Pojęcie „rolnictwo zrównoważone” bywa różnie rozumiane w zależności od profesji definiującego.

(1)

W POLSCE POWINNO DOMINOWA W POLSCE POWINNO DOMINOWA W POLSCE POWINNO DOMINOWA W POLSCE POWINNO DOMINOWAĆ Ć Ć Ć

ROLNICTWO ZR ROLNICTWO ZR ROLNICTWO ZR

ROLNICTWO ZRÓ Ó ÓWNOWA Ó WNOWA WNOWAŻŻŻŻONE WNOWA ONE ONE ONE

Stanisław Krasowicz

Puławy, 2009

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy

(2)

„System rolniczy to sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ich przetwarzania wyceniony kryteriami ekologicznymi

i ekonomicznymi” /W. Niewiadomski 1993/

„Nie ma abstrakcyjnego systemu rolniczego. Rolnictwo

rozumiane jako system zawsze przybiera postać gospodarstwo”

/R. Manteuffel 1981/

Konkluzja:

Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: „Rolnictwo industrialne, zrównoważone czy ekologiczne?” wymaga spojrzenia przez

pryzmat cech i uwarunkowań rozwoju zrównoważonego.

(3)

Pojęcie „rolnictwo zrównoważone” bywa różnie rozumiane w zależności od profesji definiującego.

/H. Runowski, 2000/

„Rolnictwo określane mianem zrównoważonego czy trwałego, ukierunkowane jest na takie wykorzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych źródeł, lecz pozwala na zaspokajanie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów.”

Według rolnika

(4)

„Rozwój zrównoważony polega na takim wykorzystaniu i konserwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji aby osiągnąć i utrzymać zaspokajanie ludzkich potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń. Taki rodzaj rozwoju (w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie) konserwując glebę, zasoby wodne, rośliny oraz genetyczne zasoby zwierząt nie degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie

technologie, jest żywotny ekologicznie i akceptowany

społecznie”. /J. Wilkin 2004 /

Zainteresowanie rolnictwem zrównoważonym i ekologicznym w rozwiniętych gospodarczo krajach Europy Zachodniej było konsekwencją krytycznej oceny rolnictwa industrialnego.

/Woś, Zegar 2002/

(5)

Cechy rolnictwa industrialnego:

- wysoka specjalizacja - koncentracja produkcji - mechanizacja

- wysoka intensywność

Konsekwencje:

- wysoce niekorzystny wpływ na środowisko przyrodnicze

- zagrożenia dla bioróżnorodności oraz zdrowia ludzi i zwierząt - nadprodukcja żywności

- spadek cen i dochodów rolników

/J. Kuś 2005/

(6)

W świetle badań IUNG-PIB

(środowiskowych, agrotechnicznych) podstawowe cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju to:

1. Racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb;

2. Zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju (netto);

3. Produkcja bezpiecznej żywności;

4. Produkcja surowców o pożądanych, oczekiwanych przez konsumentów i przemysł, parametrach jakościowych;

5. Ograniczenie lub eliminacja zagrożeń dla środowiska

przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioróżnorodności;

6. Uzyskiwanie w rolnictwie dochodów pozwalających na

porównywalną z innymi działami gospodarki opłatę pracy i zapewnienie środków finansowych na modernizację

i rozwój.

(7)

Cechy rolnictwa zrównoważonego wg Wosia (1998):

zasoby naturalne powinny być wykorzystywane w taki sposób aby nie została zdławiona ich zdolność do samoodnowienia

się;

przyrost produkcji żywności może następować tylko drogą wzrostu produkcyjności zasobów, a więc poprzez

wprowadzenie technologii, które jednocześnie chronią zasoby i zachowują ich wysoką jakość dla przyszłych pokoleń;

rolnictwo takie wykazuje małą podatność na wahania i wstrząsy;

zrównoważone systemy rolnicze zakładają pełną symbiozę celów produkcyjnych i ekologicznych;

zarządzanie zasobami naturalnymi umożliwia zaspokajanie zmieniających się potrzeb, zachowując jednocześnie wysoką jakość środowiska naturalnego i chroniąc jego zasoby.

