Biskup jako szafarz sakramentu bierzmowania

Marian Pastuszko

Biskup jako szafarz sakramentu

bierzmowania

Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 23/1-2, 163-184

1980

Prawo Kanoniczne 23 (1980) nr 1—2

KS. MARIAN PASTUSZKO

BISK U P JAKO SZAFARZ SAKRAM ENTU BIERZMOWANIA Wstęp

Tem at w skazany tytu łem nie jest now y, a le jest ciągle aktualny z tej przyczyny, że biskupi udzielają sakram entu bierzm owania. Os­ tatnio tem at ten stał się aktualny z zupełnie nowego powodu. Jak b ow iem w iem y, Sobór W atykański II dał n ow e określenie biskupowi jako szafarzow i sakram entu bierzm ow ania, m ianow icie — „m inister originarius”. Co ono znaczy? Nad tym zastanow ię się w dalszej częś­ ci artykułu, bo najpierw zajm ę się w skazanym tem atem w aspekcie historycznym , gdyż to u łatw i nam zrozum ienie prawa obowiązują­ cego.

I. Praw o dawne

D zieje A postolsk ie podają, że Filip, diakon Kościoła Jerozolim skiego, naw rócił do Chrystusa w ielu m ieszkańców Sam arii i u dzielił im chrztu. „K iedy A postołow ie w Jerozolim ie dow iedzieli się, że Sam aria p rzyjęła słow o Boże, w y sła li do nich Piotra i Jana; ci udali się tam i m odlili się tam za nim i, aby otrzym ali Ducha Świętego. Bo na żad­ nego z nich jeszcze n ie zstąpił: byli jed ynie ochrzczeni w im ię Pana Jezusa, a oni otrzym ali Ducha Ś w iętego” 1. Sw. P aw eł w podobny sposób u d zielił daru D ucha Św iętego niektórym uczniom św. Jana C hrzciciela w Efezie. U czniow ie Jana „przyjęli chrzest w im ię Pana Jezusa. Potem P aw eł w łożył na nich ręce, a Duch Ś w ięty zstąpił na n ich ” 2. Na podstaw ie tych tek stów w olno tw ierdzić, że A postołow ie w kładali ręce na tych, którym chcieli udzielić daru Ducha Świętego, to jest sakram entu bierzm ow ania. Czy spraw ow anie tego obrzędu było zarezerw ow ane tylko Apostołom ? Pisarze K ościoła odpowiadają tw ier­ dząco na to p y ta n ie s.

N ajstarszym pozabiblijnym św iadectw em , na jakie m ożem y się po­ w ołać, jest Podanie A postolskie św. H ipolita Rzym skiego ( + 235), który w yraźnie pisze o dwóch obrzędach, m ianow icie o znaurzaniu w w odzie i w kładan iu rąk. O ile jednak w w odzie zanurza prezbiter,

1 Dz 8, 14—17. 2 Dz 19, 5—6.

3 Ale n ie jest to chyba zu p ełnie pewne. Na ten tem at w ięcej m ówi się w zw iązku z problem em prezbitera jako szafarza bierzm owania.

164 Ks. M. Pastuszko _[2] to biskup w kłada ręce na ochrzczonego, w ylew a olej z oliw ek na jego głow ę i znaczy go znakiem krzyża *.

: Z terenu Rzym u znam y rów nież list papieża św. K orneliusza (251— 253) do Fabiana, biskupa A ntiochii, w spraw ie kapłana N owacjana, który bezpraw nie p rzyjął św ięcenia biskupie. K orneliusz kw estionu je ważność tych św ięceń, poniew aż Now acjan, w . stanie zagrożenia n ie­ bezpieczeństw em śm ierci przyjął chrzest, ale po odzyskaniu zdrowia, n ie w ziął udziału w obrzędach, co zgodnie z prawem kościelnym na­ leżało uczynić, i n ie został naznaczony przez biskupa: N ie otrzym aw szy zaś znam ienia, jak m ógł on otrzym ać Ducha Św iętego, pyta papież Korneliusz? 5

Fragm ent listu św. Korneliusza i opis obrzędu w kładania rąk po­ zostaw iony przez św. H ipolita Rzym skiego, są dla nas bardzo cenne, bo w yraźnie m ówią, że biskup wkłada ręce, namaszcza, udziela daru Ducha Świętego. I w ięcej. Św iadczą o praktyce, która istn ieje już ód pew nego czasu. A przecież list Korneliusza i opis obrzędów H ipo­ lita R zym skiego pochodzą z I p ołow y III w ieku. Zatem praktyka, o której m ówią, m usiała istn ieć w cześniej, prawdopodobnie od czasów apostolskich, k ied y to sam i A postołow ie udzielali daru Ducha Ś w ię­ tego.

Innym dokumentem z terenu Rzym u jest Liber pontificalis papieża S ylw estra (314—335). W księdze tej zanotowano o Sylw estrze I, że postanow ił on, żeby pośw ięcenia krzyżma dokonywał biskup, nazna­ czanie ochrzczonego jest rów nież przyw ilejem biskupów G.

W K ościele A fryki pozostającym w bardzo bliskich stosunkach z K ościołem Rzymu, św. Cyprian (200/210—258), biskup Kartaginy, pisze że ochrzczeni w in n i staw ać przed z/wderzchinikaimii Kościoła, aby dzię­ k i w łożeniu ich rąk, otrzym ali D ucha Ś w iętego i stali się udoskona­ len i znam ieniem P a ń sk im 7. — Zwierzchnikam i Kościoła w pierw szym 4 T r a d i t i o a p o s t o l i c a, 21: „Et postea cum ascenderit unge- atur a presbytero de illo oleo ... Episcopus vero manu(m) illis im po- nens inuocet dicens: D(om i)ne ... Postea oleum sanctificatum in f undens d e m anu et impo.nens in capite dicat B o t t e B., La Tradition apostolique de Saint Hip polyte, essai de reconstitution, Münster W est­

fallen 1963, p. 50.

■ 5 Epistula ad Fabium, 15: „Sed neque postquam liberatus est morbo, reliqua receperit quae iu xta ecclesiasticam regulam percipi debent, naque ab episcopo consignatus est. Hoc autem signaculo m inim e per- cepto, quo tandem modo Spiritum Sanctum potuit accipere?”: PL t. HI, col. 747.

6 D u c h e s n e L., L iber Pontificalis, te xte, introduction, com m en ­ taire, Paris 1877, t. I, p. 171: „Et constituit (P. S ilvester) ... et cris-

ma ab episcopo confici, et privilegium episcopis, ut baptizatum con­ signent...”

7 Epistula LXXI1I ad Jubaianum, 9; „Quod nunc quoque apud nos geritur ut qui in Ecclesia baptizantur praepositis Ecclesiae offerantur et per nostram orationem ac manus im positionem Spiritum Sanctum consequuntur et signaculo Dominico consumm entur” : PL t. III, col. 115. Por. N ieznanego autora De rebaptism ate , X: PL t. III, col. 1195.

[

3

₁₆₅

Podobnie biskup Cezarei w Kapadocji, w A zji M niejszej, F irm i- lian (+269) jest zdania, że w ładza udzielania chrztu, nakładania rąk oraz św ięcenia duchownych, należy do zw ierzchników K o śc io ła s.

Sw. Hieronim (342—419), podobnie jak w cześniej papież S ylw ester I, w yraźnie m ówi o istniejącym w K ościele zwyczaju, na m ocy którego ochrzczeni przez prezbitera lub diakona, daleko od w iększego m iasta, zgłaszają się do biskupa, a ten w kłada na nich ręce i udziela im da­ ru Ducha Ś w iętego 9.

Na dalszym Zachodzie, w Hiszpanii, synod w Elwira ok. 300 r.. zarządza, aby ochrzczeni przez chrześcijanina św ieck iego lub przez dia­ kona, zgłaszali się do biskupa, który udoskonali ich przez w łożenie ręki10. K ilkadziesiąt lat później św. Jacjan biskup Barcelony ( + po 379) wspom ina, że zanurzanie w w odzie, konsekrowanie krzyżma oraz udzielanie daru Ducha Ś w iętego jest dokonywane ręką i ustam i bi­ skupa n .

