Społeczność Romów w Polsce
Jolanta Szymańczak
Abstract
The article reviews the situation of Roma minority who, while having full civil and ethnic minority rights, are disadvantaged compared to the rest of Polish society. Poverty, unemployment and social exclusion combined with the low education levels are considered to be major problems for the Romani people in Poland. The author discusses their legal position, distinctive culture, social and living conditions and efforts of Polish public institutions to improve the situation of the Roma minority.
Uwagi wstępne
Romowie w Polsce, podobnie jak w innych państwach europejskich, są grupą społeczną szczególnie narażoną na dyskryminację i wykluczenie społeczne. Stan taki warunkuje wiele czynników, do których zalicza się m.in. politykę władz PRL wobec tej mniejszości, zmiany technologiczne we współ‑
czesnym świecie, przemiany ustrojowe i ekonomiczne jakie nastąpiły po 1989 r., specyficzną kulturę i obyczaje Romów.
Jednocześnie ustrój demokratyczny i zasady państwa prawa obowiązujące w Polsce dały Romom, podobnie jak i innym mniejszościom, możliwość rozwoju własnej kultury, zacho‑
wania tożsamości oraz podjęcia działań, wspieranych przez władze państwowe, zmierzających do poprawy sytuacji spo‑
łeczno‑bytowej.
Poniższe opracowanie stanowi próbę zaprezentowania najważniejszych informacji charakteryzujących położenie społeczne Romów w Polsce oraz działań instytucji państwo‑
wych (przy współudziale organizacji romskich) zmierzających do pełnego włączenia Romów do życia publicznego oraz po‑
prawy warunków ich egzystencji. Wszystkie informacje i dane zawarte w tym opracowaniu pochodzą z literatury etnologicz‑
nej oraz badań i raportów publikowanych przez organizacje romskie, instytucje państwowe i instytucje Unii Europejskiej.
1. Status prawy
Romowie w Polsce mają pełnię praw obywatelskich oraz konstytucyjne gwarancje zachowania i rozwoju własnej kultury i języka
1. Zgodnie z ustawą z dnia 6 stycznia 2005 r.
o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regio‑
nalnym (Dz.U. nr 17, poz. 141 ze zmian.) stanowią oni jedną z czterech mniejszości etnicznych.
2Ustawa ta reguluje spra‑
1
Art. 35 Konstytucji
1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należą‑
cym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz roz‑
woju własnej kultury.
¹ Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.
2
Art. 2 ust. 3 i 4. ww. ustawy
Mniejszością etniczną, w rozumieniu ustawy, jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie następujące warunki:
1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospo‑
litej Polskiej;
2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli języ‑
kiem, kulturą lub tradycją;
wy związane z zachowaniem i rozwojem tożsamości kulturo‑
wej mniejszości narodowych i etnicznych oraz zachowaniem i rozwojem języka regionalnego, a także sposób realizacji zasady równego traktowania osób bez względu na pocho‑
dzenie etniczne oraz określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie tych spraw (art. 1), a więc nadaje szczególne upraw‑
nienia Romom i innym obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych.
2. Charakterystyka społeczności
Liczebność
Liczba Romów żyjącym w Polsce w porównaniu z innymi państwami europejskimi
3jest niewielka i według różnych sza‑
cunków waha się od 12,7 tysiąca (Narodowy Spis Powszechny) do 35 tysięcy osób (szacunki organizacji romskich), co stanowi odpowiednio 0,03%, 0,08% ogółu populacji obywateli Polski.
Społeczność Romów jest rozproszona terytorialnie. Więk‑
szość Romów, którzy prowadzili wędrowny tryb życia do czasu przymusowego osiedlenie w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w.
4obecnie żyje w miastach (Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Łodzi, Krakowie). Romowie Karpaccy, którzy od kilkuset lat prowadzą osiadły tryb życia, zamieszkują górskie tereny województwa małopolskiego. Mieszkają rów‑
nież w miastach Górnego i Dolnego Śląska oraz w Nowej Hu‑
cie, gdzie osiedlili się w latach 50. XX. wieku, bo podjęli pracę w przemyśle, najczęściej jako robotnicy niewykwalifikowani.
Największe skupiska Romów znajdują się w wojewódz‑
twach: małopolskim, dolnośląskim, mazowieckim, śląskim, wielkopolskim i łódzkim. Według danych zebranych przez urzędy wojewódzkie w 2002 roku liczba Romów żyjących w poszczególnych województwach przedstawia tabela 1.
Zróżnicowanie
Romowie – obecni na ziemiach polskich od początku XV wieku – nie są grupą jednorodną, nie stanowią wspólnoty etnicznej. Społeczność ta jest przede wszystkim zróżnicowa‑
3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;
4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty etnicznej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;
5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospo‑
litej Polskiej od co najmniej 100 lat;
6) nie utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.
Za mniejszości etniczne uznaje się następujące mniejszości:
1) karaimską;
2) łemkowską;
3) romską;
4) tatarską.
3
Szacuje się, że w Europie żyje około 12 milionów Romów.