(8)

Rozumienie pojęcia zrównoważonego rozwoju jest silnie powiązane ze stanem gospodarki, intensywnością rolnictwa i poziomem konsumpcji oraz samowystarczalnością

żywnościową kraju netto, a wiec kryteriami, które dotyczą

człowieka czy szerzej społeczeństwa. /H. Runowski 2000/

Wg IUNG-PIB:

W Polsce niezbędne jest wprowadzenie postępu technicznego i technologicznego powodującego umiarkowaną, ekonomicznie uzasadnioną intensyfikację produkcji i lepsze wykorzystanie potencjału produkcyjnego. Takie podejście jest

zdeterminowane przez stan aktualny polskiego rolnictwa.

(9)

Rolnictwo powinno być także żywotnie zainteresowane ochroną bioróżnorodności nie tylko dlatego, że na nią w istotny sposób wpływa, ale zwłaszcza dlatego, że jest jednym z głównych jej beneficjentów.

/A. Faber, 2001/

(10)

Jakie czynniki decydują o możliwości osiągnięcia stanu opisanego przez podane cechy

rolnictwa zrównoważonego?

(11)

Polska to kraj:

o stosunkowo dużym potencjale rolnictwa wyznaczonym przez warunki przyrodnicze;

o zróżnicowanym regionalnie

stopniu wykorzystania potencjału, zdeterminowanym przez warunki organizacyjno-ekonomiczne.

zachodniopomorskie

pomorskie

warmińsko-mazurskie

lubuskie

wielkopolskie

kujawsko-pomorskie

mazowieckie podlaskie

dolnośląskie

łódzkie

lubelskie

świętokrzyskie

podkarpackie małopolskie

śląskie opolskie

Polska – 32,1 dt/ha – 100%

132

105

93 97

84

100 144

95 61,7 101

110

84 98

106 106

84

Plony relatywne zbóż w Polsce wg województw

(12)

Charakterystyka rolnictwa w Polsce

Polska – kraj zróżnicowany pod względem warunków klimatycznych i glebowych.

Polska – kraj nizinny

96% terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m.

zachodniopomorskie

pomorskie

lubuskie

wielkopolskie

kujawsko-pomorskie

mazowieckie

podlaskie

dolnośląskie

łódzkie

lubelskie

świętokrzyskie

śląskie opolskie

74.9

71.0

74.1 62.3

61.9

69.3 81.4

70.4 55.0 66.2

64.2

69.3 66.0

64.8 67.5

59.9

Polska – 66,6 pkt

(13)

Główne uwarunkowania polskiego rolnictwa przyrodnicze:

gleby – ponad 30% gleby słabe i bardzo słabe,

agroklimat – różnica Suwałki – Opole ponad 15 pkt (w skali 100 pkt),

zagrożenia erozją wodną około 28,5% kraju,

ONW 53% powierzchni UR,

zmniejszanie się zawartości próchnicy,

32,5% powierzchni objęte ochroną przyrody.

(14)

Główne uwarunkowania polskiego rolnictwa organizacyjno-ekonomiczne:

ponad1,8 mln gospodarstw (2007),

średnia pow. ogólna 7,8 ha,

70% zatrudnionych pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy,

gospodarstwa rodzinne wielokierunkowe,

rozproszenie i mała skala produkcji rolniczej (towarowej),

poziom kultury rolnej i intensywności rolnictwa,

stan agrochemiczny gleb

40-50% gleby o niskiej zasobności w P i K, ponad 50% gleby kwaśne i bardzo kwaśne.

(15)

Stan agrochemiczny gleb

Gleby bardzo kwaśne i kwaśne - ponad 50%.

zachodniopomorskie

pomorskie

lubuskie

wielkopolskie

kujawsko-pomorskie

mazowieckie

podlaskie

dolnośląskie

łódzkie

lubelskie

świętokrzyskie

śląskie opolskie

47

32

53 49

69

57 34

67 68 54

49

49 60

42 51

65

Polska – 53%

(16)

Nawożenie mineralne (2005-2007)

