania-niu pozostałości architektury.
Drugi z sondaży przeprowadził współautor niniejszego opraco-wania, kierujący od 1966 roku pracami M i s j i . Sondaż otworzono w części północno-zachodniej, pod pomieszczeniem R.2 W i l l i Tezeusza. W wyniku przeprowadzonych prac odkryto relikty architektury wczes-nohelleni stycznej^. Analogicznie datowane relikty odkryto w sonda-żu przeprowadzonym na zachód od zachodniego korytarza W n n Teze-u s z a . Poziomy Teze-użytkowe towarzyszące reliktom architektTeze-ury, naj-prawdopodobniej o mieszkalnym charakterze, korespondowały z po-ziomem, pod którym zachowały się fragmenty czarnoglazurowanej ce-ramiki attyckiej oraz monety Ptolemeusza I Sotera, umożliwiające datowanie reliktów architektonicznych ze śladami wyprawy tynko-wej na najwcześniejszy okres zabudowy miasta. Technika budowlana zachowanych reliktów wydaje się potwierdzać ich datowanie. Mury
8
wykonane były na zaprawie ziemnej z miejscowego, łupanego, wa-piennego tworzywa i posadowione zostały bezpośrednio na c a l c u .
Trzeci z istotnych d l a poruszanego zagadnienia sondaży( wy-konano w północnej czyści Domu Ajona w 1966 roku. Odkryto tam depozyt kuchennej i stołowej ceramiki h e l l e n i s t y c z n e j zarówno produkcji miejscowej, jak t e ż importowanej, wśród k t ó r e j na szczególną uwagę zasługują naczynia tzw. West Słone Ware oraz Eastern S i g i l l a t a A. Fragmentaryczny charakter zachowanych tam murów n i e pozwala na szerszą i c h a n a l i z ę , jednakże usytuowanie architektury zgodne j e s t z przebiegiem wspomnianych wyżej u l i c Nea Paphos.
Nieco inny charakter miały znaleziska towarzyszące sondażo-wi wykonanemu w 1977 roku pod posadzką mozaikową w północnej
czę-ści westybulu /R.69/ W i l l i Tezeusza . W n a j n i ż s z e j warstwie o charakterystycznym brunatnoczerwonawym zabarwieniu, l e ż ą c e j bezpośrednio na skalnym podłożu, znaleziono ślady paleniska, g l i n i a -ny t y g i e l odlewniczy do odlewów metalurgicz-nych, duże i l o ś c i szla-k i oraz fragmenty ceramiszla-ki od szla-końca IV wieszla-ku p . n . e . do d r u g i e j połowy I I wieku p . n . e . Materiał ceramiczny z warstw górnych pocho-dzi z okresu pierwszej połowy I wieku p . n . e . , co może wyznaczać okres funkcjonowania pomieszczenia z paleniskiem i tyglem. Można więc przypuszczać, a przypuszczenie t a k i e potwierdzają inne dane archeologiczne, że mamy do czynienia z r e l i k t a m i warsztatu odlew-niczego. Za takim przypuszczeniem przemawiają znaleziska s z l a k i w innych sondażach przeprowadzonych w obrąbie W i l l i Tezeusza, m . i n . w południowej części perystylowego d z i e d z i ń c a . Należy t a k ż e wspo-mnieć o licznych znaleziskach kamiennych form odlewniczych do pro-dukcji hellenistycznych monet i pochodzących z nich odlewów samych monet, analogicznych znaleziskach na t e r e n i e wykopalisk cypryj-skich w obrąbie W i l l i Dionizosa, oraz o dotychczasowym s t a n i e
ba-* 8 dań nad prodиксją monetarną Paphos .
