Internet jako źródło do badań bibliotekoznawczych

(1)

Maria Kocójowa*

* Dr hab. MARIA KOCÓJOWA, dyrektor Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ w kaden

cji 1999 -2002, wcześniej prodziekan Wydziału Zarządzania i Komunikacji Społecznej UJ (1996 1999). Zainte

resowania naukowe: rola bibliotek i książki w procesie komunikacji społecznej XIX/XX w., strategia edukacji bibliotekarzy i pracowników informacji naukowej, metodologia bibliotekoznawstwa, elektroniczne publikowa

nie, public relations. Redaktor serii: Materiały Edukacyjne Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej UJ (w la

tach 1995-2002 - 13 tomów) oraz Prac z Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej (w latach 1990-2002 - 7 tomów). Przewodnicząca ogólnopolskiego zespołu ekspertów ds. standardów edukacji kierunku bibliotekoznaw

stwo i informacja naukowa; Adres elektr.: ikocoj@bilon. miks. uj. cdu. pl

InstytutInformacji Naukowej iBibliotekoznawstwa Uniwersytet Jagielloński

INTERNET JAKO ŹRÓDŁO DO BADAŃ BIBLIOTEKOZNAWCZYCH

[THE INTERNET ASASOURCEFORRESEARCH IN LIBRARY AND INFORMATION SCIENCE]

Abstrakt: Z punktu widzenia badań bibliotekoznawczych podjęto temat wiarygodności i war

tości źródeł do badań naukowych w Internecie. Omówiono motywacje wykorzystywania tego typu materiału źródłowego (zalety i wady). Zasygnalizowano różnorodność możliwych kryte

riów podziału, stopni trudności badań w zależności od świadomie wybranej przez badacza warstwy źródłowej, typów publikacji oraz odsyłaczy elektronicznych w Internecie, jak i pod

stawowe znaczenie prawidłowo przygotowanych źródeł wywołanych (kwestionariuszy).

Abstract: The paper presents the problem of credibility and value of the Internet sources for research in librarianship and describes the motivations for using such source materials (ad

vantageous and disadvantageous). It also discusses the diversity of possible criteria of clas

sification and various degrees of difficulty depending on the types of sources consciously chosen by a researcher. Attention is also drawn to variety of types of publications and refe

rences (links) on the Internet as well as to the fundamental importance of properly prepared sources (questionnaires).

*

* *

9

(2)

Internet jako źródło do badań bibliotekoznawczych 97

WPROWADZENIE

Fascynacja młodego pokolenia Internetemorazzastosowaniem nowoczesnych technik wprocesie komunikowania(InformationTechnologyCommunication - ITC) stała sięw Polsce,podobnie jak na całymświecie, jednymz najważniejszych zna mion nadejścia nowej epoki. Mistrzprzewidywania przyszłości - Marshall McLu

han - jeszcze w 1966 r. skonstatował: Jednąz tajemnic cybcmetyzacji jest to,że zawsze oczekujesię od niej pobudzenia świadomości Prawdziwezadanie kom

putera w przyszłości nie będziemiało nicwspólnego zwyszukiwaniem. Będzieto raczej czyste odkrywanie, ponieważ wykorzystujemy nasząpamięć do wielu ce-

>ów...” [McLuhan 2001, s. 422-423]. A owo „odkrywanie” to przecież nic innego Jak główny cel nauki. Połączenia sieciowe komputerów potęgują tę możliwość, 0czym świadczy wzrost komunikowaniaprzez sieci od pierwszej ARPA w USA w latach 60.,a w Polsce odwprowadzenia sieci EARN w latach 70., po współcze sny,rozbudowany system informacji przez pajęczynę World Wide Web - oferujące wzajemną inspirację i efektsynergii, zacieranieróżnicmiędzynadawcamiiodbior cami komunikacji.