4
Uchwała nr 452/52 Prezydium Rządu z 1952 W sprawie pomocy ludności cygańskiej przy przechodzeniu na osiadły tryb życia zapocząt‑
kowała działania władz zmierzające do przymusowego osiedlenia i za‑
trudnienia Romów. Akcja ta miała apogeum w marcu 1964 roku, kiedy zakazano Romom tradycyjnego wyruszenia na wędrówkę i przymu‑
szono do pozostania na stałe tam, gdzie zatrzymali się na zimę.
na ze względu na grupy etniczne i język jakim się posługują (dialekty języka romani, które stanowią wyróżnik i identy‑
fikator grupy), organizację społeczną, zwyczaje i obrzędo‑
wość rodzinną, tryb życia, miejsce zamieszkania i status eko‑
nomiczny.
Romowie w Polsce należą do czterch głównych grup etnicz‑
nych: Polska Roma, Kełderasze, Lowarzy, Romowie Karpaccy.
• Polska Roma, to głównie potomkowie migrantów z państw niemieckich, którzy między XVI i XVIII wie‑
kiem uciekali do Polski z powodu prześladowań. No‑
szą polskie nazwiska (Paczkowski, Majewski, Wiśniew‑
ski, Kamiński, Głowacki, Krzyżanowski). W dialekcie Polska Roma występują liczne zapożyczenia z języka niemieckiego.
• Kełderasze (Kelderari, Kalderasza, Kotlarze), migrowali do Polski od 60. lat XIX wieku z terenów Rumunii i Wę‑
gier, ich główną profesją było kotlarstwo.
• Lowarzy (Loara, Łowaria) migrowali do Polski równo‑
legle z Kełderaszami z terenów dzisiejszej Rumunii i Węgier, specjalizowali się w handlu końmi.
• Romowie Karpaccy (Romowie Górscy, Bergitka Roma), migrowali do Polski od XV wieku z Wołoszczyzny, Wę‑
gier, Słowacji. Mają nazwiska pochodzenia węgierskie‑
go (Gabor, Mirga, Ciuraja) oraz polskiego – góralskie‑
go (Gil, Oraczko, Pompa, Kacica, Siwak). W dialekcie tej grupy występują zapożyczenia z języka słowackiego i węgierskiego. Grupa ta od wieków prowadzi osiadły tryb życia.
Społeczność Romów ma charakter patriarchalny, głową ro‑
dziny jest mężczyzna‑ojciec, który z kolei podlega przywódcy całego rodu, starszyźnie. Najważniejszym zadaniem starszy‑
zny jest czuwanie nad przestrzeganiem zasad prawa zwycza‑
jowego Romów – Romanipen oraz rozstrzyganie sporów.
Tabela 1. Liczba ludności romskiej wg województw w 2002 r.
Województwo Liczba osób
dolnośląskie 2500
kujawsko‑pomorskie 1400
lubelskie 800
lubuskie 700
łódzkie 1200
małopolskie 3500
mazowieckie 1600
opolskie 800
podkarpacki 1500
podlaskie 700
pomorskie 500
śląskie 2300
świętokrzyskie 650
warmińsko‑mazurskie 1000
wielkopolskie 600
zachodniopomorskie 1000
Razem 20 750
Źródło: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji, Depar‑
tament Wyznań Religijnych oraz Mniejszości Narodowych i Etnicz‑
nych, www.mswia.gov.pl.
Romanipen to swoisty kodeks określający zasady współ‑
życia, normy, wartości, wzorce postępowania, obyczaje. Na‑
kazuje on samorządność i samowystarczalność prawno‑oby‑
czajową, zakazuje odwoływania się do obcych, pozaromskich władz w sytuacji konfliktu między Romami (np. Policji, sądów).
Kodeks ten nie dotyczy konfliktów Romów z nie‑Romami.
Obowiązuje wszystkich członków grupy romskiej. Rom nie‑
przestrzegający zasad jest skalany, co skutkuje – zależnie od stopnia skalania tj. rodzaju przewinienia – czasowym lub cał‑
kowitym wydaleniem ze wspólnoty.
Kodeks określa również zawody zakazane dla Romów. Na‑
leżą do nich wszystkie profesje związane z kontaktem z wy‑
dzielinami z ludzkiego ciała (np. lekarz, dentysta, pielęgniarz, hydraulik) ze zwłokami ludzkimi i zwierzęcymi (np. grabarz, rakarz) oraz zawody związane z instytucjami uważanymi za wrogie i prześladujące Romów (np. policjant, strażnik miejski, prawnik).
Kodeks obowiązuje w grupach: Polska Roma, Kełdera‑
szy i Lowarów, aczkolwiek jego zasady nie są identyczne we wszystkich grupach.
Romowie Karpaccy nie zachowali w pełni romskiej obycza‑
jowości i tradycji, nie przestrzegają zasad Romanipen (według ostatnich badań etnologicznych obserwuje się w tej grupie powrót do zasad kodeksu
5), przez inne grupy uważani są za skalanych, a to wyklucza wzajemne relacje.
