MARZENA CZERNICKA Instytut Studiów Politycznych PAN ORCID: 0000-0002-2317-2169
Współczesna Bułgaria w obliczu wybranych zagrożeń
politycznych, ekonomicznych i społecznych
Security problems of modern Bulgaria
Contemporary Bulgaria has been a member state of NATO since 2004 and a member state of the European Union (EU) since 2007. Thanks to the accession to these organisations, Bulgaria has been included in the European-Atlantic structures, and the level of security of this country has increased signifi cantly. Nevertheless, threats and problematic issues concerning the security of contemporary Bulgaria continue to exist, and these threats mostly come from inside the country. There are different kinds of political, economic and social problems. This article describes the above-mentioned problems by concentrating on the threats that, according to the author, are the most diffi cult to solve and seem to be most signifi cant regarding the context of Bulgaria’s security.
Keywords: Bulgaria, security, threats, Russia, European Union
Słowa kluczowe: Bułgaria, bezpieczeństwo, zagrożenia, Rosja, Unia Europejska
Współczesna Bułgaria jest państwem niezależnym i niepodległym. Stało się to możliwe na początku lat dziewięćdziesiątych XX w., kiedy upadł Związek Radziecki1 i rozpoczęła się demokratyzacja kraju2. Ówczesna sytuacja
mię-dzynarodowa oraz rozpoczęcie reform wewnętrznych stworzyły Bułgarii szan-sę na stanie się pełnoprawnym uczestnikiem stosunków międzynarodowych, 1 Szerzej nt. upadku ZSRR zob. J. Holzer, Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i
syste-mu władzy, Dom Wydawniczy „Bellona”, Warszawa 2000; J. Wojnicki, Trudna droga do demokracji. Europa Środkowo-Wschodnia po 1989 roku, Wydawnictwo Autorskie,
Warszawa 2002.
2 E. Bujwid-Kurek, D. Mikucka-Wójtowicz, Transformacja ustroju politycznego
wybra-nych państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej, Wydawnictwo „Libron”,
Kra-ków 2015; Bulgaria in transition. Politics, economics, society and culture after
commu-nism, ed. J. D. Bell, Westview Press, Colorado 1998.
czego wyrazem jest np. integracja euroatlantycka. Dzięki członkostwu w UE i NATO znacznie polepszyła się sytuacja wewnętrzna państwa i wzrosła jego pozycja na arenie międzynarodowej. Nadal jednak, pomimo wielu korzyści płynących z przynależności do tych struktur, Bułgaria musi się mierzyć z pro-blemami i zagrożeniami dla bezpieczeństwa państwa, w przeważającej czę-ści wynikającymi z czynników wewnętrznych.
Prowadzona od kilku lat obserwacja życia społeczno-politycznego Bułgarii3 pozwala wysunąć tezę, że państwo to stoi w obliczu wielu
zagro-żeń, z których najtrudniejsze do ograniczenia wydają się te o charakterze po-litycznym, ekonomicznym i społecznym. Spośród pierwszych za najbardziej niebezpieczne uznaję brak stabilności politycznej, brak rozliczenia z przeszło-ścią komunistyczną oraz wzrost możliwości zewnętrznej ingerencji w sprawy państwa. Wśród ekonomicznych jako najistotniejsze traktuję zagrożenia ener-getyczne wynikające z defi cytu zasobów surowcowych i braku dywersyfi ka-cji źródeł energii, z czym wiąże się prawie całkowite uzależnienie od surow-ców rosyjskich. Innym czynnikiem, który ma negatywny wpływ na sytuację Bułgarii, jest niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Najbardziej niebezpieczne spośród zagrożeń społecznych są moim zdaniem kłopoty de-mografi czne, w szczególności depopulacja i emigracja zarobkowa. Istotnym problemem są również nieetyczne zachowania elit politycznych, jak korup-cja i przestępczość. Ogólnie w Bułgarii obserwuje się niski poziom zaufa-nia obywateli do instytucji publicznych i polityków. Wszystkie te zagrożezaufa-nia mają negatywny wpływ na stan państwa, hamują jego rozwój i negatywnie rzutują na wizerunek Bułgarii na arenie międzynarodowej.
Zagrożenia społeczne można ograniczać poprzez skuteczną politykę go-spodarczą i społeczną, jak krajowe programy walki z korupcją. Problemy o charakterze politycznym i ekonomicznym wydają się natomiast o wiele bardziej brzemienne w skutki i dużo trudniejsze do zneutralizowania, dlatego
3 Warto zapoznać się z wydawanym w Lublinie „Rocznikiem Instytutu Europy Środko-wo-Wschodniej” oraz archiwalnymi wydaniami rocznika ISP PAN „Europa Środkowo--Wschodnia”. Zob. Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, „Instytut Europy Środkowo-Wschodniej” [online, dostęp: 1 IX 2019], dostępny w internecie: <http:// www.iesw.lublin.pl/rocznik/spisroczniki.php>. Istnieje też bogata literatura traktująca o Bułgarii i Bałkanach, zarówno z perspektywy historycznej, jak i z uwzględnieniem aktualnych problemów. Zob. np.: M. Dymarski, Konfl ikty na Bałkanach w okresie
kształ-towania się państw narodowych w XIX i na początku XX wieku, Wydawnictwo
Uniwer-sytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010; M. Tanty, Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2003; R. J. Crampton, Bulgaria, Oxford University Press, Oxford 2008.
uznaję je za najbardziej niebezpieczne. Takie zagrożenia polityczne jak częste zmiany rządów istotnie utrudniają wprowadzanie reform, a zatem nie sprzy-jają demokratyzacji państwa. Rzutują tym samym na jego bezpieczeństwo polityczne i społeczne. Nieudolnie prowadzona polityka sprzyja wzrosto-wi niezadowolenia obywateli oraz obniżeniu poziomu zaufania do instytucji publicznych i polityków, a w rezultacie występowaniu kolejnych negatyw-nych zjawisk, jak protesty czy strajki. Zagrożenia ekonomiczne, np. defi cyt własnych zasobów surowcowych połączony z brakiem dywersyfi kacji źródeł energii, przekładają się na realny problem zależności energetycznej oraz oba-wy o wzrost możliwości zewnętrznej ingerencji w spraoba-wy państwa.
Zasadniczą tezę niniejszego artykułu postawiłam w oparciu o analizę źródeł zastanych, dostępnych w językach polskim, angielskim i bułgarskim. Należą do nich m.in. monografi e, artykuły naukowe i prasowe, dokumenty, dane statystyczne, sprawozdania i raporty. Do analizy problemu wykorzystu-ję metodę historyczną, która pozwoli na przedstawienie właściwego kontek-stu funkcjonowania współczesnej Bułgarii oraz wyjaśnienie przyczyn zjawisk i procesów, które tam obserwujemy. Dostępne dane ilościowe umożliwią zaś np. omówienie kwestii demografi cznych.