Jednym z ważnychobjawówodkrywczego wykorzystania owejMcLuhanow- skiej pamięci jest uznanie znaczenia Internetu w badaniach naukowych [Goban- Klas 1999,2001].Rola w przyspieszeniui wspomaganiu procesu badawczego przez Pokonanie barier czasu i przestrzeni w dostępie do wyników badań (szybciej, ta- niej, efektywniej) jestogólnie znana i doceniana. Znacznym ułatwieniem są wtym zakresie zwłaszcza elektroniczne czasopisma, bibliografie abstraktowc lub pełno- tekstowe,bazydanych oraznaturalnie publikowanie i digitalizowanic treści doku

mentów źródłowych. Pojawiająsię też noweznamiona w nauce, wynikające z wy

korzystania ITC. Przykładem może być np. interaktywnawymianamyślinaukowej, Powodująca zacieranie granic autorstwa, przez wspólne kreowanie badań i inter pretację ichwyników wsiecielektronicznej, powstającychzapomocą m.in. poczty c~mail, czatów, listdyskusyjnych, ctc. Tematyte szeroko dyskutowane podejmują autorzy,głównie anglojęzyczni [Aumcntc 1987; Fiske 1999;Ward, Weingand 1997].

Natletych wypowiedzi, prognoz rozwoju Internetu ijego znaczenia dla pro

cesówkomunikacji społecznej -tym bardziej ważna staje się krytycznaocenawa

lorów i brakówInternetujako źródła do badańnaukowych. Tematyka ta, poza ogól- mkami, nic została naukowo wycksplikowana,pozostaje w cieniu wielu innychza gadnieńopatrzonychpytajnikiem przez wielomilionową wspólnotę użytkowników Internetuwkraju i za granicą [Goban; Sienkiewicz 1999]. Jakważnejest to zagad nienie, uprzytamniająnp. dane za 2000 r., przytoczone ostatnioprzez Ryszarda Ta deusiewicza. Potwierdził on naturalnie zdecydowany priorytet komputeryzacji w USA, ale też zwrócił uwagę na postęp w tej mierze w w krajach europejskiej

"Piętnastki”, gdziena 376 min mieszkańców przypada 135 min komputerów PC (36%)”; oraz ¿c w p0|sce na 3 m]n prywatnych komputerów już 1,6 min zostało Podłączonych dosiecioraz6,5 minPolaków ma dostępdo sieci, głównie z miejsca Zatrudnienia [Tadeusiewicz2002, s. 77]. Młode pokoleniewychowane wsymbio- Zlc z komputerem lokuje - zwłaszcza w sieciach - wiele nadziei.Ich świat jest uza-

(3)

lcżniony od mediów, jak TV, telefon (głównie komórkowyi SMSy),ale i coraz bar

dziej odInternetu. Specjalne kawiarenki, modemy w domu, łącza w akademikach umożliwiająmłodzieży dostęp do ulubionych od dzieciństwa gier komputerowych, ale przede wszystkim do komunikowania przez pocztęe-mail, czat(IRC), listy dys kusyjne, wysyłanie kartek świątecznych, e-zakupy etc. Prawic truizmemwydajesię obecniezalecanie przy prowadzeniu badań naukowychwykorzystywaniadostępu do gamy materiałów elektronicznych,wzbogacających „pamięć narodów”,poczy nając od form tekstowych, hipertekstowych, multimedialnych, polimedialnych czy hipermedialnych [Chmielewska-Gorczyca 2000, s.88].

W tej sytuacji, gdy przyjdzie kolej na tematy poważniejsze, adepci pracy ba

dawczej, poczynając od studentów, jak i innych początkującychuczonych,gdysta

ją przed wyborem tematów - sięgająbardzo często do związanych z Internetem, wynikających zofert ICT.Tasiłaprzyciągania przez Internet maswoje zalety. Otóż np. studenci bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w Polsce dzięki bogatemu programowi zajęć opartych oInternet np. nic obawiają się informacjiwjęzyku an