Wnioski ogólne, które
można wyciągnąc z przedstawionych powy-ż e j a n a l i z prac sondapowy-żowych obejmujących swym zasięgiem najwcześ-n i e j s z y okres funajwcześ-nkcjonajwcześ-nowanajwcześ-nia miasta pozwalają najwcześ-na najwcześ-następujące konajwcześ-n- kon-s t a t a c j e : obkon-szar Maloutena, objęty badaniami P o l kon-s k i e j M i kon-s j i , był w okresie od końca IV wieku p . n . e . pokryty zabudową o charakterze mieszkarno-warsztatowym, k t ó r e j towarzyszyły charakterystyczne d l a wnętrz mieszkalnych lub rzemieślniczych, wyposażonych także w na-rzędzia pracy / t y g l e odlewnicze/, przedmioty codziennego użytku
/ceramika kuchenna lub stołowa tego okresu, importowana bądź produkcji miejscowej/. Nie odkryto natomiast, co nie oznacza braku t a k i c h obiektów, zabudowań o charakterze kultowym bądź reprezentacyjnym. Standard odsłoniętych reliktów architektonicz-nych: brak dekoracji m a l a r s k i e j i wystroju rzeźbiarskiego prze-mawia za uznaniem badanego regionu za część niezbyt zamożnej d z i e l n i c y mieszkalno-rzemieślniczej, na miejscu k t ó r e j w okre-s i e wczeokre-snorzymokre-skim wznieokre-siono znacznie b a r d z i e j reprezentacyj-ne obiekty mieszkalreprezentacyj-ne.
O s t a t n i okres dziejów h e l l e n i s t y c z n e j Nea Paphos o d s ł o n i ł y fragmentarycznie wykopaliska p o l s k i e na południe od południowe-go skrzydła W i l l i Tezeusza, na osi głównych pomieszczeń tepołudniowe-goż skrzydła^. W latach 1986-1988 odkryto t u zespół pomieszczeń usy-tuowanych w dwu rzędach w u k ł a d z i e wschód-zachód, przylegających od p o ł u d n i a do u l i c y o tym samym ukierunkowaniu, od północy zaś przeciętych późniejszą zabudową rzymską. Od wschodu p r z y l e g a j ą one do prostokątnego d z i e d z i ń c a perystylowego. Szerokość jego portyku wynosi ponad 3 m. Pełne rozmiary perystylu oraz dziedziń-ca n i e są jeszcze znane. Skrzydło wschodnie, d ł u ż s z e , ma prawdo-podobnie ponad 15 m. Wymiary t e mogą jednakże ulec skorygowaniu w miarę postępu prac wykopaliskowych. Perystylowy d z i e d z i n i e c nie zachował śladów t r w a ł e j posadzki, zachowała s i ę jedynie ubi-t a ziemia, subi-tarannie naubi-tomiasubi-t wykonany z o s ubi-t a ł sam Subi-tylobaubi-t i je-go kolumny.
Stylobat wzniesiono z ociosanych, regularnych bloków kamien-nych o szerokości 0,52 m. Kolumny wykonane zostały z lokalnego, porowatego kamienia i tworzą j e bogato profilowane bazy, gładkie trzony oraz jońskie k a p i t e l e . Całość była starannie otynkowana.
Kolumny zniszczone w czasie t r z ą s i e n i a ziemi o d s ł o n i ę t e zo-s t a ł y w p o z y c j i l e ż ą c e j , ułożone prozo-stopadle do zo-stylobatu zo- skrzy-d ł a wschoskrzy-dniego, t j . w kierunku ze wschoskrzy-du na zachóskrzy-d. Trzony ko-lumn wykonane były z 2-3 bębnów o średnicy około 0,38 m, zwęża-jących s i g nieznacznie w górnej p a r t i i kolumny, przy k a p i t e l u . Wysokość kolumn wraz z kapitelami o s i ą g a ł a wymiary 2,20-2,25 m. W narożniku południowo-wschodnim osadzona była kolumna sercowata, znaleziona w pozycji pionowej w p o b l i ż u narożnika s t y l o b a t u .
Niektóre interkolumnia zamykała kamienna b a l u s t r a d a , k t ó r e j p ł y t y osadzone były w wyżłobieniach trzonów kolumn. Płyty t e za-chowały s i ę i n s i t u w p o b l i ż u s t y l o b a t u , pomiędzy zwalonymi
ko-10
lumnami portyku. 0 istnieniu pierwszego piętra świadczy charakter zawaliska powyżej poziomu kolumn i płyt balustrady. Innym dowodem są także l i c z n e nity żelazne o dwu standardach szerokości, wskazu-jące na zastosowanie drewnianych konstrukcji architrawu i pierw-szego p i ç t r a . Większość nitów zachowała się na poziomie stylobatu, w pobliżu stojących i n situ profilowanych baz kolumn.