Polska 116 kg NPK/ha UR

zachodniopomorskie

pomorskie

warmińsko-mazurs kie

lubuskie

wielkopols kie

kujawsko-pomorsk ie

mazowieckie

podlaskie

dolnośląsk ie

łódzk ie

lubelskie

świętokrzyskie

podkarpack ie małopolskie

śląskie opolsk ie

112

161

112 119

136

82 154

64 89 128

108

99 113

145 117

99

(17)

Obsada zwierząt w DJP/100 ha UR w Polsce w 2007 r.

wg województw

Polska 44,5 DJP/100 ha UR

zachodniopomorskie

pomorskie

lubuskie wielkopolskie

kujawsko-pomorskie

mazowieckie

podlaskie

dolnośląskie

łódzkie

lubelskie

świętokrzyskie

śląskie opolskie

17,9

54,1

34,9 24,5

50,6

45,6 32,5

30,5 67,9 37,5

38,7

39,7 48,2

67,8 17,3

51,3

(18)

zachodniopomorskie

pomorskie

kujawsko-pomorskie

mazowieckie

podlaskie

dolnośląskie

łódzkie

lubelskie

świętokrzyskie

śląskie opolskie

87,1 83,3

79,2 77,7

80,9 74,5 83,5

84,7

78,8 70,2

65,9 56,3 88,0

84,7

72,0 60,9

74,5 78,4 80,7

79,9

81,8 74,1

75,3 65,5

80,5 80,9

81,9 80,8 86,1

86,5

76,1 71,5

Udział roślin technologicznie podobnych (zboża, rzepak) w strukturze zasiewów w %

Polska w %

2000 2007

% 8 , 75

% 9 , 79

(19)

Średnie plony siana łąkowego w latach 2005-2007 w dt/ha i relatywnie w %

zachodniopomorskie

pomorskie

kujawsko-pomorskie

mazowieckie

podlaskie

dolnośląskie

łódzkie

lubelskie

świętokrzyskie

śląskie opolskie

35,5 80

45,9 104

41,7 94 32,0

72

50,8 115

44,2 100 43,7

96

37,4 84

51,5 116 37,1

84

42,4 96

42,0 95

45,0 102

53,4 121 28,9

65

49,4 112

Polska 44,3 dt/ha – 100 %

(20)

Działania na rzecz poprawy konkurencyjności polskiego rolnictwa wg IUNG-PIB:

optymalizacja wykorzystania gleb użytkowanych rolniczo;

podniesienie poziomu produkcyjnego gleb przez racjonalne stosowanie nawożenia mineralnego, a zwłaszcza-wapnowania;

systematyczne wzbogacanie gleb w substancję organiczną, w tym również przez poprawną gospodarkę nawozami

organicznymi (odchody zwierząt);

właściwy dobór uprawianych gatunków roślin oraz odmian dostosowanych do miejscowych warunków;

wykorzystanie potencjału produkcyjnego trwałych użytków zielonych przez koncentrację produkcji zwierzęcej

(przeżuwacze) na tych obszarach.

(21)

Z badań IUNG-PIB wynika,

że racjonalizacja użytkowania gruntów i związane z tym wyłączenie znacznej części gruntów najsłabszych, poprawa poziomu agrotechniki i ekonomicznie uzasadniona

umiarkowana intensyfikacja produkcji zbóż, umożliwia zwiększenie plonów zbóż do poziomu 3,7 – 3,9 t z ha

i zbiorów do poziomu 29-30 mln ton.

(22)

Producenci zbóż

Grupa I Grupa II Grupa III

50 tys. producentów 35% areału zbóż 50% produkcji

80% obrotów rynkowych Uprawiane zboża:

- pszenica - kukurydza - jęczmień

Specjalizacja w prod. zbóż

100 tys. producentów 40% areału zbóż

35% produkcji

- pszenica - żyto

- mieszanki

Mieszany profil działaln.

1,5 mln producentów 25% areału zbóż

15% produkcji

- mieszanki - żyto

- pszenżyto

Mieszany profil działaln.

Średnio 58 ha w gosp.

(ok. 2,9 mln ha pow. zbóż) PLONY – 47 dt/ha

Produkcja 13,6 mln ton

(+ 2,9)

Średnio 33 ha w gosp.

Produkcja 9,5 mln ton

(+ 1,6)

Średnio 1,4 ha w gosp.