gielskim, znająnarzędzia, programy i systemy ułatwiające wyszukiwanie, różno

rodne przeglądarkii serwisy, jak portale, wortalc; system odsyłaczy,doskonale po trafiąnawigować wcyberprzestrzeni, a wszystkocozwiązanez publikowaniemelek tronicznym budzi ich duży entuzjazm.Tegorodzaju specjalizacjena wielu kierun

kach studiów są wefekcie w ostatnich latach oblegane. Posłużyć sięmożna przy kłademtematówprac magisterskichi doktorskich kierunku bibliotekoznawstwo i in formacja naukowa Uniwersytetu Jagiellońskiego z ostatnich dwóch lat, kiedy to gwałtownie wzrosła liczba analiz i projektów związanych ze stronami www., przy gotowywanychprzez studentów(np. na moim seminariummagisterskimoraz dok torskim większość opracowańmieści się w tym właśnie obszarze). Tego typuopra cowania nawet zaczynają wyprzedzać w pomysłach mctodologiczno-interpretacyj- nych polskiepublikacje profesjonalistów- uczonych i praktyków bibliotekarstwa oraz informacji naukowej. Zdobycie w trakciestudiów dodatkowych kwalifikacji, związane m.in.z nowoczesnympublikowaniem (m.in.Desktop Publishing, strony WWW), budzi też nadzieję na zwiększenie szansy zatrudnienia dla absolwentów, problem nic ladana początku XXI w.

Wiąże się to równocześnie zpułapkami. Długowickowc nawyki społeczeń stwa bezkrytycznego zaufania do słowa pubikowanegonieomijają i Internetu. Zbyt małow konsekwencji przywiązuje sięwagi do niebezpieczeństw grożącychbada czowi m.in. Internetu. Łatwość dostępu, tempo dostarczania nowości, różnorod

ność treści i formy, wzbogacenie atrakcyjności przekazu przez konstrukcje nieli

niowe,np. hipertekstowe, multimedialne (animowaniedźwięku, obrazu,ruchu) po tęgują zainteresowanie Internetem, a rozmywają świadomość braków. W odniesie

niu dopublikacji elektronicznych- cieszy nadawców komunikatów(twórców prze

kazu) łatwość wprowadzania do Internetu własnych tekstów, ich szeroka dostęp ność, nie bez znaczenia jest też możliwośćpromocji własnej osoby na domowych stronach. Użytkowników- frapuje natomiast możliwość szybkiego dotarcia iła twegoprzenoszenia informacji.Coraz bardziejnatomiast nużą badaczy -utrudnie nia związanezdotarciem do tradycyjnych, rękopiśmiennych lub drukowanychdo-

(4)

99 Internet jako źródło do badań bibliotekoznawczvch

kumcntówźródłowych, przeszkody w dostępie do zagranicznych publikacji druko

wanych na papierze, koszty dotarcia do nich (np. podróży). W efekcie,kurczy się grono badaczydawnej książki i bibliotek, a młodepokolenie stroni od żmudnych, Wymagającychwielu trudnychdo opanowaniakwalifikacji w badaniachnad histo rycznymi źródłami,przechowywanymi w większości w archiwach lub w tradycyj

nych zbiorachspecjalnychbibliotek. Coraz węższe grono, nawet wśród historyków, Podejmuje badania nad dawnymiepokami (przewaga dotyczy badań XIX i XX w.), a cele użytkowe badań, aktualność ichprzydatności społecznej, skierowują uwagę nazagadnieniabadawcze związane w większej mierze z teraźniejszością i przyszło ścią.

Warto dlatego zastanowićsię nad:

• potrzebą akceptowania i rozwijania badań nad źródłami elektronicznymi w sieciach

• wartościąi wiarygodnością źródełdo badań naukowych w Internecie

• kryteriami podziałuźródeł do badań naukowych w Internecie

• koniecznością tworzenia źródeł wywołanych dla prowadzenia prawidłowo procesu badawczego, odmiennych dlabadaniaróżnych „warstw” Internetu.