Społeczność Romów w ocenie ich samych jest podzielona na „lepszych” i „gorszych”. Uprzedzenia i antagonizmy między grupami etnicznymi Romów wynikają z uwarunkowań histo‑
rycznych, statusu ekonomicznego i stosowania się do zasad Romanipen. Najniższą pozycję w społeczności polskich Ro‑
mów mają Romowie Karpaccy, którzy nie tylko, że różnią się stylem życia i obyczajem, ale również w większości są bardzo ubodzy, niezaradni, uzależnieni od pomocy społecznej.
Religia
Romowie nie mają własnej religii; religie przejmowali od otoczenia, w którym żyli. W Polsce to w zdecydowanej więk‑
szości wyznawcy Kościoła katolickiego, są jednak także wśród nich wyznawcy prawosławia, członkowie Kościoła Zielono‑
świątkowców i Związku Świadków Jehowy.
Od lat 70. XX wieku Kościół katolicki prowadzi działalność duszpasterską w środowisku Romów. W latach osiemdziesią‑
tych XX wieku zainicjował pielgrzymki Romów do Częstocho‑
wy i do Limanowej. Pielgrzymki te cieszą się wielkim zaintere‑
sowaniem Romów mieszkających w Polsce i na Słowacji.
Język
Romowie w Polsce posługują się dialektami języka roma‑
ni, który należy do grupy języków indoaryjskich. Język romski kształtował się bez zapisu literowego i dlatego wprowadzane kodyfikacje pisemne tego języka są zróżnicowane w zależności od kraju, w którym żyją Romowie i używanego tam alfabetu.
5
L. Mróz. (red) Raport końcowy z badań realizowanych w ramach projektu EQUAL – partnerstwo na rzecz rozwoju Romowie na rynku pracy, na zlecenie Stowarzyszenia Romów w Polsce, Oświęcim 2006, s. 16–17.
W 1990 roku na VI Światowym Kongresie Romów, który odbył się Polsce, ustalono międzynarodową formę standary‑
zacji języka romani oraz zatwierdzono wspólny dla wszyst‑
kich dialektów alfabet romski. Grupa ekspertów opracowała podstawy pisowni języka romani dla dialektów polskich tzw.
pisownię sulejowską.
Pierwsze publikacje w języku romani w Polsce zaczęły się ukazywać na początku lat 90. XX wieku. Niemniej, dwadzieścia lat po próbie wprowadzenia alfabetu, trudno mówić o rozwoju języka pisanego romani. Tylko niektórzy liderzy romscy uważa‑
ją, że rozwój języka literackiego może stanowić ważny środek integrujący Romów żyjących w rozproszeniu. Większość Ro‑
mów z grup ortodoksyjnych, a takich najwięcej żyje w Polsce, ma negatywny stosunek do publikacji w języku romani oraz do wprowadzenia nauczania tego języka do szkół. Jak napisał J. Mi‑
lewski
6„Incydentalnie zdarzające się publikacje w języku romani spotykają się z podejrzliwością i oporem ze strony tradycyjnych struktur, a pomysły wprowadzenia nauczania języka romskiego do szkół spotykają się przeważnie z oburzeniem. Ma to głębokie uzasadnienie w tradycyjnej kulturze, w grupach ortodoksyjnych język oddziela symbolicznie od niecygańskiego świata i zapew‑
nia sekretność wobec gadziów
7, więc wprowadzenie go do szkół, a przez to hipotetyczne umożliwienie jego nauki nie‑Cyganom, byłoby czynem wysoce nagannym i zasługującym na potępienie.
Edukacja
Według danych publikowanych przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz organizacje romskie tylko 70% dzieci romskich objętych jest edukacją, a ich frekwencja szkolna jest niska. Dziewczynki 13–16‑letnie (po zamążpój‑
ściu) na ogół przerywają naukę szkolną. Dzieci romskie uczą się w tzw. klasach romskich i w klasach integracyjnych szkół publicznych. Model edukacji dla dzieci romskich stanowi cią‑
gle przedmiot sporu i dyskusji. Liderzy romscy opowiadają się za klasami integracyjnymi, rodzicie wolą posyłać dzieci do klas romskich, które uważają za bezpieczniejsze i lepiej odpowiada‑
jące ich potrzebom. Tylko nieznaczny odsetek dzieci romskich kontynuuje naukę na studiach wyższych (w 2008 r. – ok. 50 stu‑
dentów). Główne bariery w dostępie do edukacji wyższej na ja‑
kie wskazują młodzi Romowie to: brak odpowiednich środków finansowych oraz brak wsparcia ze strony rodziców, niewystar‑
czająca znajomość języka polskiego, krytyczny stosunek star‑
szego pokolenia do ambicji edukacyjnych młodzieży.
Kultura
Najważniejsze instytucje kulturalne społeczności romskiej to:
• festiwale muzyki i kultury relacjonowane przez telewi‑
zję publiczną (Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich organizowane w Gorzowie Wielkopolskim oraz Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Ro‑
mów organizowany w Ciechocinku),
6
J. Milewski. Dylematy romskiej edukacji (w:) Romowie. Przewodnik Historii i Kultury, Radomskie Stowarzyszenie Romów Romano Waśt – Pomocna Dłoń, Radom 2009, www.romanowast.pl [dostęp 10 grudnia 2010 r.].
7
Gadzio – obcy, nie‑Rom.
