LUDWIK JANISZEWSKI

(1)

LUDWIK JANISZEWSKI

JAKO BADACZ SOCJOLOGII MORSKIEJ 25 VIII 1927 - 15 VII 1998

Profesor Ludwik Janiszewski zajął trwałą pozycję w dziejach nauki zarówno szerokimi obszarami prowadzonych badań, jak również wykreowaną przez siebie socjologią morską. Stworzył podstawy tej dyscypliny oraz, dzięki swym dziełom, zapewnił jej ciągłość i rozwój. W sposób prekursorski wypracował dla niej zakres przedmiotowy i metodologiczny. Był człowiekiem ogromnej wraż

liwości i subtelności, interesował się muzyką, poezją, malarstwem i rzeźbą, był cenionym poliglotą i nauczycielem.

Wykształcił liczne grono uczniów zatrudnionych obecnie w uniwersytetach oraz licznych instytucjach krajowych i zagranicznych. Odegrał znaczącą rolę w polskim życiu naukowym, należąc do licznych towarzystw i zespołów badaw czych.

(2)

6 LUDW IK JANISZEWSKI JAKO BADACZ SOCJOLOGII MORSKIEJ

Głównie działał jednak w Szczecinie uczestnicząc w tworzeniu Uniwersytetu Szczecińskiego i socjologii na Pomorzu Zachodnim. Z uczelnią tą związał swe naukowe i społeczne życie. W arto obecnie pełniej przybliżyć sylwetkę uczonego.

Sylwetka naukowa Ludwika Janiszewskiego

Ludwik Janiszewski urodził się 25 sierpnia 1927 r. w Otorowie, w rodzinie 0 bogatych tradycjach patriotycznych i niepodległościowych. Jego pradziadek brał udział w Powstaniu Styczniowym, a ojciec - w Powstaniu Wielkopolskim i wojnie antybolszewickiej.

Do szkoły powszechnej uczęszczał w Wyrzysku (1934-1939). Od maja 1941 do stycznia 1945 r. był więziony w obozie hitlerowskim w Potulicach, w tzw.

Ausnkommando. Jesienią 1945 r. ukończył w Wyrzysku, w trybie przy

spieszonym, dwie ostatnie klasy szkoły powszechnej.

W 1947 r. jako eksternista zdał „małą m aturę” w Gimnazjum Ogólnokształ

cącym w Bydgoszczy. Dwa lata później w tym samym mieście w wieczorowym Gimnazjum Ogólnokształcącym zdał tzw. „dużą m aturę” . Od 1949 do 1952 r.

studiował w U M K w Toruniu filologię polską, a w latach 1952-1954 filozofię na Uniwersytecie Warszawskim, uzyskując stopień magistra.

Po studiach Ludwik Janiszewski podjął pracę w I Studium Nauczycielskim w Szczecinie. Pracował tam jako wykładowca do 1968 r. W tym okresie prowadził zajęcia dydaktyczne również w takich szkołach, jak: Wyższa Szkoła Inżynierska (1955-1957), II Studium Nauczycielskie (1958-1962), Technikum Wychowania Fizycznego (1960-1962). Od 1968 do 1973 r. zatrudniony był w filii UAM - Wyższej Szkole Nauczycielskiej, a od 1973 do 1985 r.

w WSP. Od 1985 r. pracuje na Uniwersytecie Szczecińskim. Od powstania Uniwersytetu do końca 1995 r. pełnił funkcję dyrektora Instytutu Socjologii.

W latach 1979-1990 zatrudniony był również w IFiS PAN jako kierownik Zakładu Socjologii Morskiej. Nawiązał kontakty naukowe z wieloma oś

rodkami naukowymi w kraju i za granicą. Jest twórcą akademickiej socjologii na Pomorzu Zachodnim.

Pracę doktorską pt. „Postawy rybaków dalekomorskich wobec wykonywa

nego zawodu” napisał pod kierunkiem prof, dr hab. Władysława Markiewicza z UAM w Poznaniu. Obrona odbyła się w lutym 1967 r. W tej samej uczelni zdał kolokwium habilitacyjne. Był pierwszym tytularnym profesorem socjologii na tzw. Ziemiach Zachodnich. W 1980 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczaj

nego, a w 1989 r. - tytuł profesora zwyczajnego.

D orobek naukowy profesora Ludwika Janiszewskiego obejmuje ponad 200 publikacji wydanych w kraju i za granicą, w tym 23 monografie samodzielne i 8 współautorskich, około 120 rozpraw i artykułów, 3 skrypty i 15 recenzji oraz wiele innych opracowań.