Z przytoczonych św iadectw w ynika jasno, że w III i IV w ieku tak na W schodzie jak na Zachodzie, a zatem w całym ów czesnym Koście* le, szafarzam i obrzędu dopełniającego chrzest, nazwanego później b ie­ rzm owaniem są m aiores natu czyli praepositi Ecclesiae, ą w ięc zw ie­ rzchnicy Kościoła, to jest biskupi. Jest to zupełnie zrozumiałe, p onie­ w aż gm iny chrześcijańskie n ie w szędzie są jeszcze takie liczne i na ich czele stoją w łaśn ie biskupi, których rola, jako przew odniczących w szelkim spotkaniom i czuw ających nad życiem całej grupy, już od

8 Epistula L I X ad C y prian u m contra ep isto la m Stephani, VII: „Sed et caeteri quippe heretici, si se ab ecelesia D ei scinderint, nihil habere potestatis aut. gratiae possunt, quando om nis potestas et gratia in. ecclesia constituta sit, ubi praesident m aiores natu, qui et baptizantur et m anum im ponendi et ordinandi possident p otestatem ”: PL t. III, col. 1161.

9 Dialogus contra Luciferianos, 8: „Non quidem obnuo hanc esse, ecclesiarum consuetudinem , ut ad eos, qui longe a maioribus urbibus per presbyteros et diaconos baptizati sunt, episcopus ad invocatio- nem Sancti Spiritus m anum im positurus excurrat”: PL t. X X III, col. 164.

10 Can. 38: M a n s i I. D., Sacrorum conciliorum nova et am plissim a

collectio, Florentiae 1759 et ss., t. II, col. 12.

11 Epistula ad S ym p ro n iu m N ovatianu m , VI: „Si ergo et lavacri et chrism atis potestas, m aiorum et lege chrism atum ad episcopos in de descendit: et ligandi quoque ius adfuit atque solven d i”: PL t. X III, col. 1057.

S erm o de baptismo: „Haec autem com pleri alias nequeunt, n isi la ­

vacri et chrism atis et anistitis sacram ento. Lavacro enim peccata purgantur; chrism ate Sanctus Spiritus superfunditur; utraque vero ista, m anu et ore anistitis impetramus: atque ita totus homo renasci- tur et innovatur in Chroisto”; PL t. XIII, col. 1093.

166 Ks. M. Pastuszko _[41

II w ieku rysuje się w y r a ź n ie 12. Do nich n ależy zarządzanie całym kultem religijnym . Odgrywają też głów ną rolę w przeprowadzaniu in icjacji chrześcijańskiej, a w ięc w udzielaniu chrztu, bierzm owania i Eucharystii.

Praktyka taka z czasem stała się trudna do utrzym ania. Liczba w ier­ nych ciągle wzrastała. Z konieczności tworzono now e w spólnoty chrze­ ścijan, i to albo sposobem m nożenia biskupstw naw et w m ałych m iej­ scowościach, rozbudowując jednocześnie system zależności ich od b i­ skupów rezydujących w w ielkich ośrodkach (biskupow i A leksandrii A ta­ nazem u w połow ie III w ieku podlegało około stu biskupów z gęsto zaludnionej doliny Nilu), albo sposobem tworzenia gm in na p eryfe­ riach m iast biskupich, w zględnie nawet w m iejscow ościach bardzo odległych od siedziby b isk u p a ls. W spólnotam i poza siedzibą biskupa zarządzają prezbiterzy, a czasem tylko diakoni.

W zaistniałej sytuacji K ościół Wschodu na stałe, a także K ościół H iszpanii, i, na krótszy czas, K ościół Galii, dla ratow ania jedności sakram entów w tajem niczenia chrześcijańskiego, zezw oliły prezbiterom na przeprow adzenie całego w tajem niczenia chrześcijańskiego, w łącznie z udzielaniem sakram entu bierzm owania, ale z w yłączeniem p ośw ię­ cenia krzyżma, co zresztą w cale nie należało do obrzędów w tajem nicze­ nia. Natom iast Kościół Rzymu rezerw uje biskupowi nie tylko poświęca­ nie krzyżma, ale także spraw ow anie obrzędy dopełniającego chrzest, jak­ k olw iek dzieje się to kosztem jedności obrzędów w tajem niczenia chrześcijańskiego. Należało bow iem oddzielić chrzest od obrzędów do­ pełniających chrzest, żeby prezbiterzy m ogli przynajm niej chrzcić, a następnie przy nadarzającej się okazji przedstaw ić ochrzczonych bi­ skupow i, który dokona dopełnienia obrzędu w tajem niczenia czyli u d zie­ li daru Ducha Św iętego.

Proces oddzielania w praktyce adm inistrow ania sakram entu chrztu od adm inistrow ania sakram entu bierzm owania oraz rezerw ow anie b is­ kupow i szafow ania sakram entu dopełniającego chrzest trw ał całe wie^ ki, ale rozpoczął się już w początku V w ieku. R ealizację tego pro­ cesu rozpoczął papież Innocenty I (401—417) listem z 13 marca 416 r.

Si in stituta ecclesiastica do D ecencjusza, biskupa Gubbio w Umbrii, w

którym podaje jasno i w yraźnie że konsekrowanie krzyżma i obrzędu w kładania ręki dokonują b isk u p i16, ale i uroczyste nam aszczenie ochrz­ czonego na czole należy w yłącznie do biskupów 14.

Po tej lin ii idą następne zarządzenia papieży, przepisy synodów, w ypow iedzi pisarzy. Leon W ielki (440—465) w piśm ie Frequenter no­

bis z 24 października 458 r. do Neona, biskupa Raw enny, stwierdza

12 K ł o c z o w s k i J., W spólnoty chrześcijańskie. G ru p y ży cia w s p ó l­

nego w ch rześcija ństw ie zachodnim od sta rożytn ości do X V w ieku ,

K raków 1964, s. 22.

18 K ł o c z o w s k i J . , dz. c., s. 28—29. 14 M a n s i I. D., o.c., t. III, col. 1029.

Szafarz sakram entu bierzm owania ₁₆₇

jeszcze po prostu, że obrzędu w kładania ręki dokonują b isk u p i45, ale G elazy I (492—496) naw iązuje do w cześniejszej w ypow iedzi Innocentego I i stanowczo opowiada się za praktyką rzymską, według której je­ d yn ie biskupi są upow ażnieni do uroczystego znaczenia zn a m ien iem 10. Mniej kategoryczna w tonie jest odpowiedź Grzegorza W ielkiego <590—604) przesłana w 595 r. Januarem u, biskupowi prowincji Kalari- tańsk iej, w której papież przypomina, że to biskupi nam aszczają na •czole 17, a w ięc bierzmują.

W VII w ieku już nawet w H iszpannii słychać głosy w ypow iadające się za w yłącznym praw em biskupów do udzielania sakram entu bierzm o­ w ania. Sw. Izydor S ew ilsk i (+636), który przew odniczył na II synodzie w S ew illi, pow ołuje się na D zieje A p o sto lsk ie18 jako na św iadectw o ■dawnej d yscypliny i stw ierdza, że Ducha Św iętego w praw dzie nie m ożna dać, ale można Go w zyw ać, żeby przyszedł, i w łaśnie to czy­ ni biskup, kiedy w kłada ręce na ochrzczonych. Sw. Izydor zna także lis t św. Innocentego I do biskupa D ecencjusza i powtarza za nim , że ■wkładanie rąk nie m oże być dokonywane, jak tylko przez biskupa 19.

W czasach Karolińskich, to jest w w ieku VIII—IX a naw et później

w

N ajstarszy znany nam Sakramentarz, m ianow icie G elazjański w y ­ raźn ie stw ierdza, że daru Ducha Św iętego udziela ochrzczonym bi­ sk u p 20.

15 „Quodsi ah h aereticis baptizatum quem piam fuisse constiterit, •erga hune nullatenus sacram entum regenerationis iteretur, sed _ hoc tantum , quod ibi defuit, conferatur: ut per episcopalem m a n u s’ im - positionem virtutem Sancti Spiritus consequatur”: PL t. LIV, col. 1192.

16 Epist. IX, 6: PL t. LIX, col. 50; c. 2 D. XCV.

17 .... ut episcopi postm odum confirm ent in fron te”: Epist. IX, cap. X I: PL t. LXXVII, col. 677; c. 120 D. IV de cons.

18 Dz 19, 1.

19 De ecclesiasticis officiis, II: „Sed quoniam post baptism um per episcopos datur Spiritus sanctus cum manuum im positione, hoc in A ctib us Apostolorum apostolos fecisse m em inim us. Sic enim dicitur: Factum est, dum Apollo esset Corinthi, ut Paulus, peragratis supe- rioribus partibus ven iret Ephesum ... (Act. XIX, 1) ... Spiritum au­ tem sanctum accipere possum us, dare non possum us, sed ut detur, D om inum invocam us. Hoc autem a quo potissim um fiat, quemadmodum papa sanctus Innocentius scripserit, subiciam ; dicit enim , non ab alio quam ab episcopo fieri licere, nam presbyteri licet sint sacerdotes, p on tificatu s tam en apicem non habent”: PL LX X X III, col. 823—826.