• stała ekspozycja poświęcona historii i kulturze Cyga‑
nów w Muzeum Etnograficznym w Tarnowie (muzeum organizuje cykliczne imprezy folklorystyczne),
• sektor cygański w skansenie w Nowym Sączu,
• stała wystawa poświęcona martyrologii Romów i Sinti w Europie na terenie byłego obozu koncentracyjnego Auschwitz‑Birkenau (obchody dnia pamięci o zagła‑
dzie Romów i Sinti odbywają corocznie 2 sierpnia na terenie obozu Birkenau),
• wydawnictwa muzyczne – płyty z muzyką romską,
• wydawnictwa poezji i bajek romskich (niewielkie na‑
kłady),
• publikacje czasopism kulturalno‑społecznych.
3. Sytuacja społeczno‑bytowa
Cechą charakterystyczną społeczności Romów jest herme‑
tyczność, zamknięcie na świat nie‑Romów, który postrzegany jest jako obcy, gorszy i niezrozumiały. Taki stosunek Romów do większości, jak wyjaśniają etnolodzy, wynika z ich wielowieko‑
wych doświadczeń prześladowań, odrzucenia i zagrożenia utra‑
tą tożsamości. Swoista kultura Romów nacechowana niechęcią i nieufnością do świata gadziów i ich instytucji, w tym szkoły, zmarginalizowała Romów, wyłączyła z głównego nurtu życia publicznego państw, w których żyją. Utrudnia również efektyw‑
ną pomoc tym grupom, które znajdują się w skrajnie trudnych warunkach egzystencji, bez wykształcenia i kwalifikacji zawo‑
dowych, stałych dochodów i ubezpieczenia zdrowotnego.
Romowie w Polsce, w większości egzystują w trudnych wa‑
runkach lokalowych (stan sanitarny, zagęszczenie, nieuregulo‑
wana własność). Mają niskie dochody najczęściej nie pocho‑
dzące z pracy, a z powodu ubóstwa i braku dostępu do opieki zdrowotnej żyją krócej niż ogół obywateli. Szczególnie są za‑
grożeni bezrobociem i wykluczeniem społecznym, co w dużej mierze uwarunkowane jest niskim poziomem wykształcenia, brakiem kwalifikacji zawodowych i niedostateczną znajomością języka polskiego. Zwłaszcza dotyczy to Romów Karpackich za‑
mieszkujących podgórskie tereny województwa małopolskie‑
go oraz w miastach Górnego i Dolnego Śląska. Dla przykładu w dziesięciu gminach województwa małopolskiego zamieszka‑
łych przez Romów, aż 75% rodzin romskich korzysta z różnych form pomocy społecznej, a w kilku gminach nawet 95% rodzin.
Według danych publikowanych w wielu raportach wskaź‑
nik bezrobocia wśród Romów wynosi ok. 90%. Jak ustalili badacze bezrobocie wśród Romów ma w przeważającej mierze charakter naturalny, chroniczny i strukturalny (…) Naturalne bezrobocie polega na braku nie tylko warunków społeczno‑eko‑
nomicznych, sprzyjających aktywności zawodowej, ale także kulturowo i psychicznie uzasadnionego braku chęci podjęcia pracy w niesprzyjającym środowisku społecznym (lokalnym, kra‑
jowym). Makroekonomiczne podłoże bezrobocia jest wspólne dla wszystkich pozbawionych pracy obywateli Polski, nie tylko Romów. Tym niemniej cechy środowisk lokalnych, położenie spo‑
łeczne Romów, ich wspólnotowa orientacja kulturowa sprawiają, że Romom jest znacznie trudniej znaleźć pracę niż bezrobotnym Polakom. Trudniej jest też pracę utrzymać na stałe
8.
8
L. Mróz. (red) Raport końcowy z badań realizowanych w ramach projektu EQUAL – partnerstwo na rzecz rozwoju Romowie na rynku pra‑
cy, na zlecenie Stowarzyszenia Romów w Polsce, Oświęcim 2006, str. 29.
Tylko niewielka grupa Romów jest zamożna lub samodziel‑
nie zarabia na swoje utrzymanie. Najbardziej powszechnym, dochodowym zajęciem jest handel samochodami (sprowa‑
dzanymi z zagranicy dzięki kontaktom rodzinnym), tekstylia‑
mi, dywanami oraz starociami i antykami oraz muzykowanie.
Działalność ta jest głównie prowadzona przez grupy niegdyś wędrownych Romów.
Jak ustalono w badaniach społecznych, podstawowe źró‑
dła utrzymania Romów pochodzą z aktywności handlowej prowadzonej głównie w „szarej strefie”, wsparcia rodziny żyją‑
cej za granicą, środków pozyskiwanych z różnych programów pomocowych, pomocy społecznej (zasiłków) i wsparcia insty‑
tucji charytatywnych.
Z danych Spisu Powszechnego z 2002 r. wynika, że 92% Ro‑
mów w wieku 13 i więcej lat posiada „poziom wykształcenia nieustalony, wykształcenie podstawowe nieukończone i bez wykształcenia, podstawowe ukończone”, 5% – wykształcenie zawodowe, niespełna 3% wykształcenie średnie i 0,2% wy‑
kształcenie wyższe.