(3)

Był też inicjatorem i redaktorem naczelnym czasopisma „Studia Sociologi- ca” , „Roczniki Socjologii Morskiej” oraz „Europa Regionum” .

Problematyka badawcza, w której specjalizował się Profesor, była bardzo rozległa - obejmowała socjologię morską i socjologię zawodu, socjologię rodziny i socjologię kultury. Ich teoretyczne i metodologiczne podstawy zawdzięczał L. Janiszewski swemu doświadczeniu naukowo-dydaktycznemu.

Stosunkowo wcześnie, bo już w 1963 r., rozpoczął systematyczne badania empiryczne, stwarzając w Polsce podwaliny pod nową subdyscyplinę socjo

logiczną o nazwie „socjologia m orska” . W tym celu, by zebrać rzetelne materiały źródłowe i zweryfikować narzędzia i techniki badawcze, podjął najpierw pracę rybaka na statku rybackim, a następnie pracę na statku transportowym na stanowisku marynarza. Uzyskane przy zastosowaniu m.in.

techniki obserwacji uczestniczącej materiały empiryczne, wraz ze studiami literatury krajowej i zagranicznej, przyczyniły się do opublikowania wielu wartościowych monografii, a mianowicie: Rybacy dalekomorscy, Poznań 1967;

Rodzina marynarzy i rybaków morskich, Warszawa 1976; Sukces małżeński w rodzinach marynarzy, Warszawa 1986. Pierwsza z wymienionych rozpraw stała się podstawą nadania mu stopnia doktora, druga - doktora habilitowane

go, trzecia - tytułu profesora nadzwyczajnego.

W dążeniu do ścisłego, obiektywnego, adekwatnego i szczegółowego ujęcia rzeczywistości socjologii morskiej opublikował szereg pozycji: Socjologia mor

ska, Szczecin 1977; Problemy i kierunki rozwoju socjologii morskiej (red.), Szczecin 1980; Socjologia morska. Wybór zagadnień (współautor A. Sosnowski), Ossolineum 1984. Do dalszego obszaru zagadnień należą także liczne artykuły i rozprawy tematyczne i metodologiczne, opublikowane na łamach „Studiów Socjologicznych” i „Roczników Socjologii Morskiej” . W każdym z wydanych dotąd 11 tomów „Roczników” Ludwik Janiszewski zajmował określone stano

wisko teoretyczno-poznawcze, czy to w sferze „morskiej rzeczywistości społecz

nej” , „gradacji zawodów morskich” , czy też „teorii marynizacji” , dając równo

cześnie trafną diagnozę zaistniałej rzeczywistości przez obiektywne i dokładne ujęcie jej problemów.

Termin „statek morski” jest pojęciem bardzo pojemnym, uniwersalnym i odnosi się do zjawisk występujących w życiu ludzi morza. Stąd wynikało też zainteresowanie Ludwika Janiszewskiego koncepcją instytucji totalnej E. Gof- fmana.

Przykładem tego stanowiska była Jego znacząca monografia pt. „Statek morski jako instytucja totalna” . Przegląd krytyczny głównych stanowisk badawczych, w której usiłował przedstawić, jak dalece tak rozumiana instytucja społeczna jest godna uwagi i jakie wnosi nowe, poznawcze elementy do badanej rzeczywistości. Zdawał sobie sprawę z wieloznaczności terminu „instytucja totalna”, ponieważ nie można go w identycznym znaczeniu odnosić do statku morskiego, więzienia, obozu koncentracyjnego czy innej jeszcze instytucji.

(4)

Ponadto, w każdej z tych instytucji realizowane są odmienne zadania, cele, wartości, normy społeczne, sankcje zabezpieczające, odmienne role i pozycje społeczne, odmienne stosunki społeczne i wynikające z nich odmienne za

chowania i postawy.

Prace naukowo-badawcze z zakresu socjologii morskiej łączył Ludwik Janiszewski skutecznie z indywidualnymi i zespołowymi badaniami nad ro

dziną. W wyniku tych badań opublikował kilkanaście prac, w tym sześć autorskich, zwartych, pod redakcją lub współredakcją, jak np.: Rodziny szczecińskie w świetle badań empirycznych, Szczecin 1982; Zawód a życie rodzinne ludzi morza, Szczecin 1988; Ludzie morza i ich rodziny w procesie przemian, Szczecin 1991; Kategorie zawodowe ludzi morza i ich rodzin, Szcze

cin 1991.