Zagrożenia polityczne i ekonomiczne
Od początku lat dziewięćdziesiątych XX w. Bułgaria nieprzerwanie zmaga się z niestabilną sytuacją polityczną i często dochodzi tam do przedtermi-nowych wyborów parlamentarnych. Między 1990 a 2001 r. były to aż trzy z czterech elekcji: w 1991, 1994 i 1997 r. Pierwszą pełną kadencję po upad-ku komunizmu przetrwał dopiero powołany w 1997 r. rząd Iwana Kostowa ze Związku Sił Demokratycznych (ZSD). Przyczyny tak częstego rozpisywa-nia wyborów w Bułgarii lat dziewięćdziesiątych (podobnie z resztą jak w in-nych postkomunistyczin-nych państwach Europy Środkowo-Wschodniej) wy-jaśnia Jacek Wojnicki4. W pierwszej kolejności wskazuje uchwalenie nowej
konstytucji i wprowadzenie nowych instytucji politycznych, a następnie ko-nieczność zażegnania kryzysów politycznych poprzez odwołanie się do woli wyborców. Uchwalenie nowej konstytucji w lipcu 1991 r. (notabene wcześniej niż w Polsce) faktycznie dało impuls do przyspieszenia wyborów parlamentar-nych i już w październiku 1991 r. władza przeszła w ręce opozycji skupionej 4 J. Wojnicki, Alternacja władzy w państwach Europy Środkowo-Wschodniej po 1990 roku,
w liczącej niemal dwadzieścia ugrupowań koalicji ZSD. Trzy lata ich rzą-dów doprowadziły do następnych przedterminowych wyborów w grudniu 1994 r. W rezultacie wygranej Bułgarskiej Partii Socjalistycznej (BPS) pre-mierem został Żan Widenow, ale i on nie potrafi ł zaradzić napięciom na kra-jowej scenie politycznej ani problemom gospodarczym państwa. Nieudolne rządy Widenowa i jego konfl ikt z prezydentem Żeliu Żelewem doprowadzi-ły do kolejnych przedterminowych wyborów w kwietniu 1997 r. Tym razem jednak sformowany rząd funkcjonował już pełną czteroletnią konstytucyj-ną kadencję5. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że przedterminowe elekcje
w 1994 i 1997 r. odbywały się w warunkach kryzysów politycznych i pogar-szającego się stanu gospodarki (w latach 1994−1997 odnotowano w Bułgarii najgłębszy kryzys po 1990 r.). Kolejne wybory parlamentarne, w 2001, 2005 i 2009 r., zarządzano już zgodnie z terminami określonymi w ustawie zasad-niczej6. Następna przedterminowa elekcja odbyła się dopiero w 2013 r.
Początek XXI w., czyli okres przygotowań Bułgarii do członkostwa w NATO i Unii Europejskiej, można uznać za czas względnie stabilny. Polepszyła się wówczas kondycja gospodarcza państwa. Stopniowo zaczęto też wdrażać reformy wewnętrzne7, mające na celu dostosowanie się do
wy-mogów unijnych.
W 2006 r. powstała partia Obywatele na rzecz Europejskiego Rozwoju Bułgarii (GERB), głosząca konieczność ściślejszej integracji z UE, zwalcze-nia korupcji i polepszezwalcze-nia warunków życia obywateli8. W wyborach w 2009 r.
zdobyła ona duży kredyt zaufania, uzyskując niemal 40 proc. poparcia, i od tej pory jest stale obecna w bułgarskim parlamencie. Szybko jednak okazało się, że obietnice wyborcze nie będą realizowane, i z każdym kolejnym rokiem na-rastało w społeczeństwie rozczarowanie polityką rządzących.
5 Tamże. Szerzej na ten temat zob. roczniki ISP PAN „Europa Środkowo-Wschodnia”, a także E. Kalinova, I. Baeva, B″lgarskite prehodi 1939−2010, Izdatelstvo „Paradigma”, Sofi â 2010, s. 239−323. Ciekawą pozycją na temat partii politycznych w Bułgarii jest praca E. Pioskowik, Bułgaria, [w:] Partie i systemy partyjne państw Europy Środkowej
i Wschodniej, red. M. Migalski, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec
2005; G. Karasimeonov, Partijnata sistema v B″lgariâ, Izdatelstvo „Nik”, Sofi â 2010. 6 Tamże. Wyniki wyborów z 2013 r. dostępne są na stronie Centralnej Komisji Wyborczej
w Bułgarii: Rezultati ot izbori za narodni predstaviteli 12.05.2013 g., „Centralna izbira-telna komisiâ” [online, dostęp: 1 IX 2019], dostępne w internecie: <http://results.cik.bg/ pi2013/rezultati/index.html>.
7 R. Woźnica, Bułgarska polityka wewnętrzna a proces integracji z Unią Europejską, Księ-garnia Akademicka, Kraków 2011.
8 Strona internetowa partii: „GERB” [online, dostęp: 8 VIII 2019], dostępna w internecie: <http://www.gerb.bg/bg>.
Za początek kolejnego poważnego kryzysu politycznego i społecznego w Bułgarii można uznać rok 2013. Niezadowolenie społeczne sięgnęło zenitu, gdy okazało się, że za składanymi obietnicami wyborczymi nie poszły czyny. Czarę goryczy przelało podniesienie cen za energię9, po którym w
najwięk-szych miastach Bułgarii nastąpiła fala ulicznych protestów10. Konsekwencją
tych wydarzeń była dymisja premiera Bojka Borisowa. Warto tu zauważyć, że jak na bułgarskie standardy rządził on względnie długo, bo od 2009 do 2013 r. W ciągu kolejnych dwóch lat stanowisko szefa rządu zajmowały aż cztery róż-ne osoby: od marca do maja 2013 r. Marin Rajkow, od maja 2013 do sierpnia 2014 r. Płamen Oreszarski, od sierpnia do listopada 2014 r. Georgi Bliznaszki, a po nim znów Bojko Borisow, kierujący sprawami państwa nieco dłużej niż poprzednicy – do stycznia 2017 r., gdy po zwycięstwie Rumena Radewa11
w wyborach prezydenckich ponownie podał się do dymisji. W marcu 2017 r. doszło więc w Bułgarii do trzecich w ciągu czterech lat przedterminowych wyborów parlamentarnych. W rezultacie zwycięstwa partii GERB12 tekę
pre-miera po raz trzeci objął Borisow.
Nakreślony powyżej obraz jasno pokazuje, że częste zmiany rządów w Bułgarii nie sprzyjają utrzymaniu stabilności politycznej państwa. Powoduje to, że politycy nie są w stanie prowadzić długofalowych działań na rzecz re-alizacji reform, co przekłada się na frustrację społeczeństwa i brak zaufa-nia Bułgarów do polityków i instytucji demokratycznych, czego wyrazem są np. protesty uliczne.
Istotnym zagrożeniem politycznym są też w Bułgarii nieetyczne prakty-ki w kręgach władzy – korupcja i nepotyzm, a raczej klientelizm. Przyczyną fali protestów społecznych w 2013 r. było nie tylko podniesienie cen za ener-gię, ale w dużym stopniu także jawna korupcja i faworyzowanie ludzi biznesu
19 Fala protestów obaliła bułgarski rząd, „W Polityce” [online], 22 II 2013 [dostęp: 28 X 2018], dostępny w internecie: <https://wpolityce.pl/polityka/151584-fala-protestow-oba-lila-bulgarski-rzad>; Parlament przyjął dymisję rządu Bojko Borisowa, „Newsweek” [online], 21 II 2013 [dostęp: 28 X 2018], dostępny w internecie: <http://www.newsweek. pl/swiat/bulgaria--parlament-przyjal-dymisje-rzadu-bojko-borysowa,101715,1,1.html>. 10 V. I. Ganev, Bulgaria’s year of civic anger, „Journal of Democracy” 2014, vol. 25, No. 1, s. 33−45, dostępny w internecie [dostęp: 30 X 2018]: <https://www.journalofdemocracy. org/article/legacies-1989-bulgarias-year-civic-anger>.
11 Radew zaprzysiężony na prezydenta, „TVN 24” [online], 19 I 2017 [dostęp: 10 X 2017], dostępny w internecie: <https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/bulgaria-rumen--radew-prezydentem,708401.html>.