20 S acram entariu m Gelasianum, n. 450: „D einde ab episcopo datur >eis Spiritus septiform is” : Liber sacram entorum Romanae A eclesiae or- d inis anni circuli (Cod. Vat. Reg. lat. 316) Paris Bibl. Nat. 7193, 41(56),

168 Ks. M. Pastuszko

W Sakram entarzu Gregorjańskim-Hadrianum przy obrzędach W iel­ kiej Soboty znajdujem y notatkę, że jeśli celebruje je biskup, to zaraz, po udzieleniu chrztu w ypada mu bierzm ować ochrzczonych, a następ­ nie udzielić im Kom unii Ś w iętej 21.

Ordo XI poleca biskupowi, ab y m odlił się nad nowoochrzczonym i,

a n astępnie w zyw ał siedm iorakiego Ducha Św iętego i bierzm ował tych,, których dopiero co o ch rz cił22.

Również Ordo L przy udzielaniu sakram entu bierzm owania prze­ w id uje rolę szafarza jedynie dla biskupa, który adm inistruje ten sa­ kram ent w asyście innych d u ch ow n ych 23. A systa duchownych nie b y­ ła tak konieczna przy spraw ow aniu sakram entu bierzm owania, żeby biskup bez niej nie m ógł bierzmować. N atom iast asysta duchow nych bez biskupa, bez w zględu na to, jak była liczna, n ie mogła spełniać roli szafarza bierzm owania. W ogóle żadna ze w spom nianych ksiąg liturgicznych nie liczyła się z m ożliw ością udzielania sakram entu b ie­ rzm owania przez duchownego, który nie jest biskupem . Tak w ięc w praktyce nikt nie m ógł podejm ować się roli szafarza bierzm ow ania, kto n ie był „episcopus seu p on tifex”.

Znane dobrze stanow isko papieży w spraw ie szafarstw a sakram en­ tu bierzm ow ania w yrażone chociażby w przepisach liturgicznych, n ie mogło nie w yw ierać w pływ u przy stanow ieniu prawa partykularnego.

Synody odbyw ane w tym okresie w Germanii i G alii rezerw ują dla biskupów prawo bierzm ow ania, z w ykluczeniem innych duchownych od adm inistrow ania tego sakram entu. Synod G erm ański I z 743 r. postanaw ia, że tylko biskupi mogą udzielać sakram entu bierzm ow a­ nia. A czynią to przy okazji w izytacji przeprowadzanych w parafiach w łasnej diecezji. W takim przypadku prezbiterzy razem z m iejscow ą społecznością m ają oczekiw ać na biskupa i służyć mu p om ocą24.

Podobnie Synod Paryski VI w 829 r. jasno i w yraźnie stw ierdza.

(Sacram entarium Gelasianum) in Verbindung m it Leo Eizenhofer OSB, und Petrus S iffrin OSB, heraugegeben von Leo Cunibert Mohlberg. OSB, Roma 1960, p. 74.

21 Hadrianum re visu m Anianense cum S upplemento, n. 1088: „Si v e - ro episcopus adest, statim confirm ari eum oportet chrism ate et postea com m unicare”: D e s h u s s e s Jean, Le Sacramentaire Grégorien, ses

principales form es d ’aprés les plus anciens manuscrits, Edition compa­

rative, t. I, Le Sacramentaire, Le S upplé m en t d ’Aniane, Fribourg S u ­ isse 1971, p. 379.

22 Ordo XI, n. 100: „... dat orationem p ontifex super eos, confirm ans eos cum invocatione septiform is gratiae Spiritus S an cti”: A n d r i e u M., Les Ordines Romani du Moyen Age, VIIIe—X e siecles, II, Les t e x ­

tes (Ordines I—XIII), Louvain 1948, t. II, p. 446.

23 O r d o L, n. 72: „Pontifex vero veniens ad infantes ten en te arch i- diacono chrism a ... elevata et im posita m anu super capita om nium , det orationem ”: A n d r i e u M. Les Ordines Rom ani du haut Moyen Age, (VIIIe—X e siecles) V, les te x tes (suite) (Ordo L) Louvain 1961»

t. V, n. 289.

[7] Szafarz sakram entu bierzm owania 169' że jed ynie biskupi cieszą się praw em udzielania sakram entu bierzm o­ w ania, przy czym argum entuje tekstem D ziejów A p ostolsk ich 85.

Przepisy synodalne m iały w p ływ na kształtow anie się poglądów po­ szczególnych autorów ale także przeciwnie, pisarze nie pozostawali^ bez w pływ u na k onstytuow anie się przepisów synodalnych.

Rabanus Maurus arcybiskup M oguncji (+858) uważa, że biskupi cie­ szą się pew ną w ładzą i m ają też przyw ileje. To w łaśn ie do nich na­ leży pośw ięcenie krzyżma i w yciskan ie tym krzyżm em na ochrzczonym znaku w raz z w łożeniem ręki na neofitę 28.

Mnich Ratramnus ( + 869) na życzenie licznych biskupów, a w szcze­ gólności papieża św. M ikołaja I (858— 867) odpowiada na liczne za­ rzuty staw iane przez K ościół W schodni K ościołow i Zachodu, m iędzy innym i co do sakram entu bierzm owania. Broni on praktyki K ościoła Zachodniego, który w prow adził zwyczaj ograniczający prawo udziela­ nia bierzm ow ania do sam ych biskupów. Przyznaje jednak roztropnie, że ten zwyczaj jest praw em ludzkim i n ie w yw odzi się z prawa B o­ żego 27.

M agister Gracjan ( + ok. 1160) korzystał przy sporządzaniu swego D ekretu z różnych dzieł, a wśród nich, ze Zbioru Pseudo-Izydora, a ten ostatni stara się „bronić, wzm acniać i rozszerzać w ładzę bisku­ p ó w ” 28. Może z tego powodu biskupów chętnie nazyw a niekiedy „sum- m i sacerdotes” 29, n iek ied y „summi p on tifices” 30. W spraw ie szafarstw a bierzm ow ania pozycja prawna biskupów była ustalona na długo przed Gracjanem. W ystarczało ją wzm acniać. Gracjan czyni to idąc w ślad za Pseudo-Izydorem , który p ow ołuje się na autorytet papieża M el- chiadesa (311—314) i Euzebiusza (+309), gdy przypom ina w spółczesnym , że jedynie biskupi mogą udzielać sakram entu bierzm owania. M elchia- des rzekomo zastan aw iał się nad kw estią, czy w ięk szy jest sakram ent w łożenia ręki biskupiej, czy chrzest, i odpowiedział, że jedno i dru­ gie jest w ielkim sakram entem, i jak pierw sze jest dostosow ane

do-25 Can. 33: „Quod solius episcopi sit per m anus im positionem f id e li- bus tradere Spiritum Sanctum, A cta docent Apostolorum ” : M a n s i I. D., o. c., t. XIV, col. 560.

Por. A l c u i n u s (+804), A d dom in u m regem: PL t. X I, col. 261. 28 D e tinctione baptism i et unctione chrism atis, 1. C, c. 25: „Potes- tas et privilegium apud solum episcopum constat, quod sacrum chris- ma conficiat et baptizatum per m anus im positionem cum ipso ch ris- m ate consignet”: PL t. CVII, col. 313.

27 Contra Graecorum oppos. IV, 7: „Hinc occidentales episcopi m aio- rum sequentes institutionem sumpsere consuetudinem , ut frontes bapti- zatorum chrism ate liniendi non presbyteris concedant, sed privilegium sibi reservent ... E cclesiastici viri statuerunt ut frontes baptizatorum , non a presbyteris, sed ab episcopis chrism ate linirentur, ut per eos Spiritus Sancti gratia conferretur”: PL t. CXXI, col. 333—334.

28 S u b e r a I., Historia źródeł i n auki p ra w a kanonicznego, wyd..

2, W arszawa 1977, s. 70. 29 c. 4, 5 D. V de cons. 30 C.3 D. V de cons.

170 Ks. M. Pastuszko _{8]

starszych (wyższych) czyli biskupów, tak też należy to otaczać w ięk ­ szym szacu n k iem 31. Euzebiusz zaś m iał twierdzić, że w kładania rąk dokonyw ali najpierw sam i Apostołow ie, a potem ich następcy czyli „najw yżsi kapłani”, i to jest w ym agan e do w ażności tego ob rzęd u 32. Prawdopodobnie ani M elchiades tak nie pisał, ani Euzebiusz nie uczył w ten sposób, bo w III w iek u i na początku IV n ie było po­ trzeby w ytaczania aż tak silnych argum entów w obronie uprawnienia biskupów do udzielania sakram entu bierzm owania. Jednak na zorien­ tow anie się w fałszerstw ie potrzeba było paru w ieków . Zanim się to stało, Zbiór Pseudo-Izydora był powszechnie przyjęty przynajm niej od pontyfikatu Grzegorza VII (1073—1085), a Dekret Gracjana cieszył się rów n ież dużym uznaniem Kościoła. Obydwa zbiory spełniały przecież rolę zbiorów prawa.