W zamierzeniach badawczych przyjmował postawę czysto poznawczą, która ujawniła się także w unikaniu subiektywnych wartościowań w opisie badanej rzeczywistości. Opisać rzeczowo i wyjaśnić beznamiętnie, a także uwolnić się od sympatii i antypatii, to ideał, do którego dążył. Zdawał sobie bowiem sprawę z tego, iż tylko w takim stopniu, w jakim zbliżył się do ideału, wyniki jego są naukowe, praktycznie użyteczne i stosowalne.

N a szczególne podkreślenie zasługuje społeczne zaangażowanie Ludwika Janiszewskiego w procesy przemian po zjednoczeniu Niemiec i ukształ

towanych na tym gruncie nowych stosunków społecznych i politycznych, czego wyrazem są stosunki polsko-niemieckie, a także mniejszość niemiecka w Polsce.

W wyniku kolejnych badań opublikował szereg artykułów oraz trzy m ono

grafie. W rozprawie pt. Polacy i Niemcy. Sondaż opinii i postaw (współautor Robert B. Woźniak), Szczecin 1992, wykorzystał wyniki badań sondażowych w środowisku mieszkańców Pomorza Zachodniego, koncentrując się na takich zagadnieniach, jak: oczekiwania i obawy respondentów po zjednoczeniu Nie

miec, ocena wpływu zjednoczenia Niemiec na strefę życia gospodarczego oraz na suwerenność Polski, ocena bezpośrednich styczności z Niemcami i koniecz

ność współpracy gospodarczej jako warunek ożywienia ekonomicznego Pomo

rza Zachodniego i czynnik umożliwiający wejście Polski do UE.

Polska świadomość potoczna tworząca nowy model i obraz Niemców potrzebny dla obu stron znalazła odbicie w rozprawie pt. Mniejszość Niemiecka a Polacy na Pomorzu Szczecińskim, Szczecin 1993. A utor usiłował odpowiedzieć na pytania: czy i w jakim sensie fakt zjednoczenia Niemiec wpłynął na zmianę postaw, zachowań społecznych, wzorów kulturowych, system wartości, a przede wszystkim na zmianę świadomości społecznej Niemców i Polaków oraz odrodzenie i umocnienie się niemieckich tradycji kulturowych, poczucie bezpieczeństwa, tożsamości narodowej i narodu polskiego oraz postrzeganie roli i miejsca mniejszości niemieckiej jako grupy etnicznej na Pomorzu Szczecińskim.

(5)

W rozważaniach zawartych w rozprawie pt. Niemcy w świadomości Pola

ków, Szczecin 1995, A utor w wielości genetycznych, historycznych i społecz

no-politycznych uwarunkowań po zjednoczeniu Niemiec wybrał istotne strefy doznań, zachowań i stanów emocjonalnych, bezpośrednio kształtujących ele

menty świadomości społecznej Polaków mieszkających w bezpośrednim sąsie

dztwie z narodem niemieckim, a mianowicie: elementy poznawcze, efektywne, aksjologiczne oraz behawioralne. Skoncentrowanie się na tych składnikach świadomości społecznej pozwoliło M u prześledzić przemiany zachodzące w na

stawieniach do ujmowania osobowości danych kategorii społecznych, a przede wszystkim wniknąć w istotę społecznego wizerunku Niemców i ustalić na tej podstawie właściwości żywionych uczuć, sprecyzować skalę i podłoże ocen i wartościowań oraz zinterpretować oczekiwania i wizje działania, czyli ogólniej - zachowania Polaków wobec Niemców w stycznościach bezpośrednich lub pośrednich.

Badania dowodzą, że procesy interetnicznej integracji na zachodnim po

graniczu i wywołane przez nie nastawienia wobec „obcych” skłaniają do przekonania, iż mają one nadal otwarty charakter i są zróżnicowane w wielu aspektach.

Rzecz oczywista działalność Ludwika Janiszewskiego łączyła się zwłaszcza z socjologią morską. W twórczości w tej dziedzinie prof. Janiszewski:

a) uwzględniał dorobek innych dyscyplin naukowych;

b) oświetlał podejmowane problemy w szerokim spektrum życia na lądzie i na morzu;

c) łączył swe prace z teorią i praktyką oraz wartościami humanistycznymi;

d) posługiwał się wielością metod i procedur badawczych:

e) należał do aktywnych i zaangażowanych naukowców Polski;

f) był rzecznikiem praw ludzi morza, a zwłaszcza ich rodzin.