12 Rezultati ot parlamentarni izbori | 26 mart 2017. Sumarni danni, „Centralna izbiratelna komisiâ” [online, dostęp: 10 X 2017], dostępne w internecie: <https://web.archive.org/ web/20170331173208/http://results.cik.bg/pi2017/rezultati/index.html>.
powiązanych ze światem polityki, np. powołanie biznesmena i potentata me-dialnego Delana Peewskiego na szefa Państwowej Agencji Bezpieczeństwa Narodowego (DANS)13. Warto przyjrzeć się specyfi ce i charakterystyce tych
protestów, co czynią np. Delia Hallberg i Marinus Ossewaarde14. Przywołując
opinie różnych badaczy, pokazują, że wydarzenia w Bułgarii wpisują się w wi-doczną na świecie po 2011 r. nową falę protestów, które łączą pewne cechy wspólne: inkluzywność (udział różnych grup społecznych), duża rola mediów społecznościowych (np. Facebooka i Twittera), pokojowy charakter oraz cele protestujących i ich stosunek do otaczającej rzeczywistości. Główną przy-czyną protestów w Bułgarii jest głęboka nieufność do wszystkich partii poli-tycznych i koalicji. Protestujący domagają się nie tylko zmian w rządzie, ale i fundamentalnych reform – zlikwidowania korupcji, nepotyzmu oraz nie-jasnych powiązań polityki ze środowiskami biznesowymi i przestępczymi. Najbardziej jaskrawymi przykładami społecznej frustracji przeciwko całe-mu systemowi były odnotowane w niektórych miastach przypadki samospa-leń. Oto jak na temat sytuacji wewnętrznej i stanu demokracji w swoim pań-stwie wyrażał się uznany bułgarski politolog Iwan Krystew:
Kraj jest klasycznym przykładem wszystkiego, co jest nie tak z demo-kracją – korupcja, nieudolne instytucje, publiczna apatia – i podręczniko-wym przykładem, dlaczego demokracja jest wciąż naszą najlepszą nadzieją, ze swoim potencjałem do zmobilizowania ludzkiej energii i umożliwienia ludziom pokojowego obalenia rządów, które muszą odejść15.
Problemem współczesnej Bułgarii jest także wciąż nierozliczona przeszłość komunistyczna. Brak odpowiednich rozwiązań ustrojowych (prawnych i insty-tucjonalnych) powoduje, że w przestrzeni publicznej i na scenie politycznej 13 D. Hallberg, M. Ossewaarde, Protest and recognition in the Bulgarian summer 2013
move-ment, [w:] Protest, social movements and global democracy since 2011. New perspectives research in social movements, confl icts and change, ed. T. Davies, H. E. Ryan, A. Milciades
Pena, Emerald Group Publishing Limited, Bingley 2016, s. 85−106 (Re search in Social Movements, Confl icts and Change, 39). Zob. też: D. Margarit, Ideology and social
move-ments. A comparative analysis of the 2013 protests in Bulgaria, Hungary and Romania,
[w:] Social movements in Central and Eastern Europe. A renewal of protests and
democra-cy, ed. G. Pleyers, I. N. Sava, Universității din București, București 2015, s. 13−26; H.
Am-bareva, Protests, politics and values in Bulgaria 2013, [w:] Social movements..., s. 27−33. 14 D. Hallberg, M. Ossewaarde, Protest...
15 I. Krastev, Why Bulgaria’s protest stand out in Europe, „The Guardian” [online], 30 VII
2013 [dostęp: 30 X 2018], dostępny w internecie: <https://www.theguardian.com/ commentisfree/2013/jul/30/bulgaria-protests-europe>.
aktywnie działają osoby z bogatą przeszłością komunistyczną. Fakt współpra-cy z dawnymi służbami bezpieczeństwa nie wiąże się w Bułgarii z żadnymi sankcjami prawnymi ani zakazem obejmowania konkretnych stanowisk; lustra-cja sprowadza się jedynie do upublicznienia informacji oraz sankcji moralnych. W latach dziewięćdziesiątych pojawiały się głosy, by dokonać pełnego otwar-cia archiwów państwowych, ale nigdy do tego nie doszło, głównie ze względu na brak woli politycznej, by zająć się tym problemem16. Pierwszym
państwo-wym dokumentem mającym charakter lustracyjny była uchwalona w 1992 r. ‘Ustawa tymczasowo wprowadzająca dodatkowe wymagania wobec członków
kierownictwa instytucji naukowych i uczelni wyższych’, zwana potocznie usta-wą Georgiego Panewa17. Zakładała ona przeprowadzenie lustracji we wszystkich
gremiach decyzyjnych instytucji naukowych i uczelni wyższych. Zasiadające w nich osoby musiały udowodnić, że nie zajmowały czołowych stanowisk w par-tii komunistycznej ani policji bezpieczeństwa, w przeciwnym razie pozbawiane były możliwości sprawowania funkcji na pięć lat18. Wykonywanie ustawowego
obowiązku przerwano, gdy w 1995 r. władza przeszła w ręce BPS. Pierwszym w Bułgarii prawem stricte lustracyjnym była ‘Ustawa o dostępie do dokumentów byłej policji bezpieczeństwa’ uchwalona w lipcu 1997 r.19, a cztery lata później
znowelizowana. Wdrożenie ustawy powierzono Radzie Ministrów, a na jej mocy powołano specjalne komisje, które miały się zająć egzekwowaniem nowych przepisów – najpierw komisję Bogumiła Bonewa, a nastęnie komisję Metodego
16 Warto też wspomnieć, że w latach dziewięćdziesiątych część dokumentów została zniszczona.
17 Zakon za vremenno v″veždane na nâkoi dop″lnitelni iziskvaniâ k″m členovete na
r″kovodstvata na naučnite organizacii i Visšata atestacionna komisiâ, 24 XII 1992,
do-stępny w internecie [dostęp: 21 X 2019]: <https://desebg.com/images/stories/videos/Pdf/ Zakon_Panev.pdf>. Zob. też: H. Cartner, Decommunization in Bulgaria, Human Rights Watch, Helsinki 1993 (The News from Helsinki Watch, 5, 14), dostępny w internecie [dostęp: 30 X 2018]: <https://www.hrw.org/sites/default/fi les/reports/BULGARIA938. PDF>; Ch. Christova, D. Foerger, Lustration – addressing the consequences of the
com-munist regime in Bulgaria, „International Reports” 2008, issue 1, dostępny w internecie
[dostęp: 30 X 2018]: <https://www.kas.de/c/document_library/get_fi le?uuid=c4ffe7a7--4acb-e85b-a22a-0a6be7f95930&groupId=252038>; H. Hristov, Propusnatite istoričeski
momenti za lustraciâ v B″lgariâ, „D″ržavna sigurnost” [online], 1 II 2011 [dostęp: 22 X
2019], dostępny w internecie: <https://desebg.com/lustracia/79-2011-02-01-00-13-56>. 18 Szerzej: M. Nowakowski, Bułgaria, [w:] Lustracja w krajach Europy Środkowej i państw
bałtyckich, red. P. Bukalska i in., Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2009.
19 Tamże. Zob. także: Zakon za dost″p do dokumentite na bivšata D″ržavna sigurnost, 6 VIII 1997, dostępny w internecie [dostęp: 22 X 2019]: <https://desebg.com/images/ stories/videos/Pdf/Zakon-za-dosietata-1997.pdf>.
Andrejewa20. Ich działania doprowadziły do ujawnienia kilkudziesięciu nazwisk
polityków współpracujących z dawną partią komunistyczną, ale w 2002 r. prace te zostały zablokowane mocą ‘Ustawy o ochronie tajemnicy państwowej’21,
któ-ra ogktó-raniczyła dostęp do informacji i doprowadziła do całkowitego zamknięcia archiwów. Należy tu jednak zaznaczyć, że ustawa z 1997 r. nie była doskona-ła: poza ujawnieniem faktu współpracy nie przewidywała żadnych konkretnych sankcji wobec zweryfi kowanych osób, a ponadto już na początku jej obowią-zywania z obowiązku lustracyjnego wyłączono prezydenta, kandydatów na ten urząd oraz członków Sądu Konstytucyjnego22. Zamknięcie archiwów w 2002 r.
całkowicie zablokowało możliwość weryfi kacji życiorysów polityków i innych uczestników życia publicznego, pozostawiając tę sferę niezbadaną należycie pod kątem współpracy ze służbami bezpieczeństwa reżimu komunistycznego. Obecnie kwestie lustracyjne reguluje przyjęta w 2006 r. ‘Ustawa o dostępie i odtajnieniu dokumentów oraz ujawnieniu współpracy obywateli bułgarskich ze Służbą Bezpieczeństwa i służbą wywiadowczą Bułgarskiej Armii Ludowej’23.