D zięki rozpow szechnieniu D ekretu Gracjana prawo zastrzegająca bi­ skupom udzielanie sakram entu bierzm owania stało się znane wszędzie, a praktyka bierzm owania przez kapłanów, jeśli jeszcze się gdzieś utrzy­ mała, powoli zamarła. I w tedy teologow ie m ogli się zastanawiać, czy też papież w ogóle może upow ażnić prezbitera do udzielania bierzm o­ w ania. Z odpowiedzią na to pytanie m ieli nieco trudności, bo nie w ie ­ dzieli, co papież daje prezbiterowi, czego on nie m iał przed zezw ole­ niem papieskim . J eśli w ładzę św ięcenia — to dlaczego indultem lub •prawem, a nie obrzędem św ięceń, jak zw ykło się udzielać święceń. A jeśli w ładzę jurysdykcji — to jak biskupi mogą być szafarzam i sa­ kram en tu bierzm ow ania także bez posiadania jakiejkolw iek jurysdy­ kcji? Z odpow iedzią na to p ytanie m niej m ieli trudności ci, którzy pam iętali, że w K ościele W schodnim ciągle bierzm ow ali prezbiterzy, co z k olei stw arzało pew ne problem y dla Kościoła Zachodniego.

Innocenty III (1198—1216) dnia 25 lutego 1204 r. w p iśm ie Cum venis-

set w yjaśnia Bazylem u, arcybiskupow i Trnovo w Bułgarii, że o ile

innych nam aszczeń mogą dokonywać prezbiterzy, to przecież wkłada ręce na ochrzczonych i namaszcza im czoło jedynie n ajw yższy kapłan czyli biskup, bo w edług D ziejów A postolskich tylko A postołow ie w k ła­ dali ręce i udzielali Ducha Św iętego, a biskupi są następcam i aposto­ łów 3S.

31 Melciades His paniarum episcopis: ,,De his uero, super quibus ro-gastis uos inform ari, id est: utrum m aius sit sacram entum m anus in - positionis episcoporum , aut baptism us? scitote, utrum que m agnum esse sacram entum, et sicut unum m aioribus, id est summ is pontificibus est accomodatum, quod a m inoribus perfici non potest, ita et m aio- ri ueneratione uenerandum et tenendum est”: c. 3 D. V de cons. Cfr. c. 4 D. LXVIII.

33 E u s e b i u s P a p a , Epist. I l l ad Episcopos Tusciae et Cam pa- niae: c. 4 D. V de cons.

33 „Per frontis chrism ationem m anus im positio designatur, quae alio nom ine dicitur confirm atio, quia per earn Spiritus Sanctus ad aug- m entum datur et robur. Unde cum ceteras unctiones sim plex sacerdos 'vel presbyter valeat exhibere, hanc non nisi sum m us sacerdos, id est

19] Szafarz sakram entu bierzm owania 171 Pół w ieku później z praktyką udzielania bierzm owania przez prezbi­ terów w K ościele W schodnim zetknął się biskup Tusculum, legat 'Stolicy A postolskiej u Greków. Na p ytanie legata w tej spraw ie od­ p ow ied ział papież Innocenty IV (1243—1254) dnia 6 marca 1254 r. li­ f t e m Sub catholicae professione w yjaśniając praw ie identycznym i sło­ w am i, jak w cześniej Innocenty III, że sam i biskupi mogą namaszczać na czołach, bo tego rodzaju nam aszczenia nie mogą dokonywać inni, jak tylko b isk u p i34.

Także na Soborze Liońskim II w 1274 r. w w yznaniu w iary prze­ p isanym dla zdobywcy Cesarstwa Ł acińskiego w Konstantynopolu, ce­ sa r z a , schizm atyka, M ichała VIII Paleologa (1259—1282) zabiegającego

o powrót do jedności z K ościołem Zachodu, stwierdzono jasno, że w K ościele R zym skim bierzm owania udzielają biskupi, wkładając ręce na •ochrzczonych i nam aszczając ich k rzyżm em S5. U nię z Kościołem Prawo­ sław nym w ów czas zawarto, ale trw ała zaledw ie parę lat, bo papież .Marcin V (1281—1285) ekskom unikow ał cesarza, a cesarz polecił w y ­ k reślić im ię papieża z dyptychów, co oznaczało zerw anie Unii.

Zatem K ościół Praw osław ny dalej szedł w łasną drogą. A naw et m iał pew ien w p ływ na katolickich duchownych. W tej sytuacji zrozumiałe jest pytan ie Klem ensa V (1342—1352) postaw ione dnia 29 września 1351 r. długim listem S uper ąu ibusdam M ekhitarowi, katolikosow i or- mian. Papież zapytał go, czy w ierzy, że z urzędu nikt inny, jak tylko biskup zw yczajnie może udzielać sakram entu b ierzm ow an ias6. Ratując p raw ow iem ość katolikosa orm ian, K lem ens V pośrednio przyczynił się do bliższego określenia funkcji biskupa jako szafarza sakram entu bierzm owania. J eśli bowiem biskup bierzm uje na m ocy w ładzy, która

z samego prawa jest zw iązana z jego urzędem, to znaczy że jest zw y ­

czajnym szafarzem tego sakramentu.

Co K lem ens V w yraził im plicite, Eugeniusz IV (1431— 1447) napisał exp licite. W k onstytucji Exultate Deo z 22 listopada 1439 r. podczas episcopus debet conferre, quia de solis A postolis legitur quorum vi- carii sunt episcopi, quod per m anus im positionem Spiritum Sanctum d abant”: c. 1 § 7 X I 15.

34 „Soli autem episcopi consignent chrism ate in frontibus baptizatos quia huius unctio non debet n isi per episcopos exhiberi: quoniam soli Apostoli, quorum vices gerunt episcopi, per manus im positionem quam confirm atio vel frontis chrism atio repraesentat, Spiritum Sanctum tri- buisse leguntur”: M a n s i I. D., o. c., t. X XIII, col. 579.

85 „Tenet etiam et docet eadem sancta Romana Ecclesia, septem esse sacram enta, unum scilicet baptisma, de quo dictum est supra; aliud est sacram entum confirm ationis, quod per m anum im positionem ep is­ cop i conferunt, chrismando renatos” : M a n s i I. D., o. c. t. XXIV, col. 71; c. 1 I 1 in Sexto.

S6 „2. S i credis, quod sacram entum Confirm ationis per alium quam ;per episcopum , non potest ex officio ordinarie m inistrari”: Codicis

iuris canonici fontes, vol I—VI, cura Em. m i Petri Card. G a s p a r r i ed iti, vol. V II—IX cura et studio Em. m i Iustiniani Card. S e r e d i ■editi, Romae — C ivitate V aticana 1923—1929, vol. I, n. 42, p. 45.

172 Ks. M. Pastuszka

Soboru Florenckiego (1439—1445) nazw ał on biskupa zw yczajnym sza­ farzem sakram entu b ierzm ow an ia87. Jakkolw iek dokładniej określo­ no funkcję biskupa jako szafarza bierzm owania, to przecież argum ent za istnieniem w ład zy biskupa co do udzielania bierzm owania pozo­ staw ał od Innocentego I ten sam, m ianow icie znany nam tekst z- D ziejów Apostolskich.

Argum ent ten nie w szystkich przekonyw ał w historii Kościoła. Do- takich nie przekonanych n ależeli w X II i XIII w ieku W aldensi, w X IV i XV — W iklefici, w XV I — protestanci.

N aw racającym się W aldensom w yzn anie w iary przepisał I-nocenty III dnia 18 grudnia 1208 r. pism em Ems exemplo, w którym polecił im uznaw ać prawdę, że bierzm owanie jest udzielane przez b isk u p ó w 8S.

Zdanie prekursora protestantyzm u Jana W iklefa, który zakw estio­ now ał ciągłość tradycji i utrzym ując, że papież i biskupi zarezerwow a­ li sobie udzielanie m łodzieży sakram entu bierzm owania p ow od ow ani żądzą zysku i honoru, potępił papież Marcin V (1417—1431) w k onsty­ tu cji Inter cunctas z 22 lutego 1418 r., w czasie soboru w K onstancji (1414— 1418) ss.