Produkcja 4 mln ton

/Z. Kaszuba, 2008/

Grupa I realizuje model zbliżony do rolnictwa industrialnego

(23)

Wnioski

1.

Z uwagi na duże zróżnicowanie warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych w Polsce mogą współistnieć trzy systemy rolnicze: industrialny, zrównoważony

i ekologiczny. Jednak dominującym powinno być rolnictwo zrównoważone, zapewniające realizację podstawowej

funkcji obszarów wiejskich jaką jest zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju.

2.

Rolnictwo industrialne zapewnia realizację celów

produkcyjnych i w pewnym zakresie ekonomicznych, ale może stwarzać zagrożenia dla środowiska przyrodniczego.

Nie daje gwarancji właściwej realizacji funkcji

środowiskowej obszarów wiejskich, a w dodatku nie koresponduje z założeniami WPR UE.

(24)

Wnioski

3.

W Polsce potrzebna jest pewna umiarkowana intensyfikacja produkcji co jest działaniem

charakterystycznym dla rolnictwa industrialnego, ale niezbędna jest też poprawa poziomu agrotechniki,

zootechniki i szerokie wykorzystanie tzw. beznakładowych czynników produkcji takich jak: właściwa organizacja, terminowość, uwzględnianie mechanizmów

i zależności typowych dla rolnictwa.

(25)

Wnioski

4.

Gospodarstwa realizujące model rolnictwa industrialnego będą więc stopniowo ewoluowały w kierunku systemu

zrównoważonego. Model rolnictwa zrównoważonego nie jest prostym powrotem do teorii gospodarstwa

organicznego. Musi on być bowiem osadzony w realiach rynkowych i respektować uwarunkowania makro

i mikroekonomiczne.

5.

Realizacja koncepcji rolnictwa zrównoważonego w Polsce wymaga zdecydowanego wdrażania postępu

technologicznego, pewnej umiarkowanej, racjonalnie

i ekonomicznie uzasadnionej, intensyfikacji produkcji oraz ograniczenia degradacji potencjału produkcyjnego gleb.

Niezbędna jest również rozbudowa i modernizacja

infrastruktury technicznej obszarów wiejskich i samych gospodarstw.

(26)

Wnioski

6.

Wspieranie decyzji dotyczących zrównoważonego rozwoju rolnictwa musi być dostosowane do warunków

przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych kraju.

Warunki te decydują o specyfice i intensywności polskiego rolnictwa, a także jego zróżnicowaniu regionalnym

i możliwościach zrównoważonego rozwoju, który powinien być celem priorytetowym.

7.

Rolnictwo ekologiczne może być alternatywą dla pewnej grupy gospodarstw, zwłaszcza na obszarach cennych

przyrodniczo, o atrakcyjnym krajobrazie i znacznych zasobach siły roboczej. Niewątpliwie system ekologiczny

zdobędzie trwałe miejsce w polskim rolnictwie. Jednak jego udział nie przekroczy 2-3% użytków rolnych w skali kraju.

(27)

Wnioski

8.

Mimo różnego spojrzenia na problem wyboru

dominującego systemu rolniczego, stanowiska IERiGŻ PIB i IUNG-PIB są dość zbieżne.

„Rolnictwo zrównoważone z oczywistych względów sprzyja żywotności wsi, tworząc warunki do wielofunkcyjnego jej rozwoju. Umożliwia też zaangażowanie w działalność

rolniczą większej liczby osób, co jest ważne w warunkach bezrobocia i jednoczesnego braku alternatywnych miejsc pracy. Jednakże to rolnictwo wymaga daleko większej wiedzy aniżeli rolnictwo industrialne”

(IERiGŻ-PIB, Synteza, 2005).

(28)

W POLSCE POWINNO DOMINOWA W POLSCE POWINNO DOMINOWA W POLSCE POWINNO DOMINOWA W POLSCE POWINNO DOMINOWAĆ Ć Ć Ć

ROLNICTWO ZR ROLNICTWO ZR ROLNICTWO ZR

ROLNICTWO ZRÓ Ó ÓWNOWA Ó WNOWA WNOWAŻŻŻŻONE WNOWA ONE ONE ONE

Stanisław Krasowicz

Puławy, 2009

Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa – Państwowy Instytut Badawczy