Na jej podstawie powołano dziewięcioosobową komisję, która odnosi pewne sukcesy. Wspomniany już wyżej brak woli politycznej, ale przede wszystkim fakt, że ujawnienie współpracy nie wiąże się z żadnymi innymi konsekwencja-mi poza sankcjakonsekwencja-mi moralnykonsekwencja-mi, powodują jednak, że próby lustracji kończą się w Bułgarii niepowodzeniem.
W kontekście rozliczania się Bułgarii z własną przeszłością warto poświęcić kilka słów stosunkowi Bułgarów do poprzedniego systemu. Z opublikowanego przez bułgarski ośrodek badawczy Alpha Research raportu z okazji dwudziesto-pięciolecia upadku komunizmu wynika, że wielu obywateli nie ma podstawowej wiedzy na temat tego rozdziału w historii państwa, a nostalgia za dawnym syste-mem wciąż jest obecna w społeczeństwie. Prawie połowa Bułgarów uważa lata komunizmu za korzystne dla rozwoju kraju, a dokładnie co drugi negatywnie 20 H. Hristov, Komisiâta „Bonev” i neefektivnostta na p″rviâ zakon za dosietata, „D″ržavna sigurnost” [online], 13 X 2011 [dostęp: 22 X 2019], dostępny w internecie: <https:// desebg.com/komisii/436-2011-10-13-19-24-10>. Szerzej temat tych i kolejnych komisji zob.: Komisiâ, „Regist″r na s″trudnicite na d″ržavna sigurnost i razuznavatelnite službi na BNA” [online, dostęp: 23 X 2019], dostępny w internecie: <https://agentibg.com/ index.php/bg/2014-02-19-06-31-22/2014-02-19-06-33-02>.
21 Tamże; Zakon za zaŝita na klasifi ciranata informaciâ, 30 IV 2002, „B″lgarskiât praven portal” [online, dostęp: 22 X 2019], dostępny w internecie: <https://www.lex.bg/laws/ ldoc/2135448577>.
22 M. Nowakowski, Bułgaria...
23 Zakon za dost″p i razkrivane na dokumentite i za obâvâvane na prinadležnost na b″lgarski
graždani k″m d″ržavna sigurnost i razuznavatelnite službi na B″lgarskata narodna ar-miâ, „B″lgarskiât praven portal” [online, dostęp: 30 X 2018], dostępny w internecie:
ocenia transformację. Autorzy raportu alarmują, że 94 proc. młodzieży nie wie nic o czasach sprzed 1989 r., a między 1991 a 2014 r. sympatie względem ko-munistycznego polityka Todora Żiwkowa wzrosły z 16 do 55 proc.24
Kolejnym politycznym zagrożeniem dla bezpieczeństwa Bułgarii jest wzrost prawdopodobieństwa zewnętrznej ingerencji w sprawy państwa, jak można przy-puszczać – głównie rosyjskiej. Dotyczy to w szczególności kwestii energetycz-nych, ponieważ Rosja jest dla Bułgarii jedynym dostawcą ropy naftowej i gazu ziemnego. Bardzo prawdopodobne jest też jednak ingerowanie przez Moskwę w bułgarską scenę polityczną. Przyczyny takiego stanu rzeczy to: bliskość geo-grafi czna obu krajów, defi cyt zasobów surowcowych w Bułgarii, brak infrastruk-tury pozwalającej na dywersyfi kację dostaw surowców energetycznych oraz wspólna historia i związany z nią sentyment Bułgarów do Rosji.
Państwo rosyjskie od zawsze zainteresowane było posiadaniem wpływów na Półwyspie Bałkańskim25. Jest to obszar strategiczny dla stosunków
mię-dzynarodowych: znajduje się blisko Azji, Europy i Rosji, na skrzyżowaniu międzynarodowych szlaków komunikacyjnych i handlowych między Europą a Bliskim i Środkowym Wschodem. Bałkany od wieków były obiektem ro-syjskiej polityki zagranicznej, szczególnie w XVII, XVIII i XIX w. Ważnym czynnikiem umożliwiającym osiąganie sukcesów w regionie była religia. Głosząca ideę panslawizmu26 Rosja stawiała się w roli obrońcy
prawosła-wia, które dla bałkańskich Słowian, a więc także Bułgarów, było fundamen-tem przejawianych w XIX w. aspiracji niepodległościowych. Rosja wydatnie przyczyniła się do wyparcia z Bałkanów Imperium Osmańskiego i odzyska-nia niepodległości przez Bułgarię w 1878 r., dlatego też Bułgarzy darzą sym-patią ówczesnego cara Aleksandra II Romanowa. Zarówno czynnik religijny, jak i wspólna kultura słowiańska ułatwiały później polityczne i gospodarcze podporządkowanie sobie tego państwa przez Związek Radziecki i włącze-nie go do międzynarodowych struktur komunistycznych – Rady Wzajemnej 24 Prehod″t: mitove i pamet. 25 godini po-k″sno, Alpha Research, 9 XI 2014, dostępny w internecie [dostęp: 30 X 2018]: <https://alpharesearch.bg/userfi les/fi le/Prehod_press_ release__091114.pdf>.
25 Istnieje szeroka literatura przedmiotu na ten temat. Zob. np.: M. Tanty, Konfl ikty
bał-kańskie w latach 1878−1918, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa
1968; T. Wasilewski, Historia Bułgarii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988; R. Kłaczyński, Polityka Imperium Rosyjskiego wobec państw, narodów
bałkań-skich 1826−1914, „Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne” 2017, t. 26, s. 69−81;
J. Sobczak, Kwestia bałkańska w rosyjskiej polityce zagranicznej z przełomu XIX
i XX wieku i jej polskie epizody, „Acta Polono-Ruthenica” 2003, nr 8, s. 161−180.
26 Szerzej na temat idei panslawizmu: P. Eberhardt, Rosyjski panslawizm jako idea
geopo-lityczna, „Geopolityka” [online], 19 V 2012 [dostęp: 1 XI 2018], dostępny w internecie:
Pomocy Gospodarczej (RWPG) oraz Układu Warszawskiego27. ZSRR
inten-sywnie eksploatował Bułgarię, importując stamtąd bardzo dużo towarów i cał-kowicie uzależniając ją od radzieckich surowców energetycznych, przy czym import z państw RWPG do Bułgarii był znikomy.
Upadek komunizmu zmienił położenie polityczne Sofi i, ale nie rozwią-zał problemu zależności energetycznej. Jak już wspomniano, brak rodzi-mych zasobów surowcowych i dywersyfi kacji źródeł energii28 jest istotnym
czynnikiem pozwalającym Moskwie łatwo wpływać na politykę Bułgarii. Raz jeszcze podkreślmy, że zarówno ropę naftową, jak i gaz ziemny pań-stwo to sprowadza wyłącznie z Rosji – poprzez ropociąg Przyjaźń i gazociąg Braterstwo biegnące przez Ukrainę i Rumunię.
W październiku 2016 r. amerykański ośrodek badawczy Centrum Studiów Strategicznych i Międzynarodowych (CSIS) opublikował w porozumieniu z buł-garskim Centrum Badań nad Demokracją (CSD) raport dotyczący wpływów Rosji w pięciu krajach Europy Środkowo-Wschodniej: Bułgarii, Łotwie, Serbii, Słowacji oraz na Węgrzech29. Wynika z niego, że Moskwa systematycznie
wzmacnia w nich swoją pozycję, przede wszystkim w sferach politycznej i eko-nomicznej. Powołując się na artykuły prasowe i dane statystyczne (np. Freedom House, Eurostatu i kalkulacje CSD), autorzy stwierdzają, że celem Rosji jest odwrócenie proeuropejskiego kierunku polityki tych państw i doprowadzenie do sytuacji, w której mogłaby realizować na ich terenie własne cele polityczne. Czytamy tam również, że dla wielu Bułgarów „prezentowanie postawy zarów-no proeuropejskiej, jak i prorosyjskiej nie wyklucza się, a wręcz przeciwnie – rozumiane jest w narodzie jako konieczność i manifestowane w polityce krajo-wej”30. Rosyjski udział w gospodarce Bułgarii jest tak silny, że państwu grozi
polityczne i ekonomiczne przejęcie przez Rosję – w latach 2005−2014 wynosił średnio równowartość 22 proc. bułgarskiego PKB31. W celu zdobycia wpływu
na rząd w Sofi i Kreml zacieśnia współpracę z prorosyjskimi politykami z par-tii nacjonalistycznych i skrajnie prawicowych. W czerwcu 2016 r. liderzy BPS 27 B. Jelavich, Historia Bałkanów, t. 2: Wiek XX, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagielloń-skiego, Kraków 2005, s. 349−418.
28 W. Hebda, Strategia energetyczna Republiki Bułgarii do 2020 roku, „Polityka Energe-tyczna” 2015, t. 18, z. 2.
29 A. H. Conley, J. Mina, R. Stefanov, M. Vladimirov, The kremlin playbook.
Understan-ding Russian infl uence in Central and Eastern Europe, Center for Strategic &
Internatio-nal Studies, październik 2016, dostępny w internecie [dostęp: 6 XI 2018]: <http://www. csd.bg/fi leadmin/user_upload/160928_Conley_KremlinPlaybook_Web.pdf>.
30 Tamże, s. 43.
31 Dane zebrane na podstawie szacunków CSD opartych o dane Eurostatu, Freedom House, Narodowego Banku Centralnego, rejestry korporacyjne i bazy danych. Tamże, s. 42.
i Alternatywy na rzecz Odrodzenia Bułgarii (ABW) uczestniczyli w kongresie Jednej Rosji32, a dwa lata wcześniej przewodniczący partii Ataka Wolen Siderow
kampanię wyborczą do Parlamentu Europejskiego rozpoczął w Moskwie, oskar-żając Stany Zjednoczone o podżeganie do wybuchu trzeciej wojny światowej i przypominając Bułgarom, że „Matka Rosja nas oswobodziła”33.
Autorzy raportu zwracają uwagę, że Rosjanie posiadają duże udziały w ta-kich sektorach bułgarskiej gospodarki jak: fi nanse, telekomunikacja, rynek nie-ruchomości i media. Polityka Kremla zmierza też do pogłębienia w Bułgarii patologii społecznych, np. korupcji. W celu utrzymania dominacji gospodar-czej w tym kraju oraz ukrycia nielegalnych praktyk Rosjanie posuwają się do działań propagandowych, dezinformacji i łapówkarstwa. Stworzyli tam nietransparentną sieć – błędne koło klientów politycznych i ekonomicznych, poprzez które Moskwa kontroluje kluczowe instytucje oraz wywiera wpływ na zapadające w Sofi i decyzje polityczne i ekonomiczne. Przykładem jest działalność Delana Peewskiego, potentata medialnego i przedsiębiorcy po-siadającego ogromne udziały w bułgarskim rynku medialnym, energetycz-nym, telekomunikacyjnym i obronnym34.
Bezpieczeństwu Bułgarii zagrażają także inne problemy gospodarcze35.
Jest to państwo o słabo rozwiniętym przemyśle i rolnictwie; nie należy ani do strefy euro, ani do obszaru Schengen. Wśród najważniejszych kwestii, z którymi musi się mierzyć, wymienia się słabość sektora fi nansowego, niskie PKB i poziom jego wzrostu, wysoki dług publiczny oraz duże bezrobocie i ni-skie wynagrodzenia, a co za tym idzie – wysoki poziom ubóstwa36. Wszystkie
te problemy gospodarcze przekładają się na niestabilną sytuację polityczną i wzrost niezadowolenia społecznego.
32 Bulgaria’s rivaling socialist parties to attend United Russia congress, „Novinite” [online], 25 VI 2016 [dostęp: 31 X 2018], dostępny w internecie: <https://www.novinite.com/articles/ 175125/Bulgaria%27s+Rivaling+Socialist+Parties+to+Attend+United+Russia+Congress>. 33 G. Witte, Putin could be a winner in European parliamentary vote if far right gains ground,
„Washington Post” [online], 19 V 2014 [dostęp: 31 X 2018], dostępny w internecie: <https:// www.washingtonpost.com/world/putin-could-be-a-winner-in-european-parliamentary--vote-if-far-right-gains-ground/2014/05/18/4de276e9-9ee3-4366-9102-81e91e03f182_
story.html?utm_term=.9db29601dca3>.
34 A. H. Conley, J. Mina, R. Stefanov, M. Vladimirov, The kremlin playbook..., s. 1−4, 17−21. 35 B. Jóźwik, T. Stępniewski, Transformacja, integracja i kryzysy w Europie Środkowej
i Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2016, R. 14, z. 5.
Sze-rzej na temat kondycji gospodarczej państw Europy Środkowo-Wschodniej zob. M. Gre-la, M. Humanicki, M. KitaGre-la, T. Michałek, W. Mroczek, Sytuacja gospodarcza w krajach
Europy Środkowej i Wschodniej, Instytut Ekonomiczny NBP, Warszawa 2015 (Sytuacja
Gospodarcza w Krajach Europy Środkowej i Wschodniej, 1/15). 36 R. Woźnica, Bułgarska polityka...
Zagrożenia społeczne
Najważniejszym społecznym problemem Bułgarii wydaje się obecnie demogra-fi a, zwłaszcza depopulacja i emigracja zarobkowa37. Podczas gdy w połowie lat
osiemdziesiątych kraj ten liczył 9 mln mieszkańców, to na początku 2017 r. już tylko 7,1 mln. Wiele badań stawia go wśród najszybciej kurczących się człon-ków UE38. Według szacunków Krajowego Instytutu Statystycznego Bułgarii
do 2030 r. nastąpi dalszy spadek ludności o 7 proc.; Komisja Europejska przewiduje natomiast, że do 2060 r. populacja tego państwa skurczy się aż o 25 proc.39 Jeśli prognozy się sprawdzą, to między 2013 a 2060 r. ubędzie
ok. 40 proc. Bułgarów w wieku produkcyjnym. Raport Bułgarskiej Akademii Nauk oraz Fundacji im. Friedricha Eberta wskazuje z kolei, że Bułgaria jest państwem o największej umieralności w Europie, a istotną przyczyną spad-ku liczby ludności kraju jest emigracja40. Według szacunków w ciągu
ostat-nich trzydziestu lat za granicę wyjechało stamtąd 1,5−2 mln osób i co roku emigruje ok. 30 tys. kolejnych. Szczególnie problematyczna jest dla państwa coraz częstsza gotowość do wyjazdu ludzi starszych, powyżej pięćdziesiąte-go roku życia, co tłumaczy się przede wszystkim niskimi zarobkami, fatal-nym systemem ochrony zdrowia, brakiem perspektyw i korupcją. Niepokojącą tendencją jest też koncentracja ludności w kilku największych miastach kraju. Raport wskazuje, że w 2030 r. będzie je zamieszkiwać 42 proc. populacji, co spowoduje wyludnienie mniejszych miejscowości i wsi. Jedyną grupą, której nie dotyczy kryzys demografi czny, jest mniejszość romska. Prognozuje się, 37 Na temat depopulacji w bułgarskich wioskach zob. Ch. Mladenov, M. Ilieva, The
de-population of the Bulgarian villages, „Bulletin of Geography. Socio-Economic Series”
2012, No. 17, s. 99−107. O problemach demografi cznych Bułgarii zob.
Aktualiziran-ta nacionalna strategiâ za demografsko razvitie na naselenieto v Republika B″lgariâ (2012−2030 г.), „Ministerski s″vet” [online, dostęp: 22 X 2019], dostępny w internecie:
<http://www.strategy.bg/StrategicDocuments/View.aspx?lang=bg-BG&Id=778>. 38 Y. Georgiev, Bulgaria’s demographic challenge, „Emerging Europe” [online], 22 II
2018 [dostęp: 2 XI 2018], dostępny w internecie: <https://emerging-europe.com/voices/ bulgarias-demographic-challenge/>.
39 Tamże. Zob. też: The 2015 ageing report. Underlying assumptions and projection
metho-dologies, European Commission, European Union 2014 (European Economy, 8),
dostęp-ny w internecie [dostęp: 2 XI 2018]: <http://ec.europa.eu/economy_fi nance/publications/ european_economy/2014/pdf/ee8_en.pdf>.
40 Bułgaria na skraju przepaści. Wstrząsający raport o wyludnieniu, „TVN 24”, 19 X 2018 [dostęp: 2 XI 2018], dostępny w internecie: <https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swia-ta,2/wstrzasajacy-raport-o-bulgarii-naukowcy-przewiduja-wyludnienie,877324.html>. Zob. też raport Fundacji Friedricha Eberta z 2017 r.: I. Čipin, N. Ilieva, Coping with demographic
decline in Croatia and Bulgaria, Friedrich Ebert Stiftung, [Zagreb] 2017, dostępny w
że do 2030 r. jej liczba wzrośnie do 850 tys., a w 2050 – do 1,3 mln, czyli ok. 23 proc. ludności Bułgarii.
Problemy demografi czne w Bułgarii mają zupełnie inny charakter niż w państwach Europy Zachodniej, gdzie głównym wyzwaniem jest starzenie się społeczeństw, wynikające ze wzrostu średniej długości życia będącego efek-tem lepszej opieki medycznej i zdrowego trybu życia. Co prawda obserwuje się w Bułgarii ogólnoeuropejski trend do zmiany modelu rodziny i życia, np. eman-cypację kobiet czy ich mniejszą dzietność, ale skala tego zjawiska jest jesz-cze stosunkowo niewielka. Podstawową przyczyną kryzysu demografi cznego wydaje się zatem zła kondycja gospodarcza i społeczna państwa, które od po-czątku transformacji ustrojowej ma problemy ze skutecznym wprowadzaniem koniecznych reform wewnętrznych41. Częste zmiany rządów, problemy
gospo-darcze i korupcja hamowały rozwój kraju i doprowadziły do głębokiego kry-zysu gospodarczego w latach 1995−1997. Zmiana ustroju przyniosła ze sobą przemodelowanie struktury społecznej – wykształcenie się głębokiego podziału na ludzi bardzo biednych i bardzo bogatych. Niesprawne rządy i nieskuteczna walka z takimi patologiami społecznymi jak korupcja czy przestępczość odbi-jają się na kondycji bułgarskiego społeczeństwa i gospodarki, która nie ma wa-runków do efektywnego rozwoju. Istotnymi problemami Bułgarii są też zagro-żenie ubóstwem i wykluczenie społeczne, według raportu Eurostatu najwyższe wśród wszystkich państw członkowskich UE42. Między 2008 a 2016 r.
ryzy-ko to zmalało co prawda z 44,8 do 40,4 proc., ale Bułgaria wciąż zajmuje pod tym względem pierwsze miejsce. Przyczyną depopulacji kraju i emigracji są także niskie zarobki43. Z danych Eurostatu wynika, że wynosząca
równowar-tość 235 euro bułgarska miesięczna płaca minimalna jest najniższa w całej UE. Niekorzystnie przedstawia się również sytuacja osób starszych, przechodzących 41 Szerzej na ten temat zob. R. Woźnica, Bułgarska polityka... Zob. też: I. Angelov,
Bul-garian strenghts and weaknesses on the verge of the EU accession, „Economic Annals”
(Belgrad) 2007, vol. 52, No. 174−175, dostępny w internecie [dostęp: 2 XI 2018]: <http:// www.ekof.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2014/06/174-5.pdf>; Democratic backsliding in
Bulgaria, Institute for Market Economics, [b.d.m.w.], dostępny w internecie [dostęp: 2 XI
2018]: <https://ime.bg/var/images/IME_democractic_backsliding_English.pdf>.
42 Downward trend in the share of persons at risk of poverty or social exclusion in the EU, Eurostat, 16 X 2017 (Eurostat News Release, 155/2017), dostępny w internecie [dostęp: 3 XI 2018]: <http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/8314163/3-16102017-BP--EN.pdf/d31fadc6-a284-47f3-ae1c-8212a581b0c1>.
43 National minimum wages in the EU monthly minimum wages below €500 in east and
well above €1000 in northwest, Eurostat, 10 II 2017 (Eurostat News Release, 25/2017),
dostępny w internecie [dostęp: 3 XI 2018]: <http://ec.europa.eu/eurostat/en/web/ products-press-releases/-/3-10022017-AP>.
na emeryturę. Niski poziom tych świadczeń (w styczniu 2018 r. minimalna eme-rytura wynosiła równowartość ok. 100 euro) zmusza je do kontynuowania pra-cy w szarej strefi e44. Wobec tak słabej kondycji państwa i niskiego poziomu
ży-cia wielu Bułgarów nie decyduje się na założenie rodziny lub jej powiększenie, ale rozważa poszukiwanie lepszego życia na długotrwałej emigracji. Exodus obywateli, a w konsekwencji brak wykwalifi kowanej siły roboczej, negatyw-nie odbija się na bułgarskiej gospodarce i rynku pracy.
Bardzo poważnymi problemami społecznymi, którym musi sprostać pań-stwo, są korupcja i przestępczość zorganizowana. Choć Bułgaria boryka się z tymi patologiami od początku przemian politycznych i niejednokrotnie już przeżywała z ich powodu kryzysy gospodarcze i polityczne (miała np. problemy z przystąpieniem do UE), to w ostatnich latach problemy poważnie przybierają na sile. Realizacja rządowych projektów walki z korupcją i przestępczością naj-częściej kończy się niepowodzeniem. Raport CSD z 2014 r. informował, że po-ziom korupcji w Bułgarii był wówczas najwyższy od piętnastu lat45. Niepokojący
jest także fakt społecznego przyzwolenia na tego typu patologie, idący zresztą w parze z powszechną niechęcią i brakiem zaufania do instytucji publicznych. Wynika to z niezadowolenia obywateli z prowadzonej polityki, awersji wobec
rządzących i ogólnego zniechęcenia życiem w ubóstwie. Podsumowanie
Przytoczone wyżej argumenty pozwalają potwierdzić tezę, że współcze-sna Bułgaria narażona jest na wiele zagrożeń, w większości o charakterze wewnętrznym, co świadczy o jej kondycji i poziomie rozwoju społeczno--gospodarczego. Największą barierą dla wprowadzania realnych zmian wy-daje się brak sterowności państwa, tzn. sprawnych mechanizmów kontroli i nadzoru oraz instytucji, które potrafi ą odpowiadać na potrzeby obywa-teli i dbać o ich interesy, bezpieczeństwo oraz rozwój. Państwo sterowne ma wysokie poczucie racji stanu, zabiega o swoje interesy (głównie wielo-płaszczyznowe bezpieczeństwo), potrafi właściwie diagnozować zagro-żenia i wyzwania, a następnie skutecznie na nie reagować. W przypadku Bułgarii na drodze stają liczne niekorzystne uwarunkowania wewnętrzne: częste zmiany rządów, obecność postkomunistów w parlamencie, korupcja 44 Y. Georgiev, Bulgaria’s demographic challenge...
45 Antikorupcionni politiki sreŝu zavladâvaneto na d″ržavata, Cent″r za izsledvane na de-mokraciâta, Sofi â 2014, dostępny w internecie [dostęp: 5 XI 2018]: <http://www.csd.bg/ artShowbg.php?id=17171>.
na wszystkich szczeblach władzy i uzależnienie bułgarskiej energety-ki od rosyjsenergety-kich surowców, a także zagrożenie ingerencją Rosji w sprawy państwa. Wszystkie te problemy obniżają wiarygodność Bułgarii jako pań-stwa demokratycznego i negatywnie wpływają na postrzeganie jej na arenie między narodowej. Sposobem na ograniczenie tych zagrożeń (w tym poten-cjalnej ingerencji Rosji) jest większa demokratyzacja oraz silniejsza integra-cja z UE, zwłaszcza na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej, co mogłaby ułatwić ściślejsza integracja regionalna, np. w ramach Trójmorza.
Bibliografi a
The 2015 ageing report. Underlying assumptions and projection methodologies, European
Commission, European Union 2014 (European Economy, 8), dostępny w internecie [dostęp: 2 XI 2018]: <http://ec.europa.eu/economy_fi nance/publications/european_economy/2014/ pdf/ee8_en.pdf>.
Aktualiziranta nacionalna strategiâ za demografsko razvitie na naselenieto v Republika B″lgariâ (2012−2030 г.), „Ministerski s″vet” [online, dostęp: 22 X 2019], dostępny w
in-ternecie: <http://www.strategy.bg/StrategicDocuments/View.aspx?lang=bg-BG&Id=778>. Ambareva H., Protests, politics and values in Bulgaria 2013, [w:] Social movements in Central
and Eastern Europe. A renewal of protests and democracy, ed. G. Pleyers, I. N. Sava,
Universității din București, București 2015.
Angelov I., Bulgarian strenghts and weaknesses on the verge of the EU accession, „Economic Annals” (Belgrad) 2007, vol. 52, No. 174−175, dostępny w internecie [dostęp: 2 XI 2018]: <http://www.ekof.bg.ac.rs/wp-content/uploads/2014/06/174-5.pdf>.
Antikorupcionni politiki sreŝu zavladâvaneto na d″ržavata, Cent″r za izsledvane na
demokra-ciâta, Sofi â 2014, dostępny w internecie [dostęp: 5 XI 2018]: <http://www.csd.bg/art-Showbg.php?id=17171>.
Bujwid-Kurek E., Mikucka-Wójtowicz D., Transformacja ustroju politycznego wybranych
państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej, Wydawnictwo „Libron”, Kraków 2015. Bulgaria in transition. Politics, economics, society and culture after communism, ed. J. D. Bell,
Westview Press, Colorado 1998.
Bulgaria’s rivaling socialist parties to attend United Russia congress, „Novinite” [online], 25 VI
2016 [dostęp: 31 X 2018], dostępny w internecie: <https://www.novinite.com/articles/175125/ Bulgaria%27s+Rivaling+Socialist+Parties+to+Attend+United+Russia+Congress>.
Bułgaria na skraju przepaści. Wstrząsający raport o wyludnieniu, „TVN 24”, 19 X 2018
[do-stęp: 2 XI 2018], dostępny w internecie: <https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/ wstrzasajacy-raport-o-bulgarii-naukowcy-przewiduja-wyludnienie,877324.html>. Cartner H., Decommunization in Bulgaria, Human Rights Watch, Helsinki 1993 (The News
from Helsinki Watch, 5, 14), dostępny w internecie [dostęp: 30 X 2018]: <https://www. hrw.org/sites/default/fi les/reports/BULGARIA938.PDF>.
Christova Ch., Foerger D., Lustration – addressing the consequences of the communist
re-gime in Bulgaria, „International Reports” 2008, issue 1, dostępny w internecie
[do-stęp: 30 X 2018]: <https://www.kas.de/c/document_library/get_fi le?uuid=c4ffe7a7-4acb--e85b-a22a-0a6be7f95930&groupId=252038>.
Čipin I., Ilieva N., Coping with demographic decline in Croatia and Bulgaria, Friedrich Ebert Stiftung, [Zagreb] 2017, dostępny w internecie [dostęp: 2 XI 2018]: <http://library.fes.de/ pdf-fi les/bueros/kroatien/13814.pdf>.
Conley A. H., Mina J., Stefanov R., Vladimirov M., The kremlin playbook. Understanding
Russian infl uence in Central and Eastern Europe, Center for Strategic & International
Studies, październik 2016, dostępny w internecie [dostęp: 6 XI 2018]: <http://www.csd. bg/fi leadmin/user_upload/160928_Conley_KremlinPlaybook_Web.pdf>.
Crampton J. R., Bulgaria, Oxford University Press, Oxford 2008.
Democratic backsliding in Bulgaria, Institute for Market Economics, [b.d.m.w.], dostępny
w internecie [dostęp: 2 XI 2018]: <https://ime.bg/var/images/IME_democractic_back-sliding_English.pdf>.
Downward trend in the share of persons at risk of poverty or social exclusion in the EU,
Eurostat, 16 X 2017 (Eurostat News Release, 155/2017), dostępny w internecie [dostęp: 3 XI 2018]: <http://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/8314163/3-16102017-BP--EN.pdf/d31fadc6-a284-47f3-ae1c-8212a581b0c1>.
Dymarski M., Konfl ikty na Bałkanach w okresie kształtowania się państw narodowych w XIX
i na początku XX wieku, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2010.
Eberhardt P., Rosyjski panslawizm jako idea geopolityczna, „Geopolityka” [online], 19 V 2012 [dostęp: 1 XI 2018], dostępny w internecie: <http://geopolityka.net/rosyjski--panslawizm-jako-idea-geopolityczna/>.
„Europa Środkowo-Wschodnia” (ISP PAN).
Fala protestów obaliła bułgarski rząd, „W Polityce” [online], 22 II 2013 [dostęp: 28 X
2018], dostępny w internecie: <https://wpolityce.pl/polityka/151584-fala-protestow-oba-lila -bulgarski-rzad>.
Ganev V. I., Bulgaria’s year of civic anger, „Journal of Democracy” 2014, vol. 25, No. 1, do-stępny w internecie [dostęp: 30 X 2018]: <https://www.journalofdemocracy.org/article/ legacies-1989-bulgarias-year-civic-anger>.
Georgiev Y., Bulgaria’s demographic challenge, „Emerging Europe” [online], 22 II 2018 [dostęp: 2 XI 2018], dostępny w internecie: <https://emerging-europe.com/voices/ bulgarias-demographic-challenge/>.
„GERB” [online, dostęp: 8 VIII 2019], dostępna w interrnecie: <http://www.gerb.bg/bg>. Grela M., Humanicki M., Kitala M., Michałek T., Mroczek W., Sytuacja gospodarcza w krajach
Europy Środkowej i Wschodniej, Instytut Ekonomiczny NBP, Warszawa 2015 (Sytuacja
Gospodarcza w Krajach Europy Środkowej i Wschodniej, 1/15).
Hallberg D., Ossewaarde M., Protest and recognition in the Bulgarian summer 2013 movement, [w:] Protest, social movements and global democracy since 2011. New perspectives
re-search in social movements, confl icts and change, ed. T. Davies, H. E. Ryan, A. Milciades
Pena, Emerald Group Publishing Limited, Bingley 2016 (Research in Social Movements, Confl icts and Change, 39).
Hebda W., Strategia energetyczna Republiki Bułgarii do 2020 roku, „Polityka Energetyczna” 2015, t. 18, z. 2.
Holzer J., Komunizm w Europie. Dzieje ruchu i systemu władzy, Dom Wydawniczy „Bellona”, Warszawa 2000.