Dla rozprawienia się z nauką protestantów i zaradzenia innym po­ trzebom Kościoła, zebrał się Sobór Trydencki (1545—1563). Protestancki, „libellus reform ationis ad C olonienses” uczył, że nie tylko biskup jest szafarzem bierzm owania. Wobec tego Sobór Trydencki u chw alił kanon: potępiający każdego, kto by tw ierdził, że zw yczajnym szafarzem sakra­ m entu bierzm owania n ie jest sam biskup, ale każdy zw yk ły prezby- ter 40. W ystępujące w tym orzeczeniu Soboru Trydenckiego zdanie, k tó­ re utrzym uje, że tylko biskup może być szafarzem sakram entu bierz­ m owania, jest znane w K ościele od IV i V w ieku, zaś dopowiedzenie, że to jedynie biskup jest zw yczajnym szafarzem sakram entu bierzm o­ w ania, znam y już z k onstytucji Exultate Deo Eugeniusza IV. Zatem- treść orzeczenia nie jest bynajm niej nowa. Natom iast nowością jest zagrożenie potępieniem tym , którzy nie będą uznawać nauki o biskupie,

87 „Ordinarius m inister est episcopus. Et cum. ceteras unctiones sim p- p lex sacerdos valeat exhibere, hanc non nisi episcopus debet conferre: quia de solis A postolis legitur, quorum vicem tenent episcopi, quod per m anus im positionem Spiritum Sanctum dabant, quemadmodum A ctuum Apostolorum lectio m anifestât”: G a s p a r r i P., Fontes, vol. I, n. 52, p. 74.

38 C onfirm ationem (quoque) ab episcopo factam , id est im positionem manuum, sanctam et venerande esse accipiendam censem us” : Enchiri­

dion sym bolo ru m , n. 794 (424).

39 „N. 28. Confirm atio iuvenum , clericorum ordinatio, locorum con- secratio, reservantur Papae, et Episcopois propter cupiditatem lucrî tem poralis, et honoris”: G a s p a r r i P., Fontes, vol. I, n. 43, p. 51.

40 Can. 3: „Si quis d ixerit sanctae confirm ationis ordinarium m inis- trum non esse solum episcopum , sed quem vis sim plicem sacerdotem, anathem a sit” : Concïliorum Oecumenicorum Décréta, edidit Centro di docum entazione Istituto per le scienze religiose, Bologna, ed 2, B a si- lae — Barcinone — Friburgi — Romae — Vindobone 1962, p. 662.

til] Szafarz sakram entu bierzm owania 173 jako zw yczajnym szafarzu bierzm owania, uznanej przez Sobór Try­ d en ck i za własną.

Sobór Trydencki ponow nie zajął się sprawą szafarstw a sakram entu bierzm ow ania dnia 15 czerwca 1563 roku, ale w ów czas stw ierdził ty l­ k o , że biskupi m ają prawo adm inistrow ania sakram entu bierzm owa­ n ia 41, oraz potępił tych, którzy uczą, że biskupi nie m ają w ładzy b ie­ rzm owania, albo, że w ładza biskupów co do udzielania bierzm owania je st taka sam a, jak władza prezbiterów co do udzielania tego sakra­ m entu 42. N ie ulega zatem w ątpliw ości, że w edług Soboru Trydenckie­ go w ładza biskupów udzielania sakram entu bierzm ow ania jest inna, niż w ładza prezbiterów. A le czym się różni jedna od drugiej? Ponie­ w aż Sobór Trydencki rozprawia o w ładzy biskupów udzielania b ie­ rzm owania w kontekście spraw y w yższości biskupów nad prezbytera- :mi, stąd m ożem y przypuszczać, że w ładza biskupów udzielania b ie­

rzm owania jest wyższa niż władza prezbiterów udzielania bierzm ow a­ nia.

A może Soborowi Trydenckiem u chodziło o to, że władza biskupów u d zielan ia sakram entu bierzm owania jest zwyczajna? I konsekw en ­ tnie, biskupi nie potrzebują zezw olenia S tolicy A postolskiej na adm i­ n istrow an ie sakram entu bierzm owania. Mianując ich biskupam i, Sto­ lic a Apostolska przyznaje im prawo bierzm owania.

Dodajm y tu jeszcze, że Sobór Trydencki nie w ypow iedział się w sp raw ie pochodzenia w ładzy biskupów w odniesieniu do udzielania sa­ kram en tu bierzm owania, a m ianow icie, czy w ładza ta pochodzi z pra­

w a Bożego.

Po Soborze Trydenckim przepisy w spraw ie biskupów jako szafa­ rz y sakram entu bierzm ow ania n ie u legały zm ianie. Stolica Apostolska n ie w ydaw ała na ten tem at obszerniejszych dokum entów, bo nie za­ chodziła taka potrzeba. W ystarczały w zm ianki potwierdzające przyjętą zresztą jeszcze przed Soborem Trydenckim naukę, którą m ożem y pod­ sum ować w następujących twierdzeniach:

1. biskup jest szafarzem sakram entu b ierzm ow an ia48; 2. biskup jest

41 S essio X X III, cap. IV: „Pro.inde sancta Synodus declarat, praeter ceteros ecclesiasticos gradus episcopos, qui in Apostolorum locum suc- ■cesserunt, ad hunc hierarchicum ordinem pertinere, et „positos” (sicut idem Apostolus ait) ,,a Spiritu Sancto regere Ecclesiam D ei” (Acta Ap. .20, 28), eosque presbyteris superiores esse, ac sacram entum confirm a­

t io n s conferre...”: Conciliorum oecumenicorum decreta, p. 719.

48 Can. 7: „Si quis dixerit, episcopos non esse presbyteris superiores; vel non habere potestatem confirm andi et ordinandi, v el eam, quam habent, illis esse cum presbyteris communem; ... anathem a sit” : Con­

ciliorum oecumenicorum decreta, p. 720.

43 C l e m e n s VIII, Instr. Sanctissimus, 31 aug. 1595, § 1: G a s p a r -r i P., Fontes, vol. I, n. 179, p. 343; B e n e d i c t u s XIV, Const.,

E tsi Pastoralis, 26 m aii 1742, § II, n. 1, § III, n. 1: G a s p a r r i P., Fontes, vol. I, n. 328, p.737, 739; Instr. Eo qu am vis tempore, 4 m aii

174 Ks. M. Pastuszko _[121

zw yczajnym szafarzem sakram entu bierzm ow ania44; 3. jedynie b iskup jest zw yczajnym szafarzem sakram entu b ierzm ow an ia45; 4. władza b i­ skupów jako szafarzy sakram entu bierzm owania jest pełna, absolutna, od nikogo n ieza leżn a 4S.

Dodajm y tu jeszcze, że podobnie jak w pierwszym tysiącleciu chrze­ ścijaństw a,

Sakramentarz Gelazjański i Sakramentarz Gregoriański —

Hadrianum

Ordines,

Ex quo in Ecclesia.

44 B e n e d i c t u s X IV, Ep. enc. Anno verte nte, § 5: G a s p a r r i P.,. Fontes, vol. II, n. 407, p. 300.

45 B e n e d i c t u s XIV, Ep. Ex tuis precibus, 16 nov. 1748, § 1: G a s p a r r i P., Fontes vol. II, n. 393, p. 185; S. C. de Prop. Fide,.

Instr. 4 m aii 1774; S e r e d i J., Fontes, vol. VII, n. 4565, p. 95.

48 B e n e d i c t u s XIV, Ep. Ex tuis precibus, 16 nov. 1748, § 8: G a ­ s p a r r i P., Fontes, vol. II, n. 393, p. 188.

47 Pontificale Rom anum saeculi XII, X X XII: Ordo in Sabbato Sancto,. n. 31: „Quibus per ordinem dispositis ante pontificem , ipse pontifex,. im posita manu super capita singulorum ...”: A n d r i e u M., Le Pon­ tifical Rom ain au Moyen Age, t. 1, Le Pontifical Romain du X IIe'

siècle (Studi e testi, 86), Città del Vaticano 1938, edizione anastatica.

1959, p. 247. Vide etiam n. 33: Andrieu M., o. c., p. 247.

48 Pontificale R om anu m saeculi XII, X X X II, n. 37: „Cum autem , f i­ nita letania, dictum fuerit A gnus Dei, tunc schola in choro solem n iter cantante Kyrie elejson, p ontifex v el sacerdos cum m inistris et cura om ni ornatu de sacrario ad altare procedat”: A n d r i e u M., o. c., p. 248.

49 Pontificale secundum consuetu din em et u su m Romanae Curiae'

saeculi XIII; X X XIV: „Quibus per ordinem dispositis ante pontificem ,

ip se pontifex, im posita m anu super capita singulorum...”: A n d r i e u M., Le Pontifical Rom ain au Moyen Age, Le Pontifical de la Curie

Romaine au XI IIe siècle, (Studi e testi, 87), Città del Vaticano 1940?

ed izione anastatica 1959, p. 452.