W rozważaniach nad aktywnością ludzką unaocznił jej przejawy o charak

terze raczej utylitarnym, ingerujące w różnorodne sfery „rzeczywistości m or

skiej” . Występujące słabości w obszarze rozważań metodologicznych L. Jani

szewski wykazał w rozprawie pt. O potrzebie badań polidyscyplinarnych nad morskimi społecznościami lokalnymi (tom X „Roczników”), wskazując na różnice między morskimi społecznościami lokalnymi a ekologicznym i kulturo

wym typem społeczności „lądowych” . Różnice te sprowadził do dwóch typów zjawisk: przyrodniczo-ekologicznych oraz psychologiczno-kulturowych. Złożo

ność zachodzących na tym tle procesów wymaga nowej organizacji badań i nowych metod badawczych oraz konieczności prowadzenia polidyscyplinar

nych badań porównawczych nad morskimi społecznościami lokalnymi. W tym kontekście powstają nowe perspektywy poznawcze oraz nowe zagadnienia i sfery „rzeczywistości morskiej” .

(6)

Działalność naukowo-organizacyjna

Prof. Ludwik Janiszewski wiele zapału i aktywności poświęcił działalności organizacyjnej i dydaktycznej kształtując środowisko socjologiczne na Pomo

rzu Zachodnim i warsztat badawczy stanowiący podstawę przyszłego Instytutu Socjologii stale wzbogacającego swój zakres działań.

Efektem działalności naukowo-organizacyjnej Ludwika Janiszewskiego było utworzenie pierwszego na Pomorzu Zachodnim socjologicznego środowi

ska naukowego. W tej pracy organicznej już w 1968 r. skupiał w ramach Sekcji Socjologiczno-Demograficznej Instytutu Zachodniopomorskiego w Szczecinie osoby zainteresowane badaniami socjologicznymi na tym obszarze, organizo

wał dla nich comiesięczne zebrania naukowe, a także powoływał pierwsze zespoły badawcze, wśród nich „Zespół do badania czasu wolnego ludzi m orza” .

Uruchomił następnie serię socjologiczną w wydawnictwie Instytutu Zachod

niopomorskiego, publikując pod własną redakcją pozycje książkowe: Ludzie morza, Szczecin 1969; Kultura na statku morskim, Szczecin 1970, a także Czas wolny marynarzy na lądzie, Szczecin 1979, które odegrały znaczącą rolę w kształtowaniu nowej subdyscypliny - socjologii morskiej.

Niemałą rolę odegrał także w tworzeniu środowiska socjologicznego na tych ziemiach, powołując szereg towarzystw i kół naukowych, jak: Koło Socjologów przy Poznańskim Oddziale Polskiego Towarzystwa Socjologicznego w 1968 r., Szczecińsko-Koszaliński Oddział PTS w 1971 r. czy Szczeciński Oddział PTS w 1973 r., pełniąc równocześnie do 1981 r. funkcję przewodniczącego Oddziału.

W roku 1977 zorganizował przy ZG PTS specjalistyczną Sekcję Socjologii Morskiej jako wyraz usankcjonowania nowej subdyscypliny. W konsekwencji powołał w 1979 r. w Szczecinie Zakład Socjologii Morskiej IFiS PAN oraz - w ramach tego Zakładu - Pracownie Socjologii Morskiej w Gdańsku, którą kierował du 1990 r. Dalszym Jego krokiem było zorganizowanie w 1981 r.

Komisji Socjologii Morskiej Oddziału PAN w Gdańsku - z siedzibą w Szczeci

nie, w ramach której wydawał od 1985 r. serię „Roczniki Socjologii Morskiej” .

„Roczniki” , których kolejny, XII tom, ukazał się w 1997 r., są głównym organem teoretycznym i metodologicznym socjologii morskiej. Zawierają rozprawy, przyczynki i przemyślenia o charakterze studyjnym i analitycznym, dotyczące statku morskiego, socjologii miasta i miast portowych, socjologii zawodu, pracy, rodziny, kultury, wychowania i psychologii społecznej.