Na podstawie badania położenia społecznego Romów
9przeprowadzonego na zlecenie Stowarzyszenia Romów w Pol‑
sce w 1999 r., w którym respondentami byli Romowie ze wszyst‑
kich grup etnicznych, sformułowano następujące wnioski:
• większość badanych z różnych względów była bezro‑
botna, bez wykształcenia, zawodu, dochodów i stałych źródeł utrzymania,
• badani ze względu na brak wykształcenia (co trzeci badany nie ukończył szkoły podstawowej), kwalifika‑
cji zawodowych oraz odmienności etnicznej nie mieli szans na zatrudnienie (25% wyraziło chęć uczestnicze‑
nia w kursach przygotowania zawodowego, 32% za‑
deklarowało chęć podjęcia pracy zawodowej),
• badani żyli w wielodzietnych i wielopokoleniowych rodzinach, w większości w mieszkaniach nie odpowia‑
dającym nawet standardom mieszkań socjalnych (wy‑
posażenie, metraż),
• badani byli izolowani przez resztę społeczności, sami częściowo się od niej izolując,
• Romowie jako mniejszość nie byli znani społeczności lokalnej; postrzegano ich przez pryzmat negatywnych stereotypów, a oni sami nie próbowali tej sytuacji zmienić.
Generalnie badacze stwierdzili, że Romowie w większości przypadków żyją i funkcjonują poza formalnymi i nieformalny‑
mi strukturami polskiego społeczeństwa. Jest to jak się wydaje główny problem bez rozwiązania którego niemożliwym jest nor‑
malne, aktywne funkcjonowanie mniejszości Romów w obrębie społeczeństwa polskiego, przy zachowaniu tradycji, tożsamości i innych cech ją charakteryzujących
10.
Najważniejszym postulatem w zakresie poprawy sytuacji społeczno‑bytowej Romów jaki wysunęli badacze w 1999 r.
było powołanie zespołu składającego się z przedstawicieli Romów oraz przedstawicieli administracji rządowej i samo‑
rządowej, którego celem byłoby podjęcie różnorodnych, długofalowych działań, w tym opracowywanie programów
9
R. Kwiatkowski, L.A. Gruszczyński, H.J. Pawela, J. Pasternak, Opis Położenia Społecznego Romów w Polsce, Stowarzyszenie Romów w Pol‑
sce, Oświęcim–Katowice, listopad 1999 r.
10
Op. cit., s. 70–71.
adresowanych do poszczególnych zbiorowości Romów, zmie‑
rzających do poprawy sytuacji tej mniejszości. Warto dodać, że ten postulat został spełniony. Zespół ds. Romów został utwo‑
rzony w 2008 r. w ramach Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszo‑
ści Narodowych i Etnicznych.
Dyskryminacja
Uprzedzenia, stereotypy, dyskryminacja to pojęcia, któ‑
re często kojarzą się z sytuacją Romów w Polsce i w Europie.
Wyniki badań społecznych prowadzonych w Polsce i badań porównawczych obejmujących państwa europejskie oraz in‑
formacje o przypadkach dyskryminacji Romów pochodzące z relacji Romów, skarg jakie wnoszą do Rzecznika Praw Oby‑
watelskich (RPO), raportów organizacji pozarządowych dzia‑
łających na rzecz praw człowieka
11pokazują, że skala uprze- dzeń i dyskryminacji Romów jest znacząca.
Badanie EU‑MIDIS
12przeprowadzone w 27 państwach UE w 2008 r. pokazało, że ogólny wskaźnik dyskryminacji dla Ro‑
mów był najwyższy spośród wszystkich grup mniejszościo‑
wych nim objętych. W kolejnym badaniu z tej serii, w którym ankietowano tylko Romów żyjących w Czechach, Rumunii, Słowacji, Bułgarii, Grecji, Polsce i na Węgrzech w odniesieniu do dziewięciu obszarów dyskryminacji, aż 47% ogółu ankie‑
towanych potwierdziło przypadki doznania dyskryminacji
13związanej z ich pochodzeniem etnicznym; w Polsce dyskry‑
minacji doznało 59% badanych Romów (w Czechach 64%, na Węgrzech 62%).
Z kolei sondaż CBOS
14z 2008 r. potwierdził funkcjonowanie negatywnego stereotypu postrzegania Romów – 42% ankie‑
towanych zgodziło się z poglądem, że Romowie mają natural‑
ne predyspozycje do popełniania przestępstw, 34% badanych nie zgodziło się z tym poglądem.
Raporty organizacji pozarządowych i relacje Romów wy‑
mieniają m.in. następujące najczęstsze przykłady dyskrymi‑
nacji: niewłaściwy stosunek urzędników samorządowych do romskich petentów i niechęć do współpracy z organizacjami romskimi, złe traktowanie dzieci romskich, ich rodziców oraz asystentów romskich w szkołach przez nauczycieli i dyrek‑
cje szkół
15, niechęć pracodawców do zatrudniania Romów,
11
A. Mikulska, Ksenofobia i dyskryminacja na tle etnicznym w Pol‑
sce – zarys sytuacji. Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa luty 2008.