50 Pontificale Rom anum C lem entis VIII Pont. Max. iussu r e s titu tu m

atqu e editum , A ntverpiae 1627, Pars prima, p.l: populum coram se stantem admonet, quod nullus aliu s, n isi solus Episcopus, C onfirm a- tionis Ordinarius m inister est”.

[13] Szafarz sakram entu bierzm owania 175

m iało na celu rozpow szechnianie orzeczenia Soboru Trydenckiego, w e ­ dług którego — jak w iem y — jed ynie biskup jest zw yczajnym szafa­ rzem sakram entu bierzm owania. To zaś dyktowała potrzeba przeciw ­ staw ien ia się nauce protestantów , którzy głosili, że nie tylko biskup m oże bierzm ować. Ten przepis Pontyfikatu R zym skiego Klem ensa VIII p rzetrw ał aż do reform y P ontyfikału po Soborze W atykańskim II, a w ięc do naszych dni.

II. Prawo w spółczesne

Kodeks Praw a Kanonicznego w kan. 782 § 1 stwierdza, że tylko bi­ skup jest zw yczajnym szafarzem sakram entu bierzm owania: „Ordina­ rius confirm ationis m inister est solus Episcopus”. W ystępujące w tym zdaniu w yrażenie „Ordinarius m inister” jest zapożyczone z Soboru Trydenckiego. Wyraz „solus” w zięto z akt Soboru Trydenckiego, ale b ył on używ any w tym kontekście przynajm niej od papieża Innocente­ go I. W ydaje się, że w yraz „solus” nie m usiał się znaleźć w kan. 782 § 1. Praw odawca nazyw ając biskupa zw yczajnym szafarzem sakram en­ tu bierzm ow ania i n ie określając w ten sposób kogokolwiek innego, w yk azyw ał przez to samo, że nie ma innego szafarza zw yczajnego, je­ śli chodzi o udzielanie bierzm owania, jak tylko biskup.

Mówiąc, że biskup jest zw yczajnym szafarzem sakram entu bierzm o­ w ania, tw ierdzim y, że udziela tego sakram entu na mocy własnych: św ięceń i biskupiego urzędu. D latego też zaw sze — bez w zględu na m iejsce i czas — w ażnie udziela bierzm owania. W ładzy tej w żaden1 sposób nie m oże być pozbawiony.

Po ogłoszeniu Kodeksu Prawa Kanonicznego Stolica Apostolska nie w ydaw ała now ych rpzepisów na tem at w ładzy biskupa jako zw yczaj­ nego szafarza sakram entu bierzm owania, bo nie b y ły one potrzebne, a przy nadarzających się okazjach przypom inała o kan. 782 § 1. Taki stan trw ał aż do lat sześćdziesiątych naszego stulecia.

W 1962 r. Patriarcha A ntiochii i całego Wschodu, Aleksandrii i Je­ rozolimy, kardynał Maximos IV przedłożył na sesji centralnej ko­ m isji Soboru W atykańskiego II notę w spraw ie przygowanego przez kom isję wschodnią Schem atu o sakramentach. W nocie tej zajął się przede w szystkim delikatną — jego zdaniem — kw estią szafarza, bierzm owania w teologii i d yscyp lin ie K ościoła W schodniego. Zm ie­ rzając do zm niejszenia różnicy m iędzy Kościołem Łacińskim a K ato­ lickim K ościołem M elchickim i uznając n azyw anie prezbitera K ościo­ ła W schodniego nadzw yczajnym szafarzem sakram entu bierzm owania za nieodpow iadające w jakim kolw iek stopniu rzeczyw istości, zapropo­ now ał on, aby biskupa n ie nazywano zw yczajnym szafarzem bierzm o­ w ania, ale pierwszorzędnym , pierwotnym , autentycznym czy bierzm u­ jącym na m ocy w łasnego prawa 6l.

176 Ks. M. Pastuszko _[14] R acje K ościoła M elchickiego przedstaw ione przez w ybitnego patriar­ chę M axim osa IV przyjęto przychylnie w czasie obrad Soboru Wa­ tykańskiego II, ponieważ o ile w schem acie k onstytucji dogmatycznej o K ościele w ydanym w 1963 r. biskupi nazyw ani są zw yczajnym i sza­ farzam i b ierzm ow an ia52, to w tek ście poprawionym tegoż Schem atu z roku 1964 czytam y o biskupach, że „Ipsi sint m inistri originarii Con- firm ation is” 63, przy czym zaznaczono, że zm iany określania biskupów jako szafarzy bierzm owania dokonano mając na uwadze także po­ rządek praw ny K atolickiego Kościoła W schodniego 54.

W uchwalonej przez Sobór W atykański II dnia 21 listopada 1964 r. K onstytucji dogmatycznej o K ościele Lumen Gentium, nr 26 stw ierdzo no, że biskupi „sunt m inistri originarii confirmatdonis” 55. P on iew aż-ca­ ła K onstytucja o K ościele jest w sw ej treści teologiczna, użycie przy­ m iotnika „originarius” w tym kontekście nie było niezrozum iałe. A le przym iotnik ten zaczął przenikać do tekstów prawa.

W pierw szym Schem acie prawa, jaki ukazał się po Soborze W aty­ kańskim II, m ianow icie w Schem acie fundam entalnego prawa Kościo­ ła, w kan. 68 § 2 czytam y o biskupach, że są „m inistri originarii sa- cram enti confirm ationis” 58.

W Comm unicationes znajdujem y w yjaśnienie zaistniałego stanu, to

triarche Maximos IV et des Prélats de son Eglise au Concile oecu­ m éniq ue Vatican II, Beyrouth 1967, p. 481—2: „... je propose que les

m ots „m inistre ordinaire ’ soient rem placés par les mots „m inistre pri­ m aire ou au thentique”. En effet, dans l ’usage occidental, c ’est l ’évê- que qui ordinairem ent adm inistre ce sacrement; la form ule de la th é­ ologie occidentale est ain si conform e à l’usage. Mais, en Orient, c ’est le prêtre qui ordinairem ent et depuis la plus haute antiquité confère ce sacram ent en m ême tem ps que le Baptêm e et l ’Eucharistie. D ire du prêtre oriental q u ’il est m inistre extraordinaire de ce sacram ent, c’est em ployer une expression qui ne correspond nullem ent à la réalité du fait. Il est vrai que m inistre ordinaire ne veut pas nécessairem ent d i­ re m inistre qui d’ordinaire confère ce sacrement. Mais alors pourquoi n e pas trouver une exp ression m oins équivoque et dire, comme je le propose, m inistre prim aire, prim itif, authentique, de droit propre, etc...?”.

62 Sacrosanctum Oecumenicum Concilium Vatican um Secundum,

S chem ata constitutionum et decretorum de quibus disceptabitur in C oncilii sessionibus, Schéma c o n s ti tu t io n s dogmaticae de Ecclesia, pars I, Typis Polyglottis Vaticanis 1963, p. 30, n. 20: „Ipsi sunt m inistri sa- crae ordinationis et m inistri ordinarii C onfirm ationis...”.

53 Sacrosanctum oecumenicum Concilium Vaticanum Secundum, Schéma c o n s ti tu t io n s de Ecclesia, Typis Polyglottis V aticanis 1964, p.

70, n. 26.

54 O. c., Relatio de n. 26, antea n. 20, p. 99, (E): „Pro Confirm atione Episcopus vocatur m inister „originarius” ut ratio servetur etiam d isci- plinae O rientalis”.

55 Sobór W a ty k a ń s k i II, K o n sty tu cje , d ek r ety , deklaracje, W ydaw nic­ tw o Pallottinum , Poznań 1968, s. 194; H a m m a n A., Baptêm e et con­

firmation, Tournai 1969, p. 216.

Szafarz sakram entu bierzm owania ₁₇₇

jest, dlaczego w fundam entalnym praw ie Kościoła określa się biskupa jako szafarza sakram entu bierzm owania, przym iotnikiem „originarius”. Podane są dw ie racje. Pierw sza, że Konstytucja dogmatyczna o K oście­ le nazyw a biskupów „originarii m inistri confirm ationis”. Druga racja to ta, że fundam entalne prawo Kościoła będzie prom ulgow ane tak dla K ościoła Łacińskiego jak dla K ościoła Wschodniego. Komisja opra­ cow ująca praw o o sakram entach nie odm awia pew nej słuszności tym racjom , ale uważa, że w tych częściach kodeksu, które będą obow iązy­ w a ły tylko K ościół Łaciński, bardziej odpow iednie jest nazyw anie bi­ skupa „ordinarius m inister confirm ationis”, poniew aż przym iotnik „Or­ din ariu s” jest określeniem prawniczym , a „originarius” — teologicz­ nym S7.

Można było sądzić, że te przekonywujące racje przedstawione przez K om isję pracującą nad prawem o sakram entach zaham ują dalsze w pro­ w adzen ie pojęć teologicznych do przepisów prawnych. Jednak stało się inaczej. W Obrzędach b ierzm ow an ia5S, a naw et w kan. 41 sche­ m atu prawa o sak ram en tach 50, czytam y o biskupach, że są „originarii m in istri con firm ationis”. Znaczy to, że kom isja opracowująca nowe praw o o sakram entach m usiała odstąpić od w łasnych racji przedsta­ w ion ych w yżej. Zatem m ożem y być już praw ie pew ni, że w nowym kodeksie prawa kanonicznego, podobnie jak w K onstytucji dogm aty­ cznej o Kościele, w Obrzędach bierzm owania i Schem acie nowego pra­ w a o sakram entach, biskupi będą nie „ordinarii”, ale „originarii m i­ n istri confirm ationis”.

Jeśli to jest nieuniknione, to zastanów m y się nad znaczeniem w y ­ razów „originarius m inister confirm ationis”.

Przym iotnik łaciński „originarius” znaczy — pierwotny. Pochodzi od rzeczow nika „origo” — narodziny, pierw ociny, początek, źródło, przo­ dek, twórca, sprawca 80.

Jakie znaczenie m ają w yrazy „m inister originarius”? S tan isław Czer- w i k 61 i Tadeusz P a w lu k 62 tłum aczą ten zwrot na język polski sło w a ­ m i — „szafarz n aturalny”, „ w łaściw y”. W polskim tłum aczeniu obrzę­

57 Com m unicationes 3(1971)204.

68 Pontificale Rom anum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii

Vatican i II in sta uratu m auctoritate Pauli PP. VI promulgatu m, Ordo Confirmationis, editio typica, Typis P olyglottis V aticanis 1973, n. 7, p.

17.

59 Schéma docum enti pontificii ąuo disciplina canonica de sacramen-

tis recognoscitur, Typis Polyglottis 'Vaticanis 1975.

60 S ło w n ik łacińsko-polski, pod redakcją Mariana P 1 e z i, t. III, W ar­ szaw a 1969, s. 738.

61 Liturgia S akram en tu Bierzmowania, m aszynopis, s. 32.

62 Bierzm ow an ie w św ietle posta nowień Soboru Watykańskiego II

i posoborowego p ra w a kanonicznego, Prawo Kanoniczne 20(1975 1;2, s.

37. Zob. także: L e w a n d o w s k i B., W y m ogi pastoralne nowego O b rzę d u Bierzm owania, Ateneum K apłańskie 64(1972)399.

178 Ks. M. Pastuszko [16]

dów bierzm ow ania czytam y o „w łaściw ym ” szafarzu b ierzm ow an ia6S, Tłum aczenia te są poprawne, ale nie sugerują nam rozwiązania trud­ ności, jak wobec tego nazwać prezbitera, jako szafarza bierzm owania? szafarzem n ie naturalnym , nie w łaściw ym ?

Jeśli zaś chodzi już n ie tylko o tłum aczenie, ale o w yjaśnienie zna­ czenia w yrazów „originarius m inister confirm ations”, to J.P. Bouhot, który znał je — „ministres premiers originarii” — jedynie z Konsty­ tucji dogmatycznej o K ościele, uważa, że mniej m ów ią o władzy, a w ięcej o działalności dokonywanej przez biskupa, który jest głow ą m iejscow ej w spólnoty eklezjalnej, daniem tego autora, nr 26 Kon­ stytucji dogmatycznej o K ościele koncentruje się n ie na biskupiej w ład zy rządzenia, ale na fun kcji uśw ięcania, to znaczy, na spraw ia­ niu, żeby Chrystus był obecny w społeczności. Bierzm owanie jest w w iększym stopniu działaniem , która przyczynia się do w zrostu Ko­ ścioła, niż m anifestow aniem wyższej w ładzy biskupa 64.

Hans Küng pisze, że zwrócenie uw agi na praktykę Kościoła W schod­ niego, w którym prezbiterzy bierzm ują, oraz na niektóre sytuacje ob­ serw ow ane w dawnym K ościele Łacińskim , skłoniły Sobór W atykań­ ski II do skorygowania orzeczenia Soboru Trydenckiego, jakkolw iek było ono w ydane z sankcją potępiającą. Sobór Trydencki orzekł, że tylko biskup jest zw yczajnym szafarzem bierzm owania, a Sobór Wa­ tykański II uczy, że biskup nie jest „m inister ordinarius”, ale „m i­ nister originarius confirm ationis”. Teraz zatem każdy prezbiter może być zw yczajnym szafarzem b ierzm ow an ia65. P erspektyw y te stają się bardziej zrozum iałe, jeśli się w eźm ie pod uw agę ew olucję problemu posług. Sobór Trydencki w sposób apodyktyczny określił, — ciągle zdaniem Künga — że hierarchia posług o trzech stopniach, m iano­ w icie składająca się z biskupów, prezbiterów i diakonów, w yw odzi się z prawa Bożego. Sobór W atykański II skorygow ał to tw ierdzenie ograniczając je do aspektu historycznego, to jest, że taki podział po­ sług znam y od starożytności. W Now ym Testam encie nie ma hierar­ chii posług o trzech stopniach. I nie można u stalić fundam entalnej

63 Obrzędy bierzm ow ania wedłu g P on tyfikatu Rzymskiego, K atowice 1975, s. 21, nr. 7.

04 B o u h o t J. P., La confirmation, sacrement de la com munion ecclésiale, Lyon 1963, p. 93.

65 La Confirmation comme parachèvem ent du baptême, in: L ’E xpé­ rience de l ’Esprit (Mélanges Schillebeackx) Paris (1976), p. 130: „Le ré­ féren ce à la pratique de l ’Eglise d ’Orient (ainsi qu’a cert:'i e s situ ­ ations propres à l ’Eglise latine ancienne) perm et à Vatican II de cor­ riger la déclaration de Trente, donnée sous peine d ’anathèm e (Denz. 967). Selon Vatican II l ’évêque n ’est p -s le m inister ordinr.rius, m ais le m inister originarius (le m inistre originaire) de la confirm ation (Con­ stitution sur l’Eglise, art. 26). A insi tout prêtre peut donc être m i­ nistre ordinaire de la confirm ation). Cfr. M ü l l e r H., Zum S pender

d es Firm sakram ents auf Grund des Zw eiten Vatïkanischen Konzils,

Szafarz sakram entu bierzm owania 179

różnicy m iędzy posługą biskupa a prezbitera. Oczywiście dziś biskup odróżnia się od prezbitera sprawowaną funkcją jurysdykcyjną. O ile jest rzeczą m ożliw ą rozróżnienie funkcji biskupa od fun kcji prezbite­ ra bazując na p raw ie kościelnym , o tyle n ie można tej różnicy usta­ lić w ychodząc z założeń teologicznych i dogmatycznych, tw ierdzi Hans K iing 86.

W edług Stanisław a Czerwika łaciński term in „m inister originarius” oznacza, że „interwencja biskupa w sakram encie bierzm owania jest przedłużeniem w ydarzenia Pięćdziesiątnicy. Jak w owym dniu Duch Ś w ięty został zesłany na A postołów i jak oni w zaraniu dziejów Ko­ ścioła przez w łożenie rąk przekazyw ali Ducha Ś w iętego w celu ści­ ślejszego zespolenia poszczególnych grup w iernych z m acierzystą w spól­ notą w Jerozolim ie, budując w ten sposób jedność Kościoła, tak i obecnie biskup, głow a Kościoła lokalnego, przez udzielenie daru D u­ cha Ś w iętego jednoczy w iernych poszczególnych parafii z diecezją, a przez to z Kościołem pow szechnym ” 67.

Podejm ując ten sam tem at A lfons Skow ronek napisał, że „nowo- w prow adzony term in oznacza n ajpierw historycznie, że w pierwszych w iekach K ościoła biskup przew odniczył rytom inicjacji: chrztu, b ie­ rzm owania i Eucharystii” 6S. Jego zdaniem „teologiczno — praw ny sens form uły „m inister originarius” w skazuje na to, że naw et w wypadku udzielania bierzm owania przez prezbitera, sakram ent jest i w tedy, „po­ chodzenia biskupiego”, że użyte do tego krzyżmo m usi być konsekro­ w ane przez biskupa” 6B.

Te opinie na tem at łacińskiego terminu „m inister originarius con- firm ation is” z całą pew nością zadow olą teologów, poniew aż ich autorzy w yjaśniają z teologicznego punktu w idzenia znaczenie bierzm ow ania i rolę szafarza tego sakramentu.

Jednak kanoniści nie mogą w sw oich poszukiw aniach poprzestać na ustaleniach historyczno-teologicznych. Mówiąc bardziej konkretnie, w kanonistyce przyjm uje się, że A postołow ie w kładali ręce na ochrzczo­ nych i biskup w kłada ręce na ochrzczonych, A postołow ie przekazyw a­ li dar Ducha Ś w iętego i biskup przekazuje dar Ducha Św iętego, A po­ stołow ie zespalali bierzm owanych z K ościołem i biskup jednoczy bie­ rzm owanych z Kościołem. N ie można tego nie uznawać.

A le tu chodzi nie ty le o teologiczno-historyczny, ile o prawniczy punkt w idzenia. Biskup bow iem jest w K ościele n ie tylko następcą Apostołów, ale także osobą prawną. U dzielając bierzm owania, a przez to daru Ducha Świętego, spełnia akt prawny. I tu dotykam y istoty problemu: na jakiej podstaw ie prawnej działa biskup jako szafarz sakram entu bierzmowania?

60 Art. c., p. 130—131.

67 Liturgia S akram en tu Bierzm owania, m aszynopis, s. 30.

68 Z teologii bierzmowania, Studia theołogica V arsaviensia 13(1971) nr. 1, s. 37.

180 Ks. M. Pastuszko [18]

Przed Soborem W atykańskim II m ów iliśm y, że biskup udzielając sa ­ kram entu bierzm owania, działa na m ocy św ięceń i w łasnego urzędu. W łaśnie dlatego określaliśm y biskupa zw yczajnym szafarzem (m inis­ ter Ordinarius) sakram entu bierzm owania.

Co się zm ieniło w tej spraw ie po Soborze W atykańskim II? Oczy­ w iście bierzm ow anie jest nadal sakram entem, który udziela daru Du­ cha Św iętego. Biskup jest nadal biskupem i bierzm uje, i czyni to na m ocy sw ojej sakry biskupiej oraz własnego urzędu. Pod tym w zglę­ dem nic się nie zm ieniło. Zm ieniło się zaś tylko określenie biskupa jako szafarza sakram entu bierzm owania.

A lfons Skowronek zm ianę określenia szafarza bierzm owania z „m i­ nister ordinarius”, na „m inister originarius” nazyw a zabiegiem term i­ nologicznym . U waża ten zabieg za „posunięcie szczęśliw e” 70. Czy jest to posunięcie szczęśliw e, czy też nie, może jeszcze trudno w tej ch w i­ li przesądzać. A le już wiadom o, że ten zabieg term inologiczny w yw o­ ła nie tylko dodatnie skutki.

Jakie można przew idyw ać ujem ne skutki? Jakie pow staną problemy? 1. Określenie „m inister ordinarius”, używ ane w K ościele od Soboru Florenckiego, było potwierdzone przez Sobór Trydencki i do dziś znaj­ duje się w K odeksie Prawa Kanonicznego. Jest przeto określeniem tradycyjnym , o dobrze ustalonej treści prawniczej.

2. W iemy, że w historii Kościoła, biskupa jako szafarza bierzm o­ w ania, nazyw ano do tej pory w różny sposób. Zaczęto skromnie od określenia „maior natu”, potem „episcopus”, „summus sacerdos”, „pon- t if e x ”, „summ us p o n tifex ”. Term in „m inister originarius” nde był chy­ ba często używ any w historii.

3. N azyw ając biskupa jako szafarza bierzm owania „m inister origina­ riu s” nie łatw o będzie odpowiednio określić prezbitera jako szafarza tegoż sakram entu.

4. Określenia „szafarz zw yczajny” używano dotychczas nie tylko w p raw ie o bierzm owaniu, ale także w praw ie dotyczącym chrztu, Eu­ charystii i św ięceń. Czy przy udzielaniu innych sakram entów, poza bierzm owaniem , biskup będzie rów nież „m inister originarius”?

Zdaniem Hansa K ü n g a 71 i A lfonsa S k ow ron k a72 now y term in „m i­ nister originarius” elim inuje dotychczasowe pojęcie określające bisku­ pa szafarzem zw yczajnym „m inister ordinarius”.

Trudno zgodzić się całkow icie z tą opinią. Przede w szystkim należy zauw ażyć, że Sobór W atykański II określając biskupa jako szafarza sakram entu bierzm owania „m inister originarius”, nie stw ierdził w y ­ raźnie, że biskup nie jest nadal zw yczajnym szafarzem sakramentu bierzm owania. Nie stw ierdził też tego Sobór im plicite, co m iałoby m iej­ sce, gdyby n ow y term in „m inister originarius” był nie do pogodzenia

70 Art. c., s. 37. 71 Tamże. 72 Art. c., s. 37.

[19] Szafarz sakram entu bierzm owania 181 z określeniem biskupa jako szafarza bierzm owania term inem „m ini­ ster Ordinarius”. T erm iny te bowiem n ie w ykluczają się nawzajem , a naw et obydwom a tym i term inam i można określać ten sam podmiot.

Oprócz tego jest racja w łaśn ie za utrzym aniem term inu „m inister Ordinarius” obok w yrazów „m inister originarius”. Wiadomo bowiem , że Sobór Trydencki w łaśn ie w ten sposób określił biskupa, jako szafarza bierzm ow ania. N ie inaczej określa się biskupa jako szafarza bierzm o­ w ania w Kodeksie Prawa Kanonicznego oraz w w ielu innych dokumen­ tach kościelnych.

Można się tu także powołać na ogólną tendencję Soboru W atykań­ skiego II, żeby dowartościow ać biskupów, a w ięc uzupełniać ich w ła ­ dzę, a n ie działać w kierunku jej uszczuplenia. Sobór W atykański II przyznając biskupow i jako szafarzow i bierzm owania nowe określenie, m ianow icie „m inister originarius”, n ie powodow ał w cale rezygnacji bi­ skupa z czegokolw iek, jak to m niema Hans Küng.

N ajw ażniejsza jednak racja przeciwko opinii, w edług której no­ w y term in „m inister originarius” elim inu je dotychczasowe p ojęcie okre­ ślające biskupa jako szafarza zw yczajnego (m inister ordinarius), po­ lega na tym , że Sobór W atykański II mógł przeprowadzić zabieg ter­ m inologiczny i zm ienić określenie biskupa jako szafarza sakramentu bierzm owania, ale chyba nie chciał, żeby biskup bierzm ował nie na m ocy w łasnych św ięceń czy n ie na m ocy w łasnego urzędu: albo w ięc tę dawną, a le także obecną rzeczyw istość — bo Kodeks Prawa Kano­ nicznego nie został jeszcze odw ołany — nazw iem y językiem Soboru W atykańskiego II, to jest „m inister originarius”, ale będzie m iała dawną treść, jakkolw iek obok treści dawnej, może m ieć także treść nową; albo też dla określenia dawnej, ale także obecnej rzeczyw istości, pozostanie term in „m inister ordinarius”, a określenie „m inister ori­ gin ariu s” będzie m iało tylko now ą treść.

W celu uniknięcia zam ieszania w term inologii, kanoniści i teo­ logow ie w in n i ustalić, czy now y term in „m inister originarius” zaw ie­ ra nową treść, czy też tym nowym term inem będzie się określać treść praw niczą oddaw aną pojęciem „m inister ordinarius”.

Do tej pory n ie spotkałem kanonisty, który by doszukiw ał się no­ w ej treści praw niczej w określeniu „m inister originarius”. Uważa się raczej, że w yraz ten n ie jest prawniczym i n ie zaw iera treści p raw n i­ czej. J eśli jednak znajdzie się w przepisach prawa, zwłaszcza, gdy za­ stąpi prawnicze pojęcie, m usi przybrać treść praw niczą i stać się poję­ ciem praw niczym , jakkolw iek dotąd jest teologicznym .

Poniew aż biskup jako szafarz bierzm owania n ie przestał być szafa­ rzem zw yczajnym , a stał się nadto „m inister originarius”, m oim zda­ niem , w nauce prawa —■ biskupa jako szafarza bierzm ow ania — w in ­ no się określać „m inister originarius — ordinarius confirm ationis”. Opi­ nia taka, jak się zdaje, nie jest zakazana. Jakkolw iek bowiem Sobór W atykański II użył teologicznego term inu „m inister originarius” i n ie użył praw niczego w yrazu „m inister ordinarius”, to przeciez w nauce