POTRZEBA BADAŃ NAD BIBLIOTEKAMI W POLSCE W OPARCIU O SIECIOWE ŹRÓDŁA ELEKTRONICZNE

Do tych globalnych tendencji nawiązuje sytuacja w badaniach nad polskimi bibliotekami w świetle m.in. Internetu.Dokonywane sukcesywnie wIIIRzeczypo

spolitej przestawienie badań nad bibliotekamiz płaszczyzny historycznej na współ czesną spowodowało powiększeniezainteresowania aktualnymitematami, zwłasz cza dotyczącymi automatyzacji, modernizacji,zarządzania bibliotekami orazusług

^formacyjnych online,dla których poznaniaInternet matak wiele walorów[Kocó jową ed. 1999; Radwański 1996; Czermiński 2002]. Zainteresowanie Internetem

doprowadza też do paradoksów, polegających na omijaniu przez młodych uczo nychbadania ważnych, w klasycznej formie na papierze - materiałów źródłowych, Przy preferowaniu, a nawet ograniczaniu się (niezawsze słusznie) do elektronicz nych. Przytacza się tu argumenty: że w ten sposób unika się opóźnień w dotarciu do wiedzy, spowodowanych dłuższym cyklem druku lub ułomnościami dystrybucji.

Połączone sąone z trochęzłudnymw mojej opinii przekonaniem, że najświeższe wiadomości o bibliotekach możnazaczerpnąćwłaśnie z Internetu.

W przypadku zasobów bibliotecznych już wcześniej, od lat 70. badacze bi bliotek w krajach rozwiniętych przenieśli zainteresowanie z dokonanej już tam automatyzacji procesów bibliotecznych nawłaściwości Intemetu orazmożliwości wykorzystania dlatworzenia cyfrowych bibliotek bez ścian, posiadających zasad

nicze walory dlakomunikacji społecznej oraz postępu badań naukowychna świecie [COLIS3 1999]. Dotyczy to też poszerzania profesjonalnych usług bibliotek m.in.

wzakresie ułatwiania badań naukowych specjalistom z różnych dziedzin, perma

nentnejedukacji, etc.[Woolls; Sheldon 2001]. Tutaj należy docenić komplementär-

(5)

ność Intemetu z innymi formami komunikacji, kompleksowość (medium zarówno indywidualne jaki zbiorowe, niezależne od granic i orientacjipolitycznych, ekono

micznych, społecznych, religijnychgeograficznych, lecz dbające o zachowanietoż samości kulturowo-narodowej poszczególnych społeczeństw).

Polscy badacze bibliotek podążająostatnio corazbardziej tym tropem, natu ralnie na miarą własnychproblemówi możliwości orazpoziomu ICT w kraju. Naj

mocniej zaznaczają siętutaj badania bibliotekarzy związane z komputeryzacją in

formacji, dotyczące polityki gromadzenia CD-ROM, czasopism elektronicznych, celowości działań tutajkonsorcjów, edukacjiużytkowników końcowych, ctc. [prze

gląd badań w Kocójową red. 2000] czy narzędzi najskuteczniejszych dlawykorzy stania do badańnaukowychnad Internetem [Nowak 1999]. Dominująjcdnak prace opisowe wskazującemiejsca wybranych serwisów informacyjnych w sieci (adresy elektroniczneoraz krótkie omówieniezawartości [Malesza 2000; Kompcrda 2000;

Głowacka 2000], podejmujące analizę zawartości treści, najczęściej ogólnie poru

szająceprzesłaniazwiązane zelektronicznymi publikacjami [Malesa 2002]. Oma wia się też zestawienia dziedzinowe, tematyczne - coraz to zresztą są mniej po trzebnedzięki rosnącej zasobności danychi odsyłaczy w serwisachinformacyjnych, jaknp.onct, e-Polska, oraz sprawności wyszukiwarek. W opracowaniach metodo

logicznych kompilowane sągłówniewiadomości zaczerpnięte z opracowań zagra nicznychw celu przybliżenianowych treści polskiemu czytelnikowi. Na początko

wym etapie są empiryczne badaniazarównoanalityczne, jakisyntetyzujące tę wie

dzę w kontekściepotrzeb procesów komunikacji społecznej, zarządzania wiedzą, wybranych funkcji, etc. Należą do nich eksperymentalne badania zjednej strony nad zarządzaniem stronami www i ich funkcjami, a zdrugiej nad potrzebami i sa tysfakcją użytkowników, ogólnie rzecz ujmując - porównawcze badania jakości i efektywności. Cele badawcze tu są przede wszystkimużytkowe, aleteż weryfiku

jące przydatnośćmodeliteoretycznych(główniezagranicznych),odkrywającenowe horyzonty i wskazujące konkretne korzyści dla użytkowników bibliotek. Przy tej okazji sprawdza się na polskich przykładach bibliotekkonstrukcje metodologiczne i wyniki badań. Najważniejszedla rozwoju nowatorskiego kierunku badań nauko wych nad bibliotekami w świetle Internetu są propozycje konstruowanianarzędzi badawczych, jaknp. kwestionariuszy służącychtworzeniu źródeł wywołanych nad podstawie Intcrcntu, a dotyczących badań zarządzania serwisem www,potrzeb użyt

kowników [Gawarccki 1999; Sapa 2001] lubpromocji [Jaskowska 2000]. Ten typ omówień wiedzy źródłowej na podstawie badań porównawczych w Interneciewy

daje się obecnie bardzo ważny. Szkoda, że był dotąd omijany w literaturzeprzed

miotu.W dodatku jestto zagadnienie metodologiczne multidyscyplinarne ze względu na skokowy rozwoj badańnad Internetem w ostatnich latach wwielu dyscyplinach.

(6)

WARTOŚĆ I WIARYGODNOŚCI ŹRÓDEŁ DO BADAŃ NAD BIBLIOTEKAMI W INTERNECIE

Wzwiązku z rosnącym zainteresowaniemspołeczeństwai awansamiInterne

tu w pracy badawczej tym pilniejsza wydaje siępotrzeba zastanowienia nad podsta wowąkwestią wartościźródłowej materiałów w Internecie - zwanym przecież „wiel

kim śmietnikiem” MacLuhanowskiej globalnej wioski; czy wręcz „smogiem infor macyjnym”, łączącym się z „nadmiarem liczby źródeł informacji, połączonym z wy

soce problematyczną wartością wiadomości zawartych wznacznej częścitych źró

deł”[Tadeusiewicz1999]. Nasuwa sięwiele pytań związanych z klasyfikacją Inter

netu jako wartościowego i wiarygodnegoźródła dobadań nad bibliotekami.

Znana i respektowana powszechnie dewiza historyków „źródło potwierdza źródło” nabiera w stosunku do Interentu nowego wyrazu i rodzi szereg pytań oza ufanie do przekazówelektronicznych, odczytywania ichwarstw, możliwości zasto sowania krytyki zewnętrznej iwewnętrznej źródeł [Topolski 1984]. Dwadzieścia lat temu, nieżyjący jużprof. Karol Głombiowski, znakomity uczony, jeden z pol skichprekursorów kontekstukomunikacyjnego badańnadksiążką, odżegnywał się

°d uznania wartościźródłowych mikrofilmu, ograniczając jegorolę doinformacyj

nej formy przekazu (Głombiowski, 1980). Ile wątpliwościwzbudziłby w nim wtym Względzie Internet oraz ile dzisiaj budziznakówzapytania we współczesnych bada czach książki, biblioteki i informacji naukowej?