12
EU‑MIDIS oznacza „Badanie UE na temat mniejszości i dyskry‑
minacji”. 01‑MIDIS Badanie Unii Europejskiej na temat mniejszości i dyskryminacji FRA. 2009. Sprawozdanie „Kluczowe dane”, część 1.
Romowie, www.fra.europa.eu, dostęp 15 grudnia 2010 r.
13
W badaniu tym zapytano o przypadki dyskryminacji doznanej w ostatnich 12 miesiącach w obszarach: poszukiwanie pracy, w pracy, poszukiwanie domu lub mieszkania do wynajęcia lub kupna, ze stro‑
ny personelu medycznego, ze strony pracowników opieki społecznej, ze strony pracowników szkół, w kawiarni, restauracji lub barze, wcho‑
dząc lub będąc w sklepie, próbując otworzyć konto w banku lub uzy‑
skać pożyczkę.
14
Komunikat BS/104/2008. Postawy wobec Romów w Polsce, Czechach, na Węgrzech i Słowacji, CBOS Warszawa, czerwiec 2008.
15
Patrz m.in. opracowanie M. Łój, nauczycielki wspomagającej edukacje uczniów romskich w szkołach wrocławskich pt. Uczeń rom‑
ski w społeczeństwie większościowym, dyskryminacja bezpośrednia i pośrednia w szkołach, www.kuratorium.waw.pl/pl/news/526/eduka‑
przedstawianie negatywnego wizerunku Romów w mediach (przedmiot częstych skarg Romów do RPO).
Według Komendy Głównej Policji, zobowiązanej od 2000 r.
do przekazywania do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji comiesięcznych raportów o zarejestrowanych przypadkach kryminalnych zdarzeń, których ofiarami są Ro‑
mowie, takie incydenty na terenie całego kraju występują rzadko i spotykają się z szybką reakcją Policji.
Warto jednak zauważyć, że Romowie‑ofiary przestępstw nie zgłaszają takich przypadków, bo jest to niezgodne z zasa‑
dami Romanipen.
Incydenty (konflikty) do jakich dochodzi między Romami i nie‑Romami mają nie tylko podłoże etniczne, ale również ekonomiczne. Jak wynika z relacji urzędników samorządo‑
wych realizacja programów socjalnych adresowanych do ubo‑
gich Romów spotyka się ze sprzeciwem ubogich społeczności nie‑Romów (na ogół sąsiadów), dla których podobnej pomo‑
cy się nie organizuje.
W literaturze etnologicznej przyczyn utrwalania się uprzedzeń etnicznych, jak również stereotypowych wyobra‑
żeń (stereotyp Roma artysty‑wędrowca lub przestępcy) i za‑
chowań dyskryminacyjnych upatruje się przede wszystkim w niewiedzy większości społeczeństwa o specyfice kultury i obyczajów Romów oraz w braku zainteresowania sprawa- mi tej społeczności.
4. Działania Romów na rzecz Romów Romowie są mniejszością etniczną, która w niewielkim stopniu uczestniczy w życiu publicznym. W Polsce właściwie dopiero w latach 90. XX wieku Romowie uznali, że szansą na poprawę ich sytuacji może być możliwość zrzeszania się i arty‑
kułowania swoich potrzeb i interesów. Aktualnie zarejestrowa‑
nych jest ponad 50 organizacji romski, które głównie prowa‑
dzą działalność ograniczoną do środowisk lokalnych.
Organizacjami o charakterze ponadlokalnym są: Związek Romów Polskich utworzony w 1992 r. oraz Centralna Rada Ro‑
mów, powołana w 1997 r. przez lokalnych liderów romskich.
Polscy Romowie są również zaangażowani w działania międzynarodowych organizacji romskich oraz międzynarodo‑
wych organizacji działających na rzecz Romów:
• W 1971 roku na pierwszym Światowym Kongresie Ro‑
mów (odbył się pod Londynem) powołano Światowy Związek Romów – Interantional Romani Union (IRU).
W 1993 r. organizacja ta została przyjęta do ONZ jako członek – obserwator. Aktualnie prezesem IRU (drugą kadencję) jest Stanisław Stankiewicz–Stachiro, Rom z Polski.
• W 2004 r. powołano Europejskie Forum Romów i Wę‑
drowców przy Radzie Europy, w pracach którego uczestniczyli Romowie z Polski:
– Roman Chojnacki – prezes Związku Romów Pol‑
skich z siedzibą w Szczecinku,
– Stanisław Stankiewicz–Stachiro z Białegostoku – prezydent International Romani Union.
cja‑dzieci‑romskich.html, dostęp 21 grudnia 2010r.; Biuletyn z posie‑
dzenia Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Etnicznych nr 578
z 23 kwietnia 2008 r., www.sejm.gov.pl, dostęp 14 grudnia 2010 r.
Organizacje romskie i ich przedstawiciele – w sprawach dotyczących sytuacji bytowej, edukacji i kultury tej społecz‑
ności – współpracują z rządem, parlamentem, administracją rządową w terenie oraz władzami samorządowymi.