Swoje uzdolnienia w organizowaniu instytucji naukowych ujawnił także w procesie powstawania Uniwersytetu Szczecińskiego. W inauguracyjnym roku 1985 współorganizował w nim Instytut Socjologii, złożony z kilku zakładów naukowych, w tym Zakładu Socjologii Morskiej. Podjął także inicjatywę wydawania w Instytucie zeszytów naukowych „Studia Sociologica” , których ukazało się już jedenaście kolejnych tomów.

(7)

Ludwik Janiszewski w swojej działalności naukowo-organizacyjnej wy

kraczał poza środowisko lokalne. Od 1976 do 1990 r. kierował jako koor

dynator I° badaniami zespołowymi w ramach resortowych, międzyresortowych oraz centralnych programów badawczych, publikując równocześnie raporty końcowe i wyniki badań empirycznych. W 1994 r. kierował siedmioosobowym zespołem realizującym badania statutowe Instytutu - „Zawody morskie i rodzi

na w okresie transformacji” . Temat ten, mimo modyfikacji, uwzględniający realia współczesnej gospodarki rynkowej, szczególnie transformacji systemowej i ustrojowej, był kontynuacją prowadzonego w latach 1986-1990 zadania badawczego „Społeczne procesy marynizacji w rejonie nadmorskim” . Podjęta tematyka badawcza była nie tylko społecznie pożądana i aktualna ze względu na słabo rozpoznany dotąd obszar marynizacji, lecz również poznawczo ważna, ponieważ pozwalała prześledzić wpływ procesów transformacji na przeob

rażenia zachodzące na rynku pracy w regionie nadmorskim, przemiany etosu zawodów morskich, a przede wszystkim przeobrażenia społeczno-kulturowe, zachodzące w środowisku i w rodzinie ludzi morza. Badania te kontynuowano pod jego kierunkiem w 1997 r. Efektem tej pracy jest publikacja pt. Rodzina ludzi morza w procesie przemian.

Ludwika Janiszewskiego można zaliczyć do grupy najwybitniejszych przed

stawicieli socjologii polskiej, a zwłaszcza socjologii morskiej. Znany socjolog polski Władysław Markiewicz pisał: „Jest zasługą, iż ta subdyscyplina socjo

logiczna została w Polsce wylansowana. On wykoncypował dla niej określone założenia teoretyczno-metodologiczne i wypracował odpowiednie techniki ba

dań empiryczno-terenowych, wprowadził też polską socjologię morską na

»rynek« światowy” *.

Niewątpliwą, a zarazem godną podkreślenia cechą występującą we wszyst

kich publikacjach Ludwika Janiszewskiego jest rozważność i rzetelność. Do przedmiotu nowej subdyscypliny podchodził analitycznie, prezentując postawę intelektualisty, zwłaszcza humanisty-socjologa, podążającego ostrożnie i skro

mnie ku prawdzie o ludziach morza.

Ludwik Janiszewski był naukowcem o szerokich zainteresowaniach, dużej erudycji i wielkiej pracowitości. Poprzez studia filozoficzne i filologiczne doszedł do zainteresowań problematyką socjologiczną, w której to dziedzinie stał się wybitnym specjalistą. Dynamika osobowości Profesora - pisze znany socjolog poznański Zygmunt Dulczewski - „znalazła ujście w wielostronnej aktywności społeczno-kulturalnej, w jego aktywności odczytowej na zebraniach i posiedzeniach stowarzyszeń i klubów społeczno-kulturalnych oraz dziesiąt

kach artykułów popularnooświatowych drukowanych na łamach prasy co

dziennej i tygodników” .

M aszynopisy opinii w posiadaniu autora.

(8)

Z kolei Z. Tyszka zwraca uwagę, że „osiągnięciem A utora jest to, że udało m u się wnikliwie określić specyfikę małżeństw i rodzin ludzi morza w analizo

wanych przez niego zakresach. Niektóre stwierdzenia mają charakter uniwer

salny, można je zastosować również do innych kategorii rodzin” .

Godnym podkreśleniem osiągnięć Jubilata jest wydana w 1997 r. Księga pamiątkowa poświęcona uczczeniu 70 rocznicy urodzin Profesora Ludwika Janiszewskiego. Inicjatywa została podjęta przez grono Jego uczniów, współ

pracowników i przyjaciół.

Artykuł ten jest publicznym wyrażeniem uznania zasług Profesora oraz wyrazem głębokiej czci i sympatii dla wybitnej osobowości uczonego za

służonego dla polskiej humanistyki, a zwłaszcza socjologii morskiej.

Odszedł od nas na wieczną wachtę 15 lipca 1998 roku.

Robert B. Woźniak