Czy nadalporęczenie stanowi tutaj osoba nadawcy: instytucji, osobyprywat nej? Czy można zastąpić substytutami hipertekstowymi np. urzędowe pieczęcie, własnoręcznie pisane teksty,etc? Jakporadzić sobie zniemożnością oglądufizycz

nego materiału, na którym został sporządzony dokument? Czy pozostaje zaufanie do autora podpisanego imieniem inazwiskiem oraz do logo firmy; czy zaufanie budzą serwisy bibliotek i innych instytucji książki komercyjnych (wydawnictwa, księgarnie) i nonprofit (biblioteki) itd.?

Wiarygodność i odpowiedzialność za podawanedane źródłowe w Internecie Podnosiw elektronicznych tekstach:

• indywidualna autoryzacja tekstu elektronicznego: nazwisko i imię autora, Jego pozycja naukowa, logo

• autoryzacja serwisu lub jego części(odpowiedzialność redaktora naukowe

go i współtwórców merytorycznych serwisów informacyjnych:tekstu,obrazu, ani macji)

• autoryzacja instytucjonalna: rangakojarzona znazwą, adresem, logo,uwia- tygodnicnic przez upoważnionego przedstawiciela instytucji

• uwiarygodnienie administratora technicznego - web-mastera (zarządzają- Cego technicznie stroną(e-mail, nazwisko, data, zakres uprawnień).

Podstawowe wymogi podnoszące wiarygodność toobok autoryzacjimeryto- tycznej oraz technicznej:

• aktualność informacji potwierdzona datą ostatniej aktualizacji przez upo ważnionąosobę

(7)

• informacja o zezwoleniu na przedruki fragmentów, cytatów, tabel, ilustra

cji, etc., chronione obowiązującym prawem autorskim

• poprawność redakcyjna merytoryczna ijęzykowa tekstu, potwierdzona na

zwiskiem redaktorów, korektorów, eliminujących błędy stylistyczne,ortograficzne, interpunkcyjnych,„czeskie”, etc.

• autoryzowane komentarze przy wydawnictwach źródłowych

• zgodność opisów formalnych, zasad klasyfikacji, etc. z przepisamimiędzy narodowymi

• formy zabezpieczeniatrwałości (przydigitalizowaniu dokumentów, archi

walne kopiebezpieczeństwa, systemy zabezpieczające, etc.

Autoryzacje temogą miećróżne miejsce na stronie www. Ich zaistnienie, brak, a nawet fizyczne dobranie miejsca wserwisie mogą stanowić interesujący materiał badawczy nadpotwierdzeniem wiarygodności źródłowej serwisu. Badania te sątym ważniejsze, żewłaśnie autoryzacja w Internecie stanowi przysłowiową „piętę Achil lesa”, a równocześnie dla badaczy podstawowywarunek wiarygodności dokumentu.

Wątek blasków i ograniczeńInternetu jako źródła dobadań nadbibliotekami nie doczekał się dotąd uwagi- wbrew rosnącej jego roli w mediach XXI w. Nasu wają siętutaj skojarzenia związane z badaniem żywego organizmu, który stale ule ga zmianie,doskonaleniu, rozwojowi,ale teżposiada różnego rodzaju ogranicznia.

Nawiązać tu można do ponadczasowychsformułowań pięciu praw bibliotekoznaw stwaprzez sławnego R.S. Ranganathana (Five Laws of LibraryScience 1935).W tym kontekście dla badaczy informacji naukowej ibibliotekoznawstwa obserwacja dy namiki rozwoju Internetu pozwala- obok poznawania faktów na podstawie elek

tronicznych dokumentów owartościźródłowej - rozumieć iklasyfikowaćprzemia ny wpotrzebach i świadomości społecznej. Tebadaniawykraczają poza samą treść dokumentówelektronicznych w Internecie. Badanie przebiegu, relewantności, ce

lowości procesukomunikowaniaw społeczeństwie, wspomagającego badania na

ukowe za pośrednictwem dokumentówelektronicznych wbibliotekach io bibliote kach, nadającego odkrywczy kształt, wysuwa siętutaj przedklasyczne badania bo gactwa treści materiału elektronicznego wInternecie.