5. Działania władz publicznych Rząd współpracuje z organizacjami romskimi w:
• Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych i Etnicznych, gdzie Romowie mają dwóch stałych przedstawicieli (Roman Chojnacki i Robert Bladycz),
• w Stałym Zespole do Spraw Romskich, powołanym w 2008 r., w skład którego wchodzą przedstawiciele administracji rządowej oraz dwadzieścia osób repre‑
zentujących organizacje i lokalne społeczności rom‑
skie ze wszystkich grup etnicznych. Zespół spotyka się regularnie, kilka razy do roku. Jego prace związane są z realizacją działań wynikających z rządowego progra‑
mu na rzecz Romów
16,
• ramach realizacji zadań przez administrację woje- wódzką (m.in. pełnomocnicy ds. mniejszości)
17. Określone działania, wynikające przede wszystkich z usta‑
wy o pomocy społecznej, ustawy o systemie oświaty, ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regio‑
nalnym na rzecz społeczności romskiej prowadzą również władze samorządowe oraz organizacje pozarządowe.
Romowie mają również możliwość przedstawiania swoich problemów Sejmowej Komisji Mniejszości Narodowych i Et- nicznych. W VI kadencji Sejmu Komisja ta wielokrotnie pod‑
czas posiedzeń, w których uczestniczyli przedstawiciele orga‑
nizacji romskich, zajmowała się sytuacją Romów, zwłaszcza edukacją dzieci romskich, dyskryminacją Romów i realizacją programów na rzecz Romów.
Efektem tych prac są m.in. trzy dezyderaty: w sprawach traktowania dzieci romskich w szkołach publicznych, sytuacji dzieci romskich w szkołach publicznych oraz wykorzystania środków z Programu na rzecz społeczności romskiej w Pol‑
sce oraz jedna opinia w sprawie deportacji Romów z Francji,
16
Komisja Wspólna Rządu i Mniejszości Narodowych oraz Zespół do Spraw Romskich są ciałami opiniującymi i doradczymi dla orga‑
nów administracji rządowej, co oznacza, że nie podejmują decyzji o podziale środków.
17
Zgodnie z ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym do zadań wojewody należy:
1) koordynowanie na obszarze województwa działań organów administracji rządowej, realizujących zadania na rzecz mniejszości;
2) podejmowanie działań na rzecz respektowania praw mniej‑
szości i przeciwdziałanie naruszaniu tych praw i dyskryminacji osób należących do mniejszości;
3) podejmowanie działań na rzecz rozwiązywania problemów mniejszości;
4) podejmowanie działań na rzecz respektowania praw osób po‑
sługujących się językiem regionalnym
2. W celu realizacji zadań, o których mowa w ust. 1, wojewoda współdziała z organami samorządu terytorialnego i organizacjami społecznymi, w szczególności z organizacjami mniejszości, oraz opi‑
niuje programy na rzecz mniejszości, a także zachowania i rozwoju języka regionalnego, realizowane na terenie danego województwa.
3. Wojewoda może ustanowić pełnomocnika do spraw mniejszo‑
ści narodowych i etnicznych
w której Komisja całkowicie podzieliła stanowisko Parlamentu Europejskiego.
Programy wspierające Romów
18Szersze zainteresowanie społeczności międzynarodowej kwestią romską nastąpiło dopiero w latach 90. XX wieku. Za‑
interesowanie to wynika z dwóch faktów: Romowie są najlicz‑
niejszą mniejszością w Europie (ok. 12 mln), znajdują się w naj‑
trudniejszych warunkach egzystencji spośród wszystkich grup społecznych. W efekcie tej konkluzji poza przyjęciem aktów prawnych chroniących i wspierających społeczności romskie zaczęto opracowywać i realizować krajowe, regionalne i mię‑
dzynarodowe specjalne programy pomocowe.
Pierwszy taki program w Polsce prowadzono w latach 2001–2003. Był to Pilotażowy program rządowy na rzecz spo- łeczności romskiej w województwie małopolskim. Na pod‑
stawie oceny efektów programu pilotażowego opracowano rządowy Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce
19, który przewiduje realizację zadań z zakresu edukacji (priorytet programu), poprawy sytuacji bytowej i socjalnej, zdrowia, prze‑
ciwdziałania bezrobociu, bezpieczeństwa, kultury, upowszech‑
niania wiedzy o społeczności romskiej oraz edukacji obywa‑
telskiej Romów w latach 2004–2013 na obszarze całego kraju (przewiduje się realizację programu w następnych latach).
Uczestnikami Programu mogą być wszystkie podmioty po‑
siadające osobowość prawną: stowarzyszenia fundacje, jed‑
nostki samorządu terytorialnego, uczelnie, kościoły i związki wyznaniowe, spółki prawa cywilnego i inne.
Corocznie na realizacje Programu przeznacza się 10 mln zł ze specjalnej rezerwy utworzonej w budżecie państwa. Kwo‑
ta ta jest uzupełniana o dodatkowe środki z budżetu MSWiA (ok. 300 tys. zł) oraz z budżetu Ministra Edukacji Narodowej (ok. 700 tys. zł).
Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji koordynuje wydatkowanie tych środków oraz decyduje o przyznaniu do‑
tacji wnioskodawcom. Środki te są przekazywane w ramach dotacji za pośrednictwem wojewodów lub bezpośrednio podmiotom realizującym poszczególne zadania Programu
Ponadto w subwencji oświatowej przekazywanej samo- rządom znajdują się zwiększone środki na działania eduka‑
cyjne adresowane do uczniów romskich. Niestety jak wynika z wielu raportów
20obecny system przekazywania i rozliczania subwencji umożliwia samorządom przeznaczanie tych środ‑
ków na inne cele.
W latach 2004–2006 realizowany był w Polsce Program Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL (PIW EQUAL), którego celem było zwalczanie wszelkich form dyskryminacji i nierówno‑
ści związanych z rynkiem pracy. Cztery projekty realizowa‑
ne w tym programie dotyczyły poprawy sytuacji Romów na
18
Szczegółowe informacje o programach znajdują się na stronie www.mswia.gov.pl
19
Uchwała Rady Ministrów z 19 sierpnia 2003 r. w sprawie usta‑
nowienia programu wieloletniego Program na rzecz społeczności romskiej w Polsce.
20
Raport opracowany na zlecenie Władzy Wdrażającej Programy Europejskie w ramach projektu ewaluacyjnego „Ocena zakresu i ukie‑
runkowania Poddziałania 1.3.1 POKL w kontekście efektów wcześniej‑
szych działań na rzecz społeczności romskiej” Znak sprawy: ZEP/01/2008,
ASM – Centrum badań i Analiz Rynku Sp. z o.o. Kutno 2008, s. 158.
rynku pracy. Projekty te okazały się mało skuteczne. Niemniej zdaniem ekspertów najtrwalszym efektem inicjatyw podejmo‑
wanych w ramach PIW EQUAL było pobudzenie świadomości potrzeby prowadzenia działań na polu aktywizacji zawodowej Romów oraz ich inicjacji
21.
Działania na rzecz Romów prowadzone są również w ra‑
mach unijnego Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, jako tzw. komponent romski (Poddziałanie 1.3.1. Projekty na rzecz społeczności romskiej – projekty konkursowe w ramach Priory‑
tetu I). Przewidziana wysokość środków to rocznie – 12 mln zł (środki przewidziane na lata 2007–2013 to 22 mln euro, z cze‑
go 18,7 mln euro pochodzi ze środków Europejskiego Fundu‑
szu Społecznego, a 3,3 mln euro to środki krajowe).
Zadania realizowane w „komponencie romskim” są skoordy‑
nowane z Programem na rzecz społeczności romskiej w Polsce i obejmują realizację programów z zakresu edukacji, zatrud‑
nienia, integracji społecznej, zdrowia, aktywizacji obywatel‑
skiej, wiedzy o społeczności romskiej. Beneficjentami mogą być wszystkie podmioty posiadające osobowość prawną.
Bezpośrednio za wdrożenie „komponentu romskiego” od‑
powiedzialna jest Władza Wdrażająca Programy Europejskie, funkcjonująca w strukturach MSWiA. O wyborze wniosków i przyznaniu dotacji decyduje Komisja Oceny Projektów.
Poza realizacją Programu na rzecz społeczności romskiej w Polsce oraz „komponentu romskiego” w Programie Operacyj‑
nym Kapitał Ludzki (PO KL) Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji corocznie organizuje konkurs na realizację zadań służących podtrzymywaniu i rozwojowi tożsamości mniejszości narodowych i etnicznych (m.in. dotacje do imprez artystycznych, wydawnictw, produkcji audycji telewizyjnych i radiowych), w którym biorą udział organizacje i instytucje reprezentujące wszystkie mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, a wśród nich również organizacje romskie.
W 2010 r. na ogólna kwotę 13 mln zł przeznaczonych na realizację wniosków konkursowych wszystkich mniejszości, Romowie otrzymali 500 tys. zł.
Jak wynika z raportu Ocena zakresu i ukierunkowania Pod‑
działania 1.3.1 POKL w kontekście efektów wcześniejszych działań na rzecz społeczności romskiej wszystkie dotychczas realizowa‑
ne programy pomocowe, mimo wskazanych mankamentów, generalnie zostały ocenione pozytywnie. Niemniej większość ekspertów analizując podjęte działania na rzecz Romów przy‑
znała, że sytuacja społeczności romskiej nie uległa znaczącej po‑
prawie w ostatnich latach. Pewnych efektów dostarczył rządowy Program na rzecz społeczności romskiej. Często jednak podkre‑
ślano, że praca z Romami wymaga dużej cierpliwości, uświado‑
mienia sobie, że pozytywne skutki działań mogą pojawić się do‑
piero za kilka, kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat
22.
Za główne bariery w realizacji programów uznano: nieuf‑
ność adresatów programów wobec działań podejmowanych na ich rzecz przez organizacje, które nie konsultowały z nimi swych zamierzeń, braki edukacyjne (analfabetyzm) uniemoż‑
liwiający udział w niektórych szkoleniach podnoszących umie‑
jętności zawodowe, wewnętrzne konflikty wśród społeczności romskiej, rozdrobnienie organizacji romskich i ich mały poten‑
cjał organizacyjny.
Jednocześnie podkreślono potrzebę dalszej realizacji pro‑
gramów pomocowych, koniecznie poprzedzonych konsul‑
21
Op. cit., s. 15.
22