Hristov H., Komisiâta „Bonev” i neefektivnostta na p″rviâ zakon za dosietata, „D″ržavna si-gurnost” [online], 13 X 2011 [dostęp: 22 X 2019], dostępny w internecie: <https://desebg. com/komisii/436-2011-10-13-19-24-10>.
Hristov H., Propusnatite istoričeski momenti za lustraciâ v B″lgariâ, „D″ržavna sigurnost” [online], 1 II 2011 [dostęp: 22 X 2019], dostępny w internecie: <https://desebg.com/ lustracia/79-2011-02-01-00-13-56>.
Ideology and social movements. A comparative analysis of the 2013 protests in Bulgaria, Hungary and Romania, [w:] Social movements in Central and Eastern Europe. A renewal of pro-tests and democracy, ed. G. Pleyers, I. N. Sava, Universității din București, București 2015.
Jelavich B., Historia Bałkanów, t. 2: Wiek XX, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2005.
Jóźwik B., Stępniewski T., Transformacja, integracja i kryzysy w Europie Środkowej
i Wschodniej, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” 2016, R. 14, z. 5.
Kalinova E., Baeva I., B″lgarskite prehodi 1939−2010, Izdatelstvo „Paradigma”, Sofi â 2010. Karasimeonov G., Partijnata sistema v B″lgariâ, Izdatelstvo „Nik”, Sofi â 2010.
Kłaczyński R., Polityka Imperium Rosyjskiego wobec państw, narodów bałkańskich 1826−1914, „Studia Środkoweuropejskie i Bałkanistyczne” 2017, t. 26.
Komisiâ, „Regist″r na s″trudnicite na d″ržavna sigurnost i razuznavatelnite službi na BNA”
[online, dostęp: 23 X 2019], dostępny w internecie: <https://agentibg.com/index.php/ bg/2014-02-19-06-31-22/2014-02-19-06-33-02>.
Krastev I., Why Bulgaria’s protest stand out in Europe, „The Guardian” [online], 30 VII 2013 [dostęp: 30 X 2018], dostępny w internecie: <https://www.theguardian.com/ commentisfree/2013/jul/30/bulgaria-protests-europe>.
Lustracja w krajach Europy Środkowej i państw bałtyckich, red. P. Bukalska i in., Ośrodek
Studiów Wschodnich, Warszawa 2009.
Mladenov Ch., Ilieva M., The depopulation of the Bulgarian villages, „Bulletin of Geography. Socio-Economic Series” 2012, No. 17.
National minimum wages in the EU monthly minimum wages below €500 in east and well above €1000 in northwest, Eurostat, 10 II 2017 (Eurostat News Release, 25/2017),
do-stępny w internecie [dostęp: 3 XI 2018]: <http://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products--press-releases/-/3-10022017-AP>.
Nowakowski M., Bułgaria, [w:] Lustracja w krajach Europy Środkowej i państw bałtyckich, red. P. Bukalska i in., Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2009.
Parlament przyjął dymisję rządu Bojko Borisowa, „Newsweek” [online], 21 II 2013 [dostęp:
28 X 2018], dostępny w internecie: <http://www.newsweek.pl/swiat/bulgaria--parlament-przyjal-dymisje-rzadu-bojko-borysowa,101715,1,1.html>.
Partie i systemy partyjne państw Europy Środkowej i Wschodniej, red. M. Migalski, Wyższa
Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005.
Pioskowik E., Bułgaria, [w:] Partie i systemy partyjne państw Europy Środkowej i Wschodniej, red. M. Migalski, Wyższa Szkoła Zarządzania i Marketingu, Sosnowiec 2005.
Prehod″t: mitove i pamet. 25 godini po-k″sno, Alpha Research, 9 XI 2014, dostępny w internecie
[do-stęp: 30 X 2018]: <https://alpharesearch.bg/userfi les/fi le/Prehod_press_release__091114.pdf>.
Protest, social movements and global democracy since 2011. New perspectives research in social movements, confl icts and change, ed. T. Davies, H. E. Ryan, A. Milciades Pena,
Emerald Group Publishing Limited, Bingley 2016 (Research in Social Movements, Confl icts and Change, 39).
Radew zaprzysiężony na prezydenta, „TVN 24” [online], 19 I 2017 [dostęp: 10 X 2017],
do-stępny w internecie: <https://www.tvn24.pl/wiadomosci-ze-swiata,2/bulgaria-rumen-ra-dew-prezydentem,708401.html>.
Rezultati ot izbori za narodni predstaviteli 12.05.2013 g., „Centralna izbiratelna komisiâ”
[on-line, dostęp: 1 IX 2019], dostępne w internecie: <http://results.cik.bg/pi2013/rezultati/in-dex.html>.
Rezultati ot parlamentarni izbori | 26 mart 2017. Sumarni danni, „Centralna izbiratelna
ko-misiâ” [online, dostęp: 10 X 2017], dostępne w internecie: <https://web.archive.org/ web/20170331173208/http://results.cik.bg/pi2017/rezultati/index.html>.
Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, „Instytut Europy Środkowo-Wschodniej”
[on-line, dostęp: 1 IX 2019], dostępny w internecie: <http://www.iesw.lublin.pl/rocznik/spi-sroczniki.php>.
Sobczak J., Kwestia bałkańska w rosyjskiej polityce zagranicznej z przełomu XIX i XX wieku
i jej polskie epizody, „Acta Polono-Ruthenica” 2003, nr 8.
Social movements in Central and Eastern Europe. A renewal of protests and democracy,
ed. G. Pleyers, I. N. Sava, Universității din București, București 2015.
Tanty M., Bałkany w XX wieku. Dzieje polityczne, Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, Warszawa 2003.
Tanty M., Konfl ikty bałkańskie w latach 1878−1918, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968.
Wasilewski T., Historia Bułgarii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1988. Witte G., Putin could be a winner in European parliamentary vote if far right gains ground,
„Washington Post” [online], 19 V 2014 [dostęp: 31 X 2018], dostępny w internecie: <https:// www.washingtonpost.com/world/putin-could-be-a-winner-in-european-parliamentary-vote-if-far-right-gains-ground/2014/05/18/4de276e9-9ee3-4366-9102-81e91e03f182_ story.html?utm_term=.9db29601dca3>.
Wojnicki J., Alternacja władzy w państwach Europy Środkowo-Wschodniej po 1990 roku, „Studia Politicae Universitatis Silesiensis” 2011, t. 7.
Wojnicki J., Trudna droga do demokracji. Europa Środkowo-Wschodnia po 1989 roku, Wydawnictwo Autorskie, Warszawa 2002.
Woźnica R., Bułgarska polityka wewnętrzna a proces integracji z Unią Europejską, Księgarnia Akademicka, Kraków 2011.
Zakon za dost″p do dokumentite na bivšata D″ržavna sigurnost, 6 VIII 1997, dostępny w
in-ternecie [dostęp: 22 X 2019]: <https://desebg.com/images/stories/videos/Pdf/Zakon-za-dosietata-1997.pdf>.
Zakon za dost″p i razkrivane na dokumentite i za obâvâvane na prinadležnost na b″lgarski graždani k″m d″ržavna sigurnost i razuznavatelnite službi na B″lgarskata narodna armiâ,
„B″lgarskiât praven portal” [online, dostęp: 30 X 2018], dostępny w internecie: <https:// www.lex.bg/laws/ldoc/2135540283>.
Zakon za vremenno v″veždane na nâkoi dop″lnitelni iziskvaniâ k″m členovete na r″kovodstvata na naučnite organizacii i Visšata atestacionna komisiâ, 24 XII 1992, dostępny w internecie
[dostęp: 21 X 2019]: <https://desebg.com/images/stories/videos/Pdf/Zakon_Panev.pdf>.
Zakon za zaŝita na klasifi ciranata informaciâ, 30 IV 2002, „B″lgarskiât praven portal” [online,