Wady i zalety

Trzebasobie zdawać sprawę, że im bliżej powstają źródła elektroniczneinsty- tucji/osoby, której dotyczą, tym stopień ich wiarygodności powinien być wyższy.

Istnieje tu analogia do oceny materiałówźródłowych statystycznych..

Do najcenniejszych materiałów źródłowych nastronach www biblioteknale

żą daneźródłoweozasobach (zbiorach, pracownikach, użytkownikach) lub proce

sach biblioteczno-informacyjnych (katalogi, bazy danych, kartoteki), aleteż pełne dokumenty przetworzone elektronicznie, stanowiącenamiastkę elektroniczną ory

ginalnego dokumentu źródłowego.

Do zalet przy badaniach tych dokumentów elektronicznych należy:

• Szybkość dostępu

• Uniezależnienie od czasu iprzestrzeni

(8)

• Wielość możliwości wyszukiwawczych

• Rozległośćdostępu do informacjiinformacji

• Równoległość korzystania przezwieluużytkowników

• Różnorodność form elektronicznych dokumentów: od tekstowych do inte

ligentnych, interaktywnych.

Lista ograniczeń jest dłuższa:

• Uzależnienie badacza od wyboru internetowych nadawców, czyli ograni

czenie podstawy źródłowej

• Uzależnienie od narzędzi ITC

• Nietrwałość dokumentówelektronicznychw Internecie(zanikanie informa

cji, całych stron www)

• Brakfizycznego kontaktu zeźródłem, mimo najdoskonalszych przekazów hipertekstowych(możliwości dotknięcia materiału, na którym pierwotnie było wy

tworzone źródło: papier, pergamin, oprawa, pieczęcie, ilustracje)

• Manipulowanie dostępem do źródła m. in. przez komercyjne limitowanie dostępu płatnymi passwordami

• Uzależnienie użytkowników od zarządzających dokumentamielektroniczny mi(łatwość dostępu orazefekt końcowy sporządzeniadokumentuelektronicznego)

• Zniekształcenia wynikające zmożliwościprogramów edytorskichi wyszu

kiwarek

• Konieczność dysponowania narzędziami umożliwiającymi dobryjakościo

wotechniczny odbiór

• Różnice w tychsamych tekstach zamieszczonych w różnych miejscach sie- C1 (analogicznedo różnych wydań tekstów, pomyłki, etc. ).

• wysokie koszty sporządzania dokumentów elektronicznych oraz zamiesz czania w sieci.

Możnaten tematjeszcze rozwijać i listę wad orazzalet poszerzać.

Kontrowersjete zachęcają doprzedstawienia przemyśleń, wynikającychz wła

snych doświadczeń badawczych, jak i opieki nad pracami doktorskimi oraz magi

sterskimi z bibliotekoznawstwa i informacji naukowej w tym zakresie w Uniwer sytecie Jagiellońskim. Część refleksji przedstawiłam już w artykułach w wydaw

nictwach zagranicznych oraz krajowych (Kocójowąred. i aut. 1999, 2001).

TYPY MATERIAŁU ŹRÓDŁOWEGO

W Internecie znajduje się wiele typów elektronicznych materiałów źródłowych 1 można stosować różnorodne kryteria ich podziałów, analogicznie do ogólniezna

nych źródeł historycznych (cel, właściciel, treść, wielkość, czas, przestrzeń, formy Usług, użytkownicy, język, lub klasyczne kryteria zaczerpnięte z bibliografii podział Według zakresu i zasięgu, wreszcie podziały specjalnietworzone dla serwisów elek tronicznych. Tematten jest bardzo obszernyi tu tylko zostanie zasygnalizowany.

Interesujący z punktuwidzenia procesu komunikowania będzie podział źródeł Według sprawców powstaniadokumentów elektronicznych instytucjonalnych lub

(9)

prywatnych, indywidualnych lub kooperujących; orazsprawców-pośredników kom pilujących źródładobadań w poszerzonych serwisach informacyjnych(portalach, wortalach) lubzamieