Walenty Wójcik
"Kirche und Staat auf Distanz
-historische und aktuelle
Perspektiven", hrsg. Georg Denzler,
München 1977 : [recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/3-4, 304-316
304 R e c e n z je [6]
Georg iD e n z 1 e r (Hrsg.), K irche rund Staat ,auf (Distanz ■— H istorische
und ak tu elle P erspektiven, K ösel-V erlag, München 1977, s. 263. K sią żk a ta jest zb io rem 22 a rty k u łó w . N oszą o n e ty t u ły m ieszczą ce ■się w e w sk a z a n y m ty t u le całości. W przed m ow ie krótko p rzed staw ia w y d a w c a n a jp ie r w w a g ę p rob lem u K o śc ió ł-p a ń stw o w h isto r ii K o ś cio ła a n a w e t w h isto r ii w ogóle. N a stę p n ie p o d k reśla w cią ż d y sk u - sy jn y ch a ra k ter te g o z a g a d n ien ia . P ism o św . N o w e g o T esta m en tu n ie d a je w sk a z a ń an i a b str a k c y jn y c h a n i k o n k retn y ch , ja k te n p rob lem rozw iązać. W ciągu w ie k ó w w y tw o r z y ły się d w a sk ra jn e k ieru n k i: p o d p o rzą d k o w a n ie K o ścio ła in te r e so m p a ń stw a o raz p o d p o rzą d k o w a n ie . p a ń stw a K o ścio ło w i. B p Iw o z C h artres (f 1116) w p r o w a d z ił rozróż
n ie n ie u rzęd u d u ch o w n eg o od w ła d z tw a św ie c k ie g o . Z n alazło to sw ó j w y r a z w k o n k o rd a cie w o r m a c k im (1122). P o n ie w a ż w e d łu g w y d a w c y n ie m a r o zw ią za n ia teg o p rob lem u dla w s z y s tk ic h c za só w i m iejsc, m u si k a żd e p o k o le n ie szu k a ć w ła śc iw e g o w d an ej c h w ili u r e g u lo w a n ia sp raw . Z m ian om p o d leg a n ie ty lk o p a ń stw o a le i K ościół. P rzed - . sta w ia ją to a r ty k u ły h isto r y c z n e zb ioru.
W y d a w ca tłu m a c z y w d a lszy m ciągu sen s ty tu łu k sią żk i, k tó ry s y g n a liz u je e w o lu c ję , d o k o n u ją cą się szc z e g ó ln ie od dw u w ie k ó w . Id zie 0 rozw ój d y sta n su m ię d z y K o śc io łe m a p a ń stw em . N ie w szęd zie u d ało s ię te n d y sta n s z r e a liz o w a ć . W yn ik a on z za sa d y w o ln o śc i r e lig ijn e j, p r z y n ie sio n e j n a św ia t p rzez c h r ześcija ń stw o . W yraża to d ew iza: w o l ny K o śció ł w w o ln y m p a ń stw ie. P ó łto ra w ie k u tem u sfo r m u ło w a ł ją 1 w a lc z y ł o jej r e a liz a c ję p a rla m e n ta r z y sta fr a n c u sk i C h arles de M on- ta la m b ert (t 1870) — a n ie C a m illo B enzo C avour. T em a t o ta k im u - k ie r u n k o w a n iu z n a jd u jem y w a r ty k u ła c h d ru giej czę śc i zbioru.
D o części h isto ry czn ej z a lic z y ć m ożn a 7 opracow ań . M ają one n a ś w ie tlić zaisadnicze odciniki e w o lu c ji. C yk l a rty k u łó w rozpoczyna praca b ib listy : J o s e f B l a n k , K ościół i p a ń stw o w p ie r w o tn y m ch rześci ja ń stw ie (s. 9— 28). A u to r ob jął b a d a n iem okres od 30 do 120 r. po
Chr. O parł się n a k się g a c h N. T esta m en tu i na p ism ach p o a p o sto l- sk ich . R e la c ja K o śc ió ł-p a ń stw o b y ła w te d y w zaczątk ach . K o śc ió ł b y ł w sta d iu m p o w sta w a n ia . P a ń stw o b yło zró żn ic o w a n e. W P a le sty n ie , . gd zie do r. 66 rzą d ził c e sa r sk i p rok u rator, ch r z e śc ija n ie m ie li inną
s y tu a c ję n iż n a h e lle n is ty c z n y c h te r e n a c h m isy jn y c h . D a lsz y etap ro zw o ju sta n o w iło p r z e śla d o w a n ie w R zy m ie w 64 r. N ie b yło w te d y u s ta w y p rześla d o w czej. C h rześcija n ie s to so w a li str a te g ię u n ik a n ia k o n flik tó w . S a m J ezu s z N a za retu b y ł p rzeciw te n d e n c jo m zelo tó w . U j m o w a ł r e la c ję do p a ń stw a pod k ą tem e sc h a to lo g ii. P ie r w o tn a gm in a p a le s ty ń sk a sto so w a ła za sa d ę oporu, gd y u siło w a n o n a ru szy ć w o l n ość g ło szen ia E w a n g e lii. G m in y h e lle n is ty c z n e d z ia ła ły w p a ń stw ie p ogań sk im . S to s o w a ło ono w te d y sy n k rety zm . Ż ydzi s ta n o w ili w y ją tek . M ieli jed n a k „relig io lic it a ”. I lis t św . P io tra ,n a p isa n y w 100— 110 r. p o w ta rza za lis te m św . P a w ła do R zy m ia n o b o w ią zek lo ja ln o śc i w o bec p a ń stw a , dodając: „ze w zg lęd u n a P a n a ”. Od p a ń stw a żądano
R e c e n z je 305
■uznania „n om en ch ristia n u m ” . W o sta tn ie j części czy ta m y o te o lo g ii r e la c ji K o śc ió ł-p a ń stw o . D e c y d u je n a s ta w ie n ie esc h a to lo g ic z n e w y z n a w c ó w C h ry stu sa . W od różn ien iu od Ż ydów , k tó rzy łą c z y li z r elig ią tr a d y c j e n a ro d o w e, ch rześcija n ie m ie li ty lk o w ię ź relig ijn ą . F o r m a l
n ie sta n o w iły jed n ość: sp o łe c z e ń stw o -r e lig ia -p a ń stw o . U ch r z e śc ija n 'było w y o b c o w a n ie . A u tor d o szu k u je się za czą tk ó w d y sta n su m ię d z y r e lig ią a p a ń stw e m już w cza sa ch n ie w o li b a b ilo ń sk iej. P óźn iej, p o d c z a s rząd ów za b o rczy ch Ż ydzi sk ła d a li o fia r y za cesa rza ale za> w s z e l k ą ce n ę c h c ie li u trzy m a ć sw o ją -od ręb n ość relig ijn ą . U ch rześcija n p u n k t w id z e n ia e sc h a to lo g ic z n y w p ły w a ł na d y sta n so w a n ie się w o b ec „ ś w ia t a ” i p a ń stw a .
H isto ry k K o ścio ła i p a tro lo g W ilh elm M a x im ilia n G e s s el p isze nt. K o śció ł i p a ń stw o w d a w n y m K o ś c ie le (s. 29— 41). Z aczyn a od p o d k r e śle n ia łą c z n o śc i p a ń stw a i k u ltu . C h rześcija n ie w y r ó ż n ia li się o d r z u c a n ie m k u ltu cesarza. Od III w . w y b u c h ły p rześla d o w a n ia . S y ste m a ty c z n ą w a lk ę ro zp o czą ł D e c ju sz (249). T rw a ła ona do rząd ów D io k le c ja n a (305). S zło o p orząd ek p u b liczn y , m oraln ość, u k a r a n ie w r o g ó w p a ń stw a i z a p e w n ie n ie ż y c z liw o śc i b óstw . N a te n te m a t p o le m izo w a ł O rygen es z p o g a n in em C elsu sem . Z ajął sta n o w isk o d y sta n su w o b ec p a ń stw a rzy m sk ieg o i n a sta w ie n ia n a ż y c ie p o za ziem sk ie. C h rze ś c ij a n ie n ie b ra li u d zia łu w ob rad ach m u n icy p ió w , gdyż b y ł ta m o ł ta rz p ogań sk i. Z w rot konstar.-tyński i u z n a n ie ch r z e śc ija ń stw a za re - lig ię p a ń stw o w ą (tego, k tó re w y z n a w a ł D a m a zy w R zy m ie i P io tr ■w A lek sa n d rii) za p o czą tk o w a ło w ię ź K o śc ió ł-p a ń stw o . Sobór w 325 r. foył n arad ą cesa rsk ą . D e c y d o w a ła se n te n c ja cesarza. Jed n ość K o ś c io ł a sta n o w iła rację stan u . R elig ijn a św ia d o m o ść p o sła n n ic tw a p r z e k sz ta łc iła się w św ia d o m o ść p o sła n n ic tw a c h rześcija ń sk ieg o . U n iw e r sa ln e c e sa r stw o r z y m sk ie zw ią za ło ’ się z p o w szech n ą r e lig ią c h r z e ś c ija ń sk ą . I K o śció ł i p a ń stw o a k c e p to w a ły to p o łą czen ie. W y stęp u ją c y c h p r zeciw tem u o g ła sza n o za h e r e ty k ó w i sch izm a ty k ó w . S ta r sz y A ta n a z y i A m b ro ży p o szli w k ieru n k u d o m in a cji K o ścio ła . W o d r ó ż n ie n iu od E u zeb iu sza z C ezarei są d z ili oni, że cesa r z jest w K o ś - •ciele a n ie nad K o ścio łem . C esarz jest pod p ra w em m oraln ym . A u g u sty n w y sz e d ł od p ra w a n a tu ry , w y k lu c z a ł r e w o lu c ję , sta w ia ł p a ń s t w u „ g ra n ice” i żą d a ł w o ln o ś c i dla K o ścio ła . Ze w zg lęd u na „ cir- « cu m celliones” d o m a g a ł się jedna-k przym u su p a ń stw o w eg o . U jm o w a ł r z e c z albo te o r e ty c z n ie albo p o w ie r z c h o w n ie . S to su n e k do p a ń stw a 'był p o z y ty w n y lu b n e g a ty w n y — z a le ż n ie od sy tu a c ji. G ela zy I p o s z e d ł za A u g u sty n e m , choć n ie m ożn a id e n ty fik o w a ć n a u k i o 2 p a ń stw a c h z n au k ą o 2 w ła d za ch . O drzucał ceza ro p a p izm oraz te o k r a c ję i h iero k ra cję. O d różn iał za k res p a ń stw a od zak resu K ościoła. A u to r p r z e d s ta w ił ty p o w e a sp ek ty . Od p rzejścia do K o ścio ła m a so w eg o p r z y w ó d c y k o śc ie ln i p o czu li sw ą siłę ró w n ież w z a k resie p a ń stw o w y m . P o d k r e śla n o p r z y n a leżn o ść w ła d c ó w do K o ścio ła . S tą d w z a je m n a z a le ż n o ś ć .
N a stęp n y etap s ta n o w i a rty k u ł: C arlos S e r v a t i u s , K ościół i p a ń -
306 R e c e n z je [81
stw o w śred n io w iec zu ■— na drodze do K a n o ssy (s. 42— 56). A utor z a
czy n a od stw ie r d z e n ia , że w p ie r w sz y c h w ie k a c h u z n a w a li c h r z e śc i ja n ie , iż m im o p r z e śla d o w a ń K o ś c io ła p a ń stw o p o ch o d zi od B oga. M o d lo n o się za w ła d c ę . P o k u ta T eo d o zju sza św ia d czy ła , że w ła d c a jest w K o śc ie le . P r o w a d z iło to do K a n o ssy . J e d y n ie na W sch od zie roz w ij a ł się cezarop ap izm . N a Z ach od zie za u w a ż a m y w zro st św ia d o m o śc i p rym atu b isk u p a R zym u i rozw ój K o śc io łó w k ra jo w y ch . Z a w a ży ła p rzew o d n ia rola F ra n k o n ii oraz czy n n ik i w y m a g a ją ce siłę K o ścio ła : k u lto w o -sa k r a ln e fu n k c je w ła d c y , k a p ła ń s tw o -k r ó le s tw o n a w zó r S ta rego T esta m en tu oraz sy n o d y n arod ow e. E p isk op at r e k r u to w a ł się z: w a r s tw y sen a to ró w i szlach ty. Taik sam o in s ty tu c ja k o śc io łó w p r y w a t n y ch , p o w ią z a n ie k la szto ró w z w a r stw ą górną, roaw ój w ła d z y te r y to ria ln ej, in w e sty tu r a itd. m ia ły zn a czen ie . D o łą c z y ła się rosn ąca w ię ź z R zyżnem , le g ity m a c ja ' m o n a rch ó w przez n a m a szcza n ie ich o raz k a r o liń sk a id ea k ró lew sk a . D a lsz y eta p s ta n o w iły rząd y O ttona I, p ro b lem in w e sty tu r y b isk u p ó w i o p a tó w oraz tzw . regalia: p raw o rynku,, b ic ia m o n e ty i p r z y w ile j sądu. P a p ie stw o zn a la zło się w s y s te m ie K o ścio ła R zeszy. S yn od R zeszy z w o ły w a n o i w R zym ie. Szczyt, roz w o ju sta n o w iły rząd y H en ry k a III i d e p o z y c ja p a p ieży . N a stą p iła n ie b a w e m refo rm a k la szto ró w . P o w s ta ł a lia n s d u ch o w n y ch i św ie c k ic h s ił refo rm y z R zym em p r zeciw k r ó le stw u . O d d zia ły w a ło p raw o k a n o n ic z n e p rzez zasad y: lib e r ta s E c c le sia e i a u to n o m ia p raw n a. W alk a w y b u c h ła po refo rm a ch w M ed io la n ie. O głoszono d ep o zy cję p a p ieża na sy n o d zie w W orm acji. P a p ie ż rzu cił k lą tw ę i u w o ln ił p o d d a n y c h spod w ła d z y ch rześcija n in a . N a stą p iła K an ossa. D a lsz y rozw ój d o p ro w a d z ił do k on k ord atu w W orm acji. D w ie siły p o ro zu m ia ły się. W m ie js c e teo k ra ty zm u czy z w ie r z c h n ic tw a p a ń stw a nad K o ścio łem p o w s ta ł d ualizm : p a p ie stw a i c e sa r stw a . S y m b o le m b y ły d w a m ie c z e . R óżn ie to tłu m aczon o.
D a lsz y a rty k u ł n a p isa ł p ro feso r te o lo g ii e w a n g e lic k ie j M anfred J a - c o b s : K ościół i p a ń stw o w rozum ieniu, M arcina L u tr a (s. 57— 73).
N a jp ie r w za ry so w a n o ró żn e p ła szczy zn y stosu n k u p a ń stw a i K o ścio ła w n a u ce L utra. O m ów ion o b liżej k o n cep cję L u tra o d w ó ch p a ń stw a c h (civ ita tes). W k o m en ta rzu do. p sa lm ó w (1513—1515) za jm u je się L u ter z b a w ie n ie m in d y w id u u m i d u a lizm em d w u porządików. D u a liz m ten jest jed n o c z e śn ie n e o p la to ń sk i i e sc h a to lo g ic z n y . W w y k ła d z ie l i s t o ' do R zy m ia n (1515— 1516) m ó w i L u ter p o z y ty w n ie o p a ń stw ie . C h rześ cija n in ży je w dw u p orządkach. O sta teczn ie B óg rządzi w sz y stk im . W p iśm ie „O w ła d z y ś w ie c k ie j” (1523) p isze, że w sp raw ach w ia r y n ie m oże być p rzym u su . K o śció ł jest w e w n ę tr z n y a n ie o r g a n iz o w a n y na zew n ą trz. P a ń stw o ' słu ży do w a lk i z szatan em . Ś cig a zbrodnie;. J e st ono k r ó le stw e m le w ic y . K o śc ió ł — p ra w icy . W edług Ja n a H eckla. L u te r d o szed ł po p o ję c ie p a ń stw a c h r z eścija ń sk ieg o . In n i au to rzy p r z y j m u ją a sy m e tr y c z n e u z u p e łn ia n ie się p a ń stw a i K o ścio ła w e d łu g Lutra., P isz e on o „p op u lu s sub le g e ”, o p ra w a ch B o ży ch w c z e śn ie jsz y c h od w sz e lk ic h p ra w lu d zk ich . C h rześcija n in p ra cu je w dw u k r ó le s tw a c h .
[9] R e c e n z je 307
Ma p raw o oporu w o b ec w ła d z y św ie c k ie j. N a jw a ż n ie jsz a sp raw a to p o słu sz e ń stw o dla B oga. N iem cy m ają za d a n ia w o b ec p raw a B ożego, k tó rem u sp r z e n ie w ie r z y li się Ż ydzi, G rec y i R zy m ia n ie. W ładza d u ch o w n a jest słu żb ą dla b liźn ich . P r a w e sk rzyd ło lu tera n izm u b y ło za s to so w a n ie m siły . N ie u d a ło się lu tera n o m zr e a liz o w a ć o p isa n y ch k o n c ep cji te o lo g ic z n y c h . B arok i a b so lu ty zm z a ję ły ich m iejsce. W r. 1920 n a stą p iło z e św ie c c z e n ie p a ń stw a w N iem czech . W sto su n k a ch K o ś- c ió ł-p a ń stw o d e c y d u je sa m o o d n a le z ie n ie się c z ło w ie k a , d u ch o w e i o b y cza jo w e.
P r o fe so r h isto r ii K a rl O tm ar Fr. v. A r e t i n p isze na tem a t: K o ś ciół i p a ń stw o w okresie o św iecenia (s. 74— 86). P rąd o św iecen ia in a
czej w p ły w a ł na sto su n k i K o-ściół-państw o w śró d k a to lik ó w , in a czej u p ro testa n tó w , in a czej w w y z n a n iu ro .sy jsk o -p ra w o sła w n y m . P r o te s ta n c i p r z y jm o w a li go z sy m p a tią , p od d ając K o ś tió ł p ań stw u . W ro,- s y js k im p r a w o sła w iu c e r k ie w stra ciła n ie z a le ż n o ść w o b ec p a ń stw a i m ia ła na celu w y c h o w y w a n ie d ob rych podd an ych . W k a to lic y z m ie p ap ież b y ł g ło w ą K o ścioła. O rgan izacja z o sta ła w zm o cn io n a p rzez T ri- d en tin u m . U tru d n ia ło to w p ły w id ei o św ie c e n ia . W śród k a to lic k ic h k ie r u n k ó w refo rm y w y r ó ż n ia ły się: ja n sen izm — k ie r u n e k u d o sk o n a le n ia w e w n ę tr z n e g o , feb ro n ia n ia m i ep isk o p a lizm w R zeszy. A b so lu ty z m o św ie c o n y w id z ia ł p a rtn era w ty c h k a to lic k ic h k ieru n k a ch r e fo rm y . P a p ie stw o n a to m ia st złą cz y ło się z lu d e m i z p ob ożn ością lu dow ą. Z a ła m a n ie się k ie r u n k ó w refo rm y n a stą p iło w w ir z e r e w o lu c ji fr a n c u sk ie j. W ład cy h iszp a ń scy p ró b o w a li w y k o r z y sta ć in k w iz y c ję do sw y c h c e ló w . — O św ie c e n ie sp o w o d o w a ło w a lk ę z jezu ita m i. P o w sta ł k o n flik t o w ła d zę. J e z u ic i b y li ob roń cam i p a p iestw a . M ieli w ręku o św ia tę. K a sa ta je z u itó w n ie p rzy n io sła jed n ak k o rzy ści k ie r u n kom reform y. F o rm y p ob ożn ości lu d o w e j z w y c ię ż y ły . — C h a ra k tery sty czn a te ż jest w a lk a z p o zn a n iem p rzyrod n iczym . Z ja w iła się m a n ia ek sp e r y m e n tó w , by odkryć ta je m n ic e n a tu ry . N a stą p ił a ta k na b ib lię. F o rm o w a n o za rzu ty w sa lo n a ch p a ry sk ich . C uda tłu m a czo n o w sp o sób n a tu ra ln y . B u d ziła się n ie n a w iś ć do K o ścio ła k a to lick ieg o . — Ś w ia t p r o te sta n c k i w A n g lii i w H o la n d ii sta n o w ił w ie lk ie w y z w a n ie jako p rz e c iw n ik św ia ta k a to lic k ie g o . P o ja w iła się m a so n eria jako n a m ia stk a relig ii. N a sta ła era d obrobytu k r a jó w p r o testa n ck ich i k a p ita lizm . Z ja w iło się p a ń stw o n o w o czesn e. D o głosu doszły: to le r a n c ja i sta n o w isk o p o n a d k o śc ie ln e p a ń stw a . N a stą p iła se k u la r y z a c ja i o d d a le n ie się p a ń stw a od K o ścio ła . N ie b a w e m n a stą p iło z a ła m a n ie się a b so lu ty zm u i em a n cy p a cja p a p iestw a . P o w s ta ł d y sta n s m ięd zy p a ń stw e m a K o ścio łem . Jak o id e a ł p o ja w ił się ro zd zia ł K o ścio ła od p a ń stw a .
H isto r y k G eorg F r a n z - W i l l i n g z a m ie śc ił artyk u ł: K ościół i p a ń stw o w 19. w ie k u (s. 87— 101). P od czas r ew o lu cji fra n cu sk iej K o ś
c ió ł p o n ió sł stra ty . S ta b iliz a c ję m ia ł dać k o n k ord at z 1801 r. N a stą p iła se k u la r y z a c ja w N iem czech . K o śc ió ł jej n ie u zn ał. P o tę g a K o ś c io ła zo sta ła p od cięta. Odtąd szu k a ł K o śció ł k a n d y d a tó w do sz e r e g ó w d u c h o w ie ń stw a w sta n a ch n iższych . — K o śció ł od d an y b y ł sp r a w ie
308 R e c e n z je [10] p rzy w ró cen ia porządku p r z e d r e w o lu c y jn e g o . O d rzu cał n o w e prądy. P r z y w r ó c ił zak on je z u itó w (1814). N a sta ł c e n tr a listy c z n y k u ria lizm i p ap alizm , k o n fe sjo n a liz m , u ltr a m o n ta n iz m i p o lity c z n y k a to licy zm . U - m o cn iła się w ię ź ołta rza i tronu. K on k ord at z 1801 r. tłu m a czo n o za p om ocą te o r ii p r z y w ile jó w . T ry u m fo w a ło ś w ię te p rzym ierze. T o czy ła się jed n ak w a lk a z p rzew a g ą p a ń stw a nad K o ścio łem . N iep o k ó j b u d ziły sto su n k i w p a ń stw ie k o śc ie ln y m . W yb u ch ł sp ór o m a łż e ń stw a m iesza n e. Za P iu sa IX n a stą p iła zm ia n a fron tu . N a d szed ł p rzełom lib era lizm u . D ok on ało się z je d n o c z e n ie Ita lii. Z w ołan o sobór w a ty k a ń ski. S tra co n o jed n ak w te d y sza n sę r o zw ią za n ia k w e s tii sp o łeczn ej, ja k p ro p o n o w a ł K e tte le r . — W yb u ch ł k u ltu rk a m p f. W S z w a jc a r ii w zm o cn io n o sta r o k a to lic y z m i w y d a n o p r z e c iw K o śc io ło w i a k ty p r a w ne. W A u strii w p ro w a d zo n o w m ie jsc e k o o rd y n a cji K o ścio ła i p a ń stw a , u sta lo n e j k o n k o rd a tem , su b o rd y n a cję K o ścio ła jako u p r z y w ile jo w a n e j k orp oracji p u b liczn ej. W P ru sa ch i p a ń stw a c h R zeszy p o p iera n o sta r o k a to lic y z m i sto so w a n o w ła d zę p a ń stw a nad K o ś c io łem . D z ia ła ln o ść cen tru m p rzy czy n iła się do z a jęcia sta n o w isk a k o m p ro m iso w eg o i do p o w sta n ia lib e r a ln e g o p a ń stw a p a r y te to w e g o . P o z y ty w n ie p rzyjęto w sz ę d z ie e n c y k lik ę R eru m n o v a ru m , w y d a n ą je d n a k o 2 g e n e r a c je za późno. W e F ra n cji n a stą p iło z w y c ię stw o r e p u b lik i. K o śció ł b y ł za resta u ra cją . W ydano d la teg o u s ta w y p rzeciw K o ś c io ło w i. D o zw o lo n e b y ły ty lk o lo k a ln e sto w a r z y sz e n ia k u ltu . N a stą p iło p o tęp ien ie m od ern izm u . P rzep ro w a d zo n o refo rm ę w e w n ę tr z n ą K o ścio ła . P o p r a w iły się sto su n k i z W łocham i. K o śció ł p rzeją ł p r z e w o d n ic tw o w d zied zin ie k w e s tii sp o łeczn ej.
P r o fe so r h isto r ii i u stro ju K o ścio ła K lau s S c h o l d e r p rzed sta w ia arty k u ł: K ościół i p a ń stw o w I p ołow ie 20. w ie k u (s. 102— 109). O pra
c o w a n ie o b ejm u je ty lk o N iem cy . D o k o n u ją ce się p rzeło m y p o lity c z n e p o w o d o w a ły z m ia n y sto su n k ó w K o śc ió ł-p a ń stw o . K a to licy zm o p ie r a ł się o k o n k o rd a ty . T rw ało to do r. 1957, k ie d y n a stą p iło o r z eczen ie sąd u k o n sty tu c y jn e g o o o g ra n iczo n ej m o cy p ra w n ej k on k ord atu z 1933 r. W zorow an y b y ł te n k on k ord at na k o n k o rd a cie w ło sk im . S ta n o w ił dla K o ścio ła „ tw ie r d z ę ” p od czas n a c isk ó w ze stro n y III R zeszy. C en tru m , k tó re b yło p a rtią k o n sty tu c y jn ą a le n ie k o ścieln ą , z o sta ło zn iszczo n e. N a stą p iło r o zb icie k a to licy zm u p o lity c z n e g o i ze p c h n ię c ie — k o śc ie ln e g o . E n cy k lik a „M it b ren n en d er S o r g e ” z 1937 r. b ron iła n a r u sz a n y c h zasad ch r z e śc ija ń sk ic h a n ie z a jm o w a ła się norm am i i z a sa d a m i p ra w n y m i. Opór k a to lik ó w p o w o d o w a n y b y ł ch r z e śc ija ń sk im p o słu sz e ń stw e m . P o w o je n n a p a rtia c h rześcija ń sk a jest p o n a d - k o n fe s y jn a i b ron i zasad c h r z e śc ija ń sk ic h a n ie in te r e só w K o ścio ła . — G d y id zie o p ro testa n ty zm , od czu ł o n z a ła m a n ie się k ra jo w e g o z w ie r z c h n ic tw a nad K o ścio ła m i po I w o jn ie św ia to w e j. N o w y K o śció ł b y ł K o ś c io łe m w ła d z y a n ie sp o łeczn o ści. N ie r o zw in ą ł on e ty k i d em o k r a ty c z n e j w sp ó ło d p o w ie d z ia ln o śc i. P o r. 1933 n a stą p iła o tw a rta w o jn a z reżim em . U sp o k o je n ie p rzy n io sło u tw o r z e n ie K o ścio ła R zeszy. P o w sta ła radość, że III R zesza n ie b ęd zie k a to lic k a . R eżim w y g r y w a ł
[1 1 ] R e c e n z je 309
w z a je m n e o b a w y dw u w y z n a ń . W śród p r o te s ta n tó w u ja w n iła się n ie b a w e m lin ia k o n se r w a ty w n a i ra d y k a ln a . B y ło k r y ty czn e n a s ta w ie n ie do p a ń stw a . L ęk an o się te ż id e n ty fik a c ji z p a rtią ch rześcija ń sk ą .
X
Ja k o część sy s te m a ty c z n ą zbioru m ożn a p o tra k to w a ć n a stę p n e 6 ar ty k u łó w . P r z e d sta w ia ją o n e 'relację Koiściół-ipańBtwo w FR N , N R D , w Ita lii, S z w a jc a r ii i F ran cji. D w a o p ra co w a n ia p o św ięco n o FR N . R ed a k to r D a v id A . S e e b e r n a p is a ł arty k u ł: K ościół k a to lic k i i p a ń stw o w F ed e ra ln e j R ep u b lice N iem iec od 1945 r. (s. 110— 125). N a j
p ie r w o m a w ia au tor sta n o w isk o p ra w n e w y z n a ń . K o n sty tu c ja R e p u b lik i g w a r a n tu je n ie z a le ż n o ść w y z n a ń od p a ń stw a . U zn a n e są one za k o rp o ra cje p ra w a p u b liczn eg o . P rzy jęto z a sa d y k o n ty n u a cji i s t a b iln o śc i. Ze stro n y k o śc ie ln e j u zn an o k on k ord at z 1933 r. za o b w ią z u jący. D op iero d ecy zja sądu k o n sty tu c y jn e g o z 1965 o g ra n iczy ła z n a c z e n ie k o n k o rd a tu . O b o w ią zu je n au k a r e lig ii w szk ołach . T ezy F D P w y s u n ę ły p ro jek t rozd ziału m ięd zy K o ścio łem a p a ń stw em . A u to r ro z w a ż a różne ty p y sto su n k ó w K o śc ió ł-p a ń stw o : u p r z y w ile jo w a n ie —■ A n g lia , W łoch y, H iszp a n ia , m o d el n ie z a le ż n o śc i — F ra n cja , U S A oraz p o z y ty w n a n e u tr a ln o ść i p a rtn erstw o — FR N , A u stria , c z ę ścio w o S z w a jc a r ia . P oza stosunikam i p r a w n y m i u w z g lę d n ia au tor in n e c zy n n ik i jak „ k lim a ty c z n e ”, p o lity c z n e i sp o łeczn e. S ta w ia p y ta n ie, jak K o śc ió ł m oże w y p e łn ić p rzyzn an ą m u p rzestrzeń d zia ła n ia . P o w o jn ie b y ły dobre p oczątk i. Z w y c ię ż y ł czy n n ik ład u . N a stą p iło p r z e m ie sz c z e n ie p u n k tu cięż k o ści g e o g r a fii w y z n a n io w e j. K a to lic y id e n ty fik o w a li się z p a ń stw em . U p r o te s ta n tó w b y ł lę k przed p rzew a g ą k a to li k ó w . N a stą p iło o ch ło d zen ie, gd y do w ła d z y d oszły in n e p a rtie. P r z y szła zm ian a „ k lim a tu ” : b rak p o lity c z n e j in sp ira cji ze stron y k a to li k ó w , w y sy c h a ją c e źródła k a to lic k ie j n a u k i sp o łeczn ej. D a ł się od czuć brak program u ze stro n y p a r tii ch rześcija ń sk ich . P o stę p u je s e k u la r y z a c ja ży c ia p u b liczn eg o i e m a n cy p a cja sp o łe c z e ń stw a . O dżyw a d a w n y p atos ep o k i o św ie c e n ia . P o ja w ia ją się n a p ięcia m ięd zy K o ś c io łe m a p a ń stw em : d e k o n fe sjo n a liz a c ja szk ół, lib e r a liz a c ja p raw a m o ra ln eg o , a ta k n a sta tu s p u b lic z n y K o ścio ła . P r z y sz ły te ż zm ia n y w K o śc ie le . S obór o g ło sił za sa d ę w o ln o ś c i r e lig ii, u zn a n ie p a ń stw a p lu r a lis ty c z n e g o oraz a u to n o m ię d zied zin św ie c k ic h i ich n ie z a le ż n o ść . P o d k r e ślił za a n g a ż o w a n ie się w ob ron ę p ra w c z ło w ie k a i jego god n o ści, o d e r w a n ie s ię od p a rtii p o lity c z n y c h a z w r ó c e n ie się do in d y w id u u m . P o ja w ia się jed n a k n ie b e z p ie c z e ń stw o n o w e j za leż n o ści. K a to lic y n ie m ie c c y są te r a z ja k b y w p ó łcien iu . W yczu w a się zw ro t do p a r tii ch rześcija ń sk ich . W id oczn e jest n a s ta w ie n ie n a k o n k retn eg o c z ło w ie k a a n ie n a u stró j. D ąży się do zb liżen ia ku p a ń stw u . B rak jed n a k w zoru w sp ó łp ra cy . W zrastająca n ie c h ę ć do ob ecn ego rządu S P D -F D P u tru d n ia słu żb ę dla p a ń stw a . Z w ięk sza się d y sta n s.
310 R e c e n z je [1 2 ]
In n y red a k to r E b erh ard S t a m m l e r p rzed sta w ia tem a t: K ościół ew a n g e lic k i i p a ń stw o w F ed e ra ln e j R ep u b lice N iem ie c (s. 126— 136).
P o w o jn ie p ro testa n ty zm m u s ia ł d ecy d o w a ć, czy sto so w a ć d y sta n s w o b ec p a ń stw a czy so ju sz z .państw em . M o ca rstw a o k u p a c y jn e d a ły K o ś c io ło w i sta tu s u p r z y w ile jo w a n y . P r o te sta n ty z m z e r w a ł z tr a d y cją k on - sta n ty ń sk ą i za rzu cił m y ś l o K o ś c ie le lu d o w y m , o p artym o p a ń stw o . N ie m ia ł w n o w y m k ieru n k u w y p r a c o w a n y c h p ojęć te o lo g ic z n y c h i w y p ró b o w a n eg o praiya k o śc ie ln e g o . S ą d w a p rą d y w p r o te s ta n ty z m ie: tr a d y c y jn y — o p a rty o p a ń stw o i p o stę p o w y — żą d a ją cy z e r w a n ia a lia n su z p a ń stw em . W p r a k ty c e p rzyjęto p om oc w zb iera n iu p od atk u k o śc ie ln e g o . K o śció ł E w a n g e lic k i w N ie m c z e c h s ta n o w i je d ność. P o sia d a sw e g o p r z e d sta w ic ie la w B onn. K o n sty tu cja d ała K o ś cio ło m w o ln o ść i sa m o d zieln o ść. K o śc ió ł za w ie r a u m o w y z p a ń stw a m i w sp r a w ie d u szp a sterstw a w o jsk o w e g o , u s ta w o d a w stw a so c ja ln e g o , u - d zia łu w c ia ła c h d orad czych iłd . D z iw n e jest, że K o ścio ło m m im o se k u la r y z a c ji p rzy n a je się ta k w y so k ą ran gę. P a r tie n a w e t w o ln o m y ś ln e p rzy jm u ją w a r to śc i ch r z e śc ija ń sk ie . J e st to p r zeciw su b sta n c ji K o śc io ła. N ie m a ją jed n a k p a rtie in n ej a lte r n a ty w y . W d ru giej fa z ie , t.j. p o ob jęciu rzą d ó w p rzez S P D -F D P b y ła d y sk u sja w sp r a w ie sk a s o w a n ia p od atk u k o śc ie ln e g o i z n ie s ie n ia n a u k i r e lig ii w szk o ła ch . Od d z ie liły się K o ścio ły k r a jo w e N R D od E w a n g e lic k ie g o K o ścio ła N ie m iec. S k ła d a n o oręd zia w różn ych sp raw ach . B y ły one dobrze p rzy jęte. D ziś n ie w y sta r c z a już ro la strażn ik a, k tó ry m ó w i „ N ie” w sp ra w a ch p r z e c iw n y c h w ie r z e . W d z isie jsz y m s p o łe c z e ń s tw ie m u si K o ś c ió ł w sp ó łd z ia ła ć w e d łu g z a sa d y c h r z e śc ija ń sk ie j w sp ó ło d p o w ie d z ia l n ości. G m ina c h r ześcija ń sk a ż y je w k o n te k śc ie sp o łe c z e ń stw a . P a r tn e r stw o z p a ń stw e m jest in n e niż w o b ec reszty sił sp o łeczn y ch . N ie m ożn a id e o lo g iz o w a ć sto su n k u K o śció ł-p a ń stw o . K o śció ł m u si m ieć w o ln o ść i k r y ty c z n y d y sta n s, b y m im o zm ia n g ło sić sw e p o sła n n ic tw o i u sto su n k o w a ć się w o b ec sek u la r y z a c ji. O piera się on na sile w ia ry i na ś w ia d e c tw ie g m in w y z n a n io w y c h w o b ec sp o łe c z e ń stw a .
A k a d em ick i nad rad ca K lem en s R i c h t e r p u b lik u je p rzy czy n ek nt. K o śció t i p a ń stw o id N ie m ie c k ie j R ep u b lice D e m o k r a ty c zn e j (s. 137—
146). Z aczyn a od d a n y ch sta ty sty c z n y c h . N a stę p n ie o p isu je ram y p o lit y k i k o śc ie ln e j w N R D : w o ln o ść k u ltu i p ra w a n a d a n e jeszcze p rzez w ła d z e o k u p a cy jn e. Id zie o p o sia d ło śc i z ie m sk ie i le ś n e , w ła sn ą p ra sę k o śc ie ln ą , k o śc ie ln e p raw o p racy, n ie d z ie ln e a u d y c je p o ra n n e w radio itd . A u to r p o d k reśla w zro st zn a czen ia św ią ty ń i d ą żen ie do p o lity c z - n o -m o r a ln e j jed n o ści narod u . Z azn acza, że w 1964 r. d op u szczon o od-, m o w ę słu żb y w o jsk o w e j z m o ty w ó w su m ie n ia i za m ia n ę jej n a słu żb ę w w o jsk o w y c h jed n o stk a ch b u d o w la n y ch . E tap sta n o w iła k o n sty tu c ja z 1968 r. G w a ra n tu je ona w o ln o ść w ia r y i p ra k ty k r e lig ijn y c h . W ty c h ra m a ch jest p oręczon a w o ln o ść czy n n o ści litu rg iczn y ch , n au k a relig ii, p ro cesje, p ielg rzy m k i, d u szp a sterstw o i k sz ta łc e n ie p ra co w n i k ó w k o ścieln y ch . W 1976 r. za p o w ied zia n o u d z ie la n ie z e z w o le ń n a
113] R e c e n z je 311
b u d o w ę k o śc io łó w w n o w y c h d zieln ica ch . — W d a lszy m ciągu p r z e d sta w ia au tor sta n o w isk o K o ś c io łó w e w a n g e lic k ic h , o k reśla n e p rzez ich p r zy w ó d có w jako „ K ościół w so c ja liz m ie ”. R óżn ie b y w a tłu m a c z o n y te n zw rot. N a jw ła ś c iw s z e w y d a je się: ży ć jako św ia d o m y ch r z e śc ija n in w sp o łe c z e ń stw ie so c ja lis ty c z n y m i tr a k to w a ć na sposób lu d z - k i w s z y s tk ie sp raw y. G dy id zie o K o śc ió ł k a to lic k i, ogra n icza się on do litu r g ii i p ra cy c h a r y ta ty w n e j. W lis ta c h p a stersk ich z a jm o w a li b isk u p i sta n o w isk o w o b e c p a lą c y c h sp ra w r e lig ijn o -m o r a ln y c h . U z n a no k o n fe r e n c ję O rd y n a riu szó w N R D w B e r lin ie jako „ a u cto rita s te r r i- t o r i a li s ”. Są te n d e n c je do sp o łeczn eg o z a a n g a ż o w a n ia się i w y jśc ia z g etta . W k oń cu p rz e d sta w ia a u to r m o ż liw o śc i d zia ła n ia d u szp a ster s k ie g o w N RD.
H isto r y k K o ścio ła G eorg D e n z 1 e r n a p is a ł artyk u ł: P a ń stw o k o ś cielne — u k ła d y la te ra ń sk ie ■— r e w izja k o n k o r d a tu — S to lica św.
<s. 147— 163). W e w stę p ie m ó w i o K o ś c ie le u b ogich . N a stę p n ie p od aje w sk ró cie h is to r ię p a ń stw a k o śc ie ln e g o do 1870 r. W yraźn ie o p o w ia d a się jako p r z e c iw n ik id e i teg o p a ń stw a . Z arzuca, że sp r a w y p a ń stw a b y ły p rzez p a p ie ż y w y żej sta w ia n e n iż sp r a w y K ościoła. S p o k o jn ie j p r z e d sta w ia p ro jek ty i p e r tr a k ta c je o p o je d n a n ie w 1929 r. O p isu je tra k ta t p o lity czn y , k on k ord at i u m o w ę fin a n so w ą . Z ajm u je s ię p o b ie ż n ie sto su n k ie m p a ń stw a w a ty k a ń sk ie g o do S to lic y A p. P r z y ta c z a n iep o ro zu m ien ia . P r z e d sta w ia sta n o w isk o k o n sty tu c ji w ło sk ie j z 1947 r. W y ty k a rzek om e sp rzeczn o ści z za sa d ą w o ln o śc i i r ó w n o ści. — W d a lszy m ciągu za r y so w a n a z o sta ła h isto ria w o ła ń o r e w iz ję k on k ord atu o raz p ro jek t p r z y ję ty p rzez p a rla m en t w 1976 r. — W k oń cu sta w ia au tor p y ta n ie: S to lic a św . b ez p a ń stw a ? O p ow iad a się za g ło s a m i p ro testa n tó w , że w o ln o ść e w a n g e liz o w a n ia w y m a g a , ab y z r e z y g n o w a ć z d y p lo m a cji i p a ń stw a k o śc ie ln e g o . M a to u ła tw ić łą c z n o ść z siła m i op o zy cji i w a lk ę o s p r a w ie d liw sz y ład. B ędą w te d y zb ę d n e k o m p ro m isy i k o n ieczn e za m ilc z e n ia fa k tó w . A u to r n ie a n a liz u je p rob lem u a le a p o d y k ty czn ie p o w ta r z a te z y in n ych .
P r a w n ik H a n s-U rs W i l i z a m ie śc ił a rty k u ł: K ościół i p a ń stw o w S z w a jc a r ii (s. 164— 172). P u n k t w y jśc ia sta n o w i norm a k o n sty tu c ji
fe d e r a ln e j, która sp r a w ę sto su n k u do r e lig ii p o zo sta w ia k an ton om , n ie w p ro w a d za ją c a n i rozd ziału an i w ię z i m ięd zy K o śc io łe m a p a ń s tw e m . P o d k reślo n o za sa d ę w o ln o śc i o b y w a te li i o b o jętn o ści p a ń stw a w d zied zin ie r e lig ijn e j. W p ra k ty ce p rzew a ża s y s te m zw ie r z c h n ic tw a p a ń stw a nad K o ścio łem . W p row ad zon o sze r e g og ra n iczeń dla u tr z y m a n ia pok oju r e lig ijn e g o . G dy id zie o k o n sty tu c je p o szczeg ó ln y ch k a n to n ó w , je d n e z n ic h u trzy m u ją jeszcze z c z a só w k u ltu rk a m p fu d e m o k r a ty c z n y u stró j K o ścio ła z w y b ie r a n ie m d u ch o w n y ch p rzez w ie r n y ch na sta n o w isk a k o śc ie ln e . S ą p rzy ty m te n d e n c je do rozd ziału K o ścio ła od p a ń stw a o raz do p r z esu n ięcia sp ra w k o śc ie ln y c h z d zie d z in y p ra w a p u b liczn eg o do p ry w a tn eg o . D ru gą gru p ę sta n o w ią p r z e w a ż n ie k a to lic k ie k a n to n y . W ra m a ch k o n sty tu c ji fe d e r a ln e j z a jm u
312 R e c e n z je [ H f
ją o n e p o zy cję o tw a rcia . P o p iera ją K o śció ł rzy m sk o k a to lick i. T rzecia g ru p a to k a n to n y , w k tó ry ch p r z e ja w ia ją się te n d e n c je do b e z p a r ty j- n o ści, d y sta n su i p rz e su w a n ia K o ścio ła do rzędu o rg a n iza cji p ra w a p r y w a tn eg o . — P o d jęto szereg in ic ja ty w , ab y ro zw ią za ć p a lą ce p ro b lem y . W y liczy ć trzeb a r e fe r e n d u m w sp ra w ie rozdziału K o ścio ła o d p a ń stw a . U ja w n iły się w te d y prąd y n ie c h ę tn e K o ś c io ło w i oraz te n d en cje p o lity czn e. W ięcej szło p rzy ty m o p ra g m a ty czn e u ję c ie niż. 0 za sa d y . B y ły ob aw y, aby K o ścio ła n ie u ży to jako n a rzęd zia p o li ty czn eg o . W y su w a n e b y ły p ro p o zy cje o rg a n izo w a n ia d e m o k r a ty c z n y c h p a ń s tw o w o -k o ś c ie ln y c h sy n o d ó w , n a d a n ia r ó w n o u p r a w n ie n ia p o ż y te c z n ym dla sp o łe c z e ń stw a gru p om św ia to p o g lą d o w y m itp. Zgłoszono- w n io sk i e k sp e r tó w w celu p r z y g o to w a n ia n o w ej k o n sty tu c ji fe d e r a l n ej. W yek sp o n o w a n o przy ty m za sa d ę w o ln o śc i, p o zo sta w ia ją c sp ra w y K o ś c ió ł-p a ń stw o k an ton om .
P ro feso r p raw a k a n o n iczn eg o R en é M e t z p r z e d sta w ił prob lem :
K ościół i p a ń stw o w e F ra n cji (s. 173— 178). Z aczyna od rysu h isto ry cz
n ego. D o p ro w a d za do 1905 r., k ied y to w m ie jsc e u zn a n ia w p r o w a dzono „ o ficja ln e ig n o r o w a n ie k u ltu ”. R z e c z y w isto ść w y m a g a ła jednak, r e g u lo w a n ia p ra w n eg o w ie lu sp ra w przy z a ch o w a n iu n e u tr a ln o śc i p a ń stw a . Do r. 1914 c e c h o w a ła u s ta w y n ie u fn o ść w z g lę d e m K ościoła. Od. 1 w o jn y św ia to w e j n a sta ł w z a je m n y sza cu n ek . P o r. 1959 n a sta ł o - k res ży c z liw o śc i. N eu tra ln o ść n e g a ty w n a p r zek szta łciła się na p o zy ty w n ą . P rzy p ie r w sz e j w o ln o ść K o ścio ła m o ż liw ie o gran iczan o. Przy- d ru g iej •—• rozszerzan o. T rudno o k reślić sta n d zisiejszy . U ż y w a się; zw rotów : p rzy ja zn y rozdział, d o b ro tliw y rozd ział, m ilczą cy konkordaty r o zd zia ł z k om p rom isu . — W e F r a n c ji są 2 sy s te m y p ra w n e, r e g u lu ją ce sto su n ek K o śc ió ł-p a ń stw o . O gólny, op arty na n e u tr a ln o śc i c z y li la ic y ź m ie p a ń stw a , ró w n o ści i w o ln o śc i o b y w a te li, w p ro w a d zo n y przez: u sta w ę z 1905 r. D a je on w o ln o ść ob sad y sta n o w isk k o śc ie ln y c h . J e d y n ie przed n o m in a cją b isk u p ó w k a to lic k ic h jest k o n su lta c ja z rzą dem . M ajątk iem K o śc io ła u p a ń stw o w io n y m a d m in istru ją sto w a r z y sz e nia k u ltu . D op u szczon a jest ze w zg lęd u na w o ln o ść su m ie n ia obsłu ga d u szp a stersk a w szp ita la ch , w k o sza ra ch i w w ię z ie n ia c h . W edług, u s ta w y D eb ré z 1959 r. m ogą słu d zy k u ltu u czyć zasad ^w ego w y z n a n ia w szk o ła ch p u b liczn y ch . P a ń stw o su b w e n c jo n u je szk o ły p r y w a t ne. —• N a to m ia st 3 w sc h o d n ie d ep a rta m en ty rząd zą się k o n k o rd a tem n a p o leo ń sk im . P a ń stw o m ia n u je b isk u p ó w k a to lic k ic h , w y ra ża zgodę- na o b sa d ę in n y ch sta n o w isk , w y p ła c a p e n sje d u ch o w n y m , w pewnejs m ie r z e n a d z o r u je a d m in istra cję m ajątk u , u trzy m u je 2 w y d z ia ły t e o lo g ic z n e itd. A u to r o m a w ia k o r z y śc i i tru d n o ści k ażd ego z ty c h s y s te m ów . D la K o ścio ła ro zd zia ł p o w o d u je tru d n o ści fin a n so w e a le d a je n ie z a le ż n o ść . Są o g ra n icze n ia w b a d a n ia ch te o lo g ic z n y c h . J e st je d n a k k o n ta k t ze sp o łe c z e ń stw e m . D u c h o w n i u trzy m u ją się z ofia r w ie r n y ch . B isk u p i d ają im ró w n o w a r to ść 500— 600 m a rek F R N m ie się c z n ie. C zęść d u ch o w n y ch p o d ejm u je p racę zarob k ow ą.
[15] R e c e n z je 313
X
D a lszą gru p ę sta n o w ią a r ty k u ły p isa n e p rzez p ra w n ik ó w ta k z e stro n y K o ścio ła jak i p a ń stw a a p o ru sza ją ce p rob lem y K o śc ió ł-p a ń - stw o z te r e n u FR N . M ają o n e w ię c e j z n a c z e n ie lo k a ln e.
J o h a n n es N e u m a n n , p ro feso r p ra w a k o śc ie ln e g o p isze na te m a t:
H isto ry c zn ie u za sa d n io n e w sp ó łd zia ła n ie K ościoła i p a ń stw a w N ie m - ■ czech (s. 179— 192). P rze d sta w ia n a jp ie r w h isto ry czn e p o w ią za n ie K o ś
c io ła i p a ń stw a . P o d k r e śla fu n k c je i za d a n ia p u b liczn e K o ś c io łó w .. N a stę p n ie ro zw a ża p ro b lem K o śc io łó w jako części społeczeństw a'. Z a sta n a w ia się r.ad K o śc io ła m i jako czy n n ik a m i k u ltu ra ln y m i. K oń czy tezą, że K o śc io ły są czy m ś n ieza stą p io n y m . J e śli zd ołają u c h w y c ić tę szan sę, będą trw a ć w n o w y m p rzy ja zn y m sy ste m ie w o b ec p a ń stw a .
P ro feso r p ra w P a u l M i k a t w a rty k u le: P a ń stw o —• pra w n e a s p e k ty re lig ijn y c h za in te re so w a ń (s. 193—206) w y ch o d zi od trójcy: K o śció ł-
-p a ń s tw o -sp o łe c z e ń s tw o . O m aw ia p ojęcia: in teresu r e lig ijn e g o i p u b liczn eg o . O p isu je p o jęcie w o ln o śc i r e lig ijn e j w op arciu o o rz e c z e n ia . S ąd u N a jw y ż sz e g o . P o d k r e śla p o z y ty w n e ro zu m ien ie w o ln o śc i i n e u tr a ln o śc i św ia to p o g lą d o w e j p a ń stw a . K oń czy, że p r o m ie n io w a n ie K o ś cio ła na sp o łe c z e ń stw o d ecy d u je o jego sile lu b sła b o ści w św ie c ie .
U lrich S c h e u n e r , p r o feso r p ra w p isze na tem a t: K o ścio ły i or g anizacja n a u k i (s. 207— 214). S tw ie r d z a , że choć dziś jest odw rót
od tr a n s c e n d e n c ji, ro śn ie jed n a k n ie p e w n o ść co do o sta te c z n y c h p od sta w n au k i. T e o lo g ia p o zo sta ła w św ie c ie n au k i. R zuca św ia tło na is to tę c z ło w ie k a i sen s jeg o ży cia . P a ń stw o jest w F R N n e u tra ln e w y z n a n io w o a le n ie la ic y sty c z n e w s e n s ie rod ziału K o ścio ła od p a ń stw a . U tr z y m u je fa k u lte ty teo lo g iczn e. T eo lo g ia p row ad zi d ialog, p o ru sza p ro b lem y sp o łeczn e i d a je . w k ła d do sa m o zro zu m ien ia czło w ie k a .
P r o fe so r p raw a k o śc ie ln e g o K n u t W a 1 f p od ał p rzyczyn ek : Q uerelles a lle m a n d e s? (s. 215—219). J a k ie p e r sp ek ty w y K o śció ł-p a ń stw o są w
FR N ? W ięk szość m ie sz k a ń c ó w c h c ia ła b y zm ian. Id zie o p o d a tek k o ś c ie ln y i o g w a r a n c je k o n sty tu c y jn e , że K o ścio ły są k orp o ra cja m i p ra w a p u b liczn eg o . N a le ż a ło b y za stą p ić p o d a tek k o śc ie ln y ja k im ś ś w ia d c zen ie m na c e le k u ltu ra ln e. R ozw in ąć n o w e p raw o k o rp o ra cy jn e. N a su w a się też p rob lem kon k ord atu . In a czej w y g lą d a ły k o n k o rd a ty , g d y u zn a w a n o d w ie „ so c ie ta te s p e r fe c ta e ”. Te sp r a w y czek a ją d ziś na ro zw ią za n ie .
S e k r e ta r z S ta n u A x e l Fr. v. C a m p e n h a u s e n z a m ie śc ił p rzy czy n ek : K ościół i p a ń stw o dziś (s. 220— 224). K an ossa sta n o w iła jed
n ość K o ścio ła i p a ń stw a . D ziś jest o r g a n iz a c y jn y rozdział. P a ń stw o jest su w e r e n n e i do n ieg o n a le ż y o sta tn ie sło w o . W N iem czech k o n sty tu c ja w e im a r s k a od p lą ta ła in s ty tu c ję K o ścio ła od p a ń stw a . K on ty n u u je to o rzeczn ictw o są d o w e. P a ń stw o jest n e u tr a ln e r e lig ijn ie i św ia to p o g lą d o w o . K o śc ió ł i p a ń stw o są n ie z a le ż n e w p o d ejm o w a n iu .
314 R e c e n z je [16]
sw y c h zadań. S ą jed n a k sp r a w y w y m a g a ją c e p o ro zu m ien ia się. W p o ró w n a n iu z cza sa m i K a n o ssy jest ro zd zia ł organizacyjny', w o ln o ść w ia r y i p lu ralizm .
P r o fe so r p ra w a k o śc ie ln e g o H orst H e r r m a n n z a m ie śc ił a rtyk u ł:
K ościół i p a ń stw o dziś i ju tr o (s. 225— 235). Z aczyn a w y k ła d , że jest
ito p ro b lem złożotny. N ie m ożna m ó w ić o dw u właldizaich c z y o d w ó ch p a rtn era ch . C h rześcija n ie p o p a d a ją n a codfcień alb o w p o lity c z n y d e- m o n izm albo w in te r e so w n o ść p o lity czn ą . P r o te sta n c i są n a sta w ie n i p r zesa d n ię n e g a ty w n ie . K a to lic y z p rzesa d ą p o z y ty w n ie . Z p ro b lem ó w : z a c h o d n io -n ie m ie c k ic h w y s u w a au tor sp ra w ę p od atk u k o śc ie ln e g o i p ro jek tu rozd ziału K o ścio ła od p a ń stw a , w y su n ię te g o p rzez F D P . K o ś ció ł m a szan sę zm ian y. J e ś li ją zan ied b a, stra ci bazę praw ną w sp o łe c z n o ś c i d em o k ra ty czn ej.
X
T rzy o sta tn ie a r ty k u ły n a p is a li p o lity c y . K a n clerz F R N H elm u t S c h m i d t o g ło s ił p racę: W artości p o d sta w o w e w p a ń stw ie i sp o łe c z e ń stw ie (s. 236—246). N a jp ie r w w y ja śn ia p o ję c ie „ w artości p o d sta
w o w y c h ”. O dróżnia p ra w a p o d sta w o w e od p o d sta w o w y c h w a rto ści. T e o sta tn ie są o r ie n to w a n e tr a n s c e n d e n ta ln ie . K o n sty tu cja n ie in g e r u je d o ich treści. P a ń stw o n ie tw o r z y w a r to śc i p o d sta w o w y ch . G dy id z ie
0 p o lity c z n e tw o r z e n ie w o li, d e c y d u je w ięk szo ść. O d p o w ied zia ln o ść ■ za w a r to śc i p o d sta w o w e p on oszą o so b y i gru p y. P a ń stw o jest w e d łu g au to ra poza tw o r z e n ie m etosu o ra z p rzek o n a ń św ia to p o g lą d o w y ch . K o ś c io ły d ają o d p o w ied ź na p y ta n ia p o d sta w o w e i o r ie n tu ją w w a r to ś c ia c h p o d sta w o w y c h . N ie d o się g a ją on e jed n a k w ię k s z o ś c i sw y c h człoń k ów . S tąd ich w y b o rcy i p o s ło w ie m ają in n e zdania.
In a czej u ją ł te n p ro b lem p rzew o d n iczą cy C D U H elm u t K o h l w a rty k u le: W artości p o d sta w o w e dla s to s u n k u m ię d z y p a ń s tw e m a K o ściołam i (s. 247— 254). P rzy k ła d o w o w y licza w a r to śc i p o d staw ow e:
w o ln o ść , so lid a rn o ść, sp r a w ie d liw o ść . S ą one n a d a n e sam em u tw o r zen iu się w o li p o lity c z n e j. U zn a je je k o n sty tu c ja FR N . L u d zie w y k o n u ją n a k a zy p ra w a n ie ze w z g lę d u na p rzym u s a le z w e w n ę tr z n e j a firm a cji. W artości p o d sta w o w e w in n y b yć n ie ty lk o o p isa n e w k o n sty tu c ji a le sta n o w ić część k o n sty tu c ji r e a liz o w a n e j i p o lity k i k o n sty tu c y jn e j. P a ń stw o m a ch ron ić n ie ty lk o p ra w a p o d sta w o w e ale 1 p o d sta w o w e w a r to śc i. N ie m ogą on e tra cić fu n d a m e n ta ln e g o ch a rak teru z a le ż n ie od p ojęć p o szczeg ó ln y ch grup. P a ń stw o jest n ie ty ł-, ko n o ta riu szem o p in ii w ię k sz o ś c i. P o rzą d ek p o lity c z n y op iera się na s ile a rg u m en tó w . P o lity k m a b ron ić w a r to śc i p o d sta w o w y c h k o n s ty tu cji. N ie leżą pne w sw o b o d n ej d e c y z ji sp o łe c z e ń stw a . C D U n ie u jm u je ty c h rzeczy p o z y ty w is ty c z n ie . C h rześcija ń stw o , choć n ie daje k o n k r e tn e g o program u , d a je jed n a k z ro zu m ien ie c zło w ie k a . S tą d w y n ik a ją w a r to śc i p o d sta w o w e.
R e c e n z je 315
L is e lo tte F u n c k e : Woliny K ościół w w o ln y m p a ń stw ie (s. 255— 261).
A u to rk a p rzed sta w ia n a jp ie r w różne r e la c je K o śc ió ł-p a ń stw o . D o ch o d z i w o p isie e w o lu c ji h isto r y c z n e j do k o n sty tu c ji w e im a r s k ie j i k o n sty tu c ji F R N z 1-948/49. O tw iera p e r s p e k ty w y w sp ó ln o ty eu r o p e jsk ie j. 'S tw ierd za, że do g ło su d o szed ł poza K o ścio łem i p a ń stw e m tr z e c i c z y n n ik — sp o łe c z e ń stw o . L ib e r a ło w ie w F R N p rzed ło ży li 13 te z pod ■hasłem: w o ln y K o śció ł w w o ln y m p a ń stw ie . D ziś K o śc io ły i .p a ń stw a .stały się sa m o d zieln e. G ra n ice m ięd zy lu d źm i i w y z n a n ia m i są n iż sze. D la zró żn ic o w a n ej E u rop y tru d n o będfcie zn a leźć o g ó ln ie o b o w ią z u ją c ą w y ty c z n ą w z a ch o w a n iu się m o ra ln y m . G d y id żie o r e la c ję K o ś c ió ł-p a ń stw o , p rzy jm u je się za sa d ę p a rtn erstw a . L ep szy jest w y r a z „ w sp ó łp ra ca ” osób in n eg o rzędu i in n y c h w a rto ści. K o śció ł d aje •coś n ie w y lic z a ln e g o ro d zin ie, w y c h o w a n iu , p o lity c e sp o łeczn ej i p o
k o jo w e j itd. W a k cji c h a r y ta ty w n e j k o śc ie ln e j m ożn a p rzesu n ą ć p u n k
t y ciężk ości. K o śció ł za ch o w a jed n a k sw ó j charaikter p u b liczn y.
W sp ółp raca z p a ń stw e m p o le g a ć b ęd zie n ie na z a le ż n o śc ia c h o r g a n i z a c y jn y c h , n ie na w sp ó łd z ia ła n iu fin a n so w y m a le n a a u to n o m ii i na k o o p e r a c ji.
X
K sią żk ę c zy ta się z z a in te r e so w a n ie m . J a k k o lw ie k ob ejm u je ona ■zbiór k ró tk ich a r ty k u łó w i p rzy czy n k ó w , z a w ie r a o p ra co w a n ia , k tóre c h o ć m a ją ch a ra k ter sy n te ty c z n y , są jed n a k n a p isa n e z p o g łę b ie n ie m p ro b le m u . O p ierają się na n a jn o w sz e j lite r a tu r z e p rzed m iotu , p r z e
w a ż n ie n ie m ie c k ie j. D la te g o zn a jd u jem y w n ich o sta tn ie w y n ik i b a d a ń na od cin k u K o śc ió ł-p a ń stw o . P ro b lem te n sta r a ł się w y d a w c a u ją ć w sz e c h str o n n ie . In te r e su ją c e n as w ię c e j a r ty k u ły p ie r w sz e j czę ś c i n a p isa n e z o sta ły z pu n k tu w id z e n ia h isto r y k a K o ścio ła . M niej u - w z g lę d n ia ją stron ę h isto ry czn o -p ra w n ą . U k a zu ją one cza sem zasad y, k tó ry m i k ie r o w a li się z w ie r z c h n ic y k o śc ie ln i i p a ń stw o w i. P rzed e w s z y s tk im p o d k reśla ją jed n a k fa k ty . S ą k ró tk ie z a r y so w a n ia k o n k r e t n e j sy tu a c ji, k lim a tu p o lity czn eg o , te n d e n c ji n u rtu ją cy ch w K o śc ie le i w p a ń stw ie ftd.
W p r z e d sta w ie n iu d zisie jsz e j sy tu a c ji K o śc ió ł-p a ń stw o w k ilk u k ra j a c h śro d k o w ej E u rop y au to rzy są o b ie k ty w n i i n a s ta w ie n i na ogół ż y c z liw ie do K o ścio ła . N ie m ożn a jed n a k zgod zić się z p o stu la ta m i G. D e n z le r a w o d n iesien iu do is tn ie n ia p a ń stw a k o śc ie ln e g o w d zi s ie jsz y c h jeg o k szta łta ch . J e st to tw ó r sp e c ja ln y , b ęd ą cy jak ąś a n a lo g ią p a ń stw a , p o trzeb n y jed n a k p a p ie ż o w i do n ie z a le ż n e g o k ie r o w a n ia sp ra w a m i K o ścio ła . A rg u m en ty D e n z le r a są przesad n e.
A r ty k u ły o sta tn ie j gru p y w p ro w a d za ją c z y te ln ik a w s y tu a c ję na ■odcinku K o ś c ió ł-p a ń stw o w św ie tle d y sk u sji m ię d z y trzem a, p a rtia m i p o lity c z n y m i w FR N . P r z e d sta w ia ją on e sta n o w isk o p o zy ty w izm u p ra w n eg o , c h r z e śc ija ń sk ie j szk o ły p raw a n a tu ry i lifoeralizimu sp o łecznego'. Z arysow u ją wyityczme d la p rzyszłości.
316 R e c e n z je
S fo r m u ło w a n ie w ty tu le o d y sta n sie m ięd zy K o ścio łem a państw em * w h isto ry czn y ch i a k tu a ln y c h p e r sp e k ty w a c h p rzew ija się m n iej lub' w ię c e j w y r a ź n ie w w ię k sz o ś c i a r ty k u łó w . A u to rzy p o d k reśla ją m o m en ty sa m o d z ie ln o śc i K o ścio ła i p a ń stw a , su w e r e n n o śc i w z a ła tw ia n iu sp ra w r e lig ijn y c h p rzez K o śc ió ł a d o czesn y ch p rzez p a ń stw o . C ha r a k te r y s ty c z n e jest u z n a n ie ro li czyn n ik a trzecieg o , tj. sp o łeczeń stw a ,, s tw ie r d z e n ie z a le ż n o śc i r e la c ji K o śc ió ł-p a ń stw o od b ieżą ce j p o lity k i,, od k o n k retn ej sy tu a c ji itd. S z c z e g ó ln ie w a rty k u ła ch o sta tn ie j czę śc i sp o ty k a m y w zm ia n k i o k o n ie c z n o śc i w sp ó łd z ia ła n ia m ięd zy K o ś cio łe m a p a ń stw em . W k o ń co w y m zw ła szcza a r ty k u le czy ta m y o p e r s p e k ty w a c h rozw oju r e la c ji K o śc ió ł-p a ń stw o w jed n o czą cej się E u ro pie za ch o d n iej. Jak o te n d e n c y jn y trzeb a o k r e ślić a r ty k u ł H. H e r r - m an n a.
O p ra co w a n ia są pod w z g lę d e m o b jęto ści i sposobu u ję c ia n ie r ó w ne. W jed n y ch p rzew a ża te o lo g ia r e la c ji K o śc ió ł-p a ń stw o , w in n y ch . — h isto ria , w k o ń co w y ch u ja w n ia się so c jo lo g ia i p o lity k a . D obór te m a tó w h isto r y c z n y c h d ok o n a n y zo sta ł w y r y w k o w o . B rak jest na-, p rzy k ła d p r z e d sta w ie n ia r e la c ji K o śc ió ł-p a ń stw o w X IV —X V w iek u ,, k ie d y to p o ja w iły się n o w e id e e i d ok on an o zm ia n y n a rzecz n ie z a le ż n o ś c i i su w e r e n n o śc i p a ń stw a te r y to r ia ln e g o . S zk od a, że w y d a w ca n ie p o sta ra ł się o a rty k u ł p r z e d sta w ia ją c y r e la c ję K ośció ł-p a ń stw o - w św ie tle zasad V a tica n u m II. N iek tó rzy a u to rzy w sp o m in a ją c o p raw d a o od różn ien iu K o ścio ła od p a ń stw a , o a u to n o m ii i w sp ółp racy- m ięd zy ty m i ró żn ią cy m i się is to tn ie in sty tu cja m i. R zecz zasłu giw ała: jed n a k na od ręb n e p o g łęb io n e p o tra k to w a n ie. T ak sam o pożyteczna?, b y ła b y próba u sta le n ia ja k ich ś o g ó ln ie jsz y c h te z i reg u ł w u k ła d a n iu o m a w ia n y c h relacji.
W c a ło ś c i zbiór d a je dużo m a teria łu . P ob u d za do m y ś le n ia i do> szerszeg o sp o jrzen ia na prob lem . S ta n o w i w zb o g a c e n ie lite r a tu r y na. te m a t sto su n k ó w K o śc ió ł-p a ń stw o . Z ach ęca do a n a lo g iczn eg o op ra co w a n ia w op arciu o sy tu a c ję p ra w n ą i fa k ty c z n ą w in n y c h k r a jach.
B p W a le n ty W ó jc ik :
S o r g e, P a l m e s , D e L o r a , G i i c c i n i , T a m b u r i n i , A g u~ d e l o , R e i n a, I n g i n n i u , A n t o n c i c h , F e r r a r i , C a r d a r o - p o l i P e r d i a , Esperienze di vita religiosa in Italia e in Am erica Latina, A tti del sim posio CISM — USM I — CI, AR Roma, 26— 30 m a g - gio (1978, Editrice A ncora M ilana (1978, ss. 222.
W d n ia ch od 26 do 30 m a ja 1978 rok u od b yło się w R zy m ie w sie d z ib ie „ S a le sia n u m ” przy v ia d e lla P isa n a sym p ozju m , w k tórym , u c z e s tn ic z y li p r z e d sta w ic ie le ró żn y ch in s ty tu tó w z a k o n n y ch zarów no, m ę sk ic h jak i ż eń sk ich A m e r y k i Ł a c iń sk ie j i Ita lii, w ch o d zą cy ch w