Pomieszczenia oskrzydlające dziedziniec miały różną wielkość, a ich właściwe rozmiary ustalą prawdopodobnie przyszłe kampanie wykopaliskowe. Zróżnicowane są także mury ścian zachowanych
pomie-szczeń. Dominujący wydaje się być rodzaj muru o szerokości 0,53 m, co równa s i ę jednemu ptolemejskiemu łokciowi królewskiemu. Ten ro-dzaj muru wznoszono z bloków różnej wielkości pokrywanych wapien-nym tynkiem i posadowionych na odsadzce z regularnych, starannie opracowanych bloków kamiennych.
Na niektórych fragmentach ścian zachowały się pozostałości dekoracji malarskiej. Utrzymana ona była w konwencji malarstwa strukturalnego. Cokół w n a j n i ż s z e j p a r t i i muru oddany był poprzez poziome, jednobarwne pasy. Można wyróżnić kolory: szaroniebieski, zielony i czerwony. Powyżej strukturę muru imitowały barwne, prostokątne pola w wymienionych wyżej kolorach, poprzedzające r e l i e -fowe, wykonane w stiuku ortostaty. Z wyższych partii ścian pochodzą
prawdo-podobnie fragmenty dekoracji malarskiej o motywach linearnych, również naśladujące przestrzenną strukturę murów. Jak na r a z i e plan odsłanianego obiektu nie może być w pełni odtworzony, l e c z rozległość kompleksu, bogactwo wystroju malarskiego i rzeźbiar-skiego pozwalają przypuszczać, i ż mamy do czynienia albo z obszer-nym domem mieszkalobszer-nym typu perystylowego, albo nawet z obiektem o charakterze publicznym.
Nie w pełni t e ż , biorąc pod uwagę stopień zaawansowania prac wykopaliskowych, można odtworzyć h i s t o r i ę samego obiektu. Wśród znalezisk ruchomych przeważają przedmioty codziennego użytku, do których należą: ceramika kuchenna i stołowa, lampki, terakoty, stemple ceramiczne, brązowe i żelazne gwoździe. Większość tych za-bytków należy związać z okresem funkcjonowania obiektu. Okres ten zamyka się w ramach chronologicznych od późnego I I wieku p . n . e . do wczesnych l a t drugiej połowy I wieku n.e. Mielibyśmy więc do czynienia z obiektem późnohellenistycznym i wczesnorzymskim, zni-szczonym w wyniku trzęsienia ziemi. Świadczy o tym charakter zwali-ska murów, układ leżących kolumn portyku oraz przykrycie rumowizwali-ska warstwą zasypu ziemnego powstałego po samej k a t a s t r o f i e .
Z zasypu ziemnego w okresie późniejszym wydobywano materiał budowlany dla potrzeb budowniczych Nea Paphos, co zakłócało stra-t y g r a f i ę wstra-tręstra-tami mastra-teriału młodszego chronologicznie od omawia-nego obiektu. Dla potrzeb budowniczych wykorzystano też ruiny zniszczonego trzęsieniem ziemi budynku. â*iadczy o tym cysterna rzymska, wbudowana w narożnik południowo-wschodni portyku po uprzednim odsunięciu na boki pozostałości starszych reliktów, m.in. wzmiankowanej wcześniej sercowatej kolumny narożnej.
W t r a k c i e budowy południowego skrzydła W i l l i Tezeusza dotar-t o prawdopodobnie do ruin późnohellenisdotar-tycznego domu i przeciędotar-to j e na wysokości apsydy /R.40/ i sal R.39 i R.48. W przeciwień-stwie do reliktów architektonicznych zabudowy wczesnohelleni-stycznej o ubogim standardzie, w omawianym przypadku mamy do czy-nienia z obiektem o standardzie znacznie wyższym, co wyraża się w b a r d z i e j monumentalnym założeniu oraz w bogatszym wystroju wnętrz. Obiekt ten j e s t wyraźną i l u s t r a c j ą przemian, j a k i e
za-szły w rozwoju dzielnicy badanej przez Misję od okresu powstawa-nia miasta do czasów wczesnego cesarstwa.
Z okresem późnohellenistycznym i wczesnorzymskim związane są też dwa inne zespoły. Ich funkcja j e s t mniej wyraźna, ze względu na większy stopień zniszczenia, spowodowany niewątpliwie budową W i l l i Tezeusza, w czasie k t ó r e j niszczono lub adaptowano
r e l i k t y wcześniejszej zabudowy. Wspomnieó tu należy o dwu kom-pleksach częściowo zachowanych w dwu insulach wyznaczonych przecięciem u l i c y biegnącej z północy na południe oraz u l i c y b i e g -nącej ze wschodu na zachód. Kompleksy t e wykryto w niższych war-stwach w trakcie prac prowadzonych w północnym i wschodnim skrzy-dle W i l l i Tezeusza.
Jednym z kompleksów był zespół pomieszczeń leżących wzdłuż ulicy usytuowanej północ-południe. Ich otwory drzwiowe prowadzi-ł y wprowadzi-łaśnie na t ę u l i c ę . Za takim ukierunkowaniem przemawiają tak-że wyloty kanałów połączonych z ulicznym burzowcem. Dwa rzędy pomieszczeń o niewielkich rozmiarach zachowały się w postaci z n i
-szczonych fundamentów lub ich odsadzek. Materiał zabytkowy pocho-dzący z badanego kompleksu datowany j e s t na okres
późnohelleni-styczny i sięga do I wieku n.e. Przemawia t o za datowaniem kom-pleksu na ten właśnie okres.
Podobny kompleks odsłonięto na południe od ulicy ukierunko-wanej ze wschodu na zachód, ale i w tym przypadku b l i ż s z e
12
Z hellenistycznymi dziejami Nea Paphos, poza reliktami archi-11
tektury, należy także wiązaó niektóre znaleziska rzefb . Odkryte one zostały głównie w czasie wcześniejszych kampanii wykopalisko-wych. Poza niewątpliwym powstaniem niektórych z nich w okresie późnohellenistycznym, trudne j e s t ich powiązanie z określonymi budowlami hellenistycznymi. Stanowią one Jednak dobitne świadec-two wysokiego stopnia rozwoju ekonomicznego Nea Paphos, wyrażone-go m.ln. zapotrzebowaniem mieszkańców Paphos na dekoracje rzeź-biarską o znacznych walorach artystycznych.
SY317-325."w druku
będące dysertacją doktorska Autorki: д^ууа^щ, wydawane w serii wykopaliskowe
^ K. Michałowski, V. Karageorghis,Chj^niaj BCH XC, 1966, s . 355-3 58 ł K T m ć h a i ó w Leukosia 1585, e J. Młynarczyk Г, 19 < W.A. Daszewski, 1T677 "fiftŁ-19'ьв, s. J. w.
W.A. Daszewski, V. Karageorghis, Ou^niaugdeeL^iAJw BCH 102, 1978 s . 9 2 7 - 9 3 0 ; X O a s z e w s k r / 10S 13 tudes et Travauxr' XII, 1983; RDAC 1984, s.302-303/
Nicosia 1972, s.121 i nast.; К. Nicolaou, Pathos, v o l . 1 . A P t o l e -JŁ&sJ^oinsJoard, Nicosia 1976. ^ — "
9 BCH 110, 1986, S.860; BCH I I I , 1987.
10 Szersze omówienie reliktów wczesnorzymskich: W.A. Daszew-1 Daszew-1 Ogólna prezentacja zabytków rzeźby p o r . : W. A. Daszewski, Z, S z t e t y ł ł o , fe^ŹłjaŁ^^Eaj^łog, "Studia i materiały Instytutu Archeologii Uniwersy€etuWarszawskiego, 7, 1989, s.89-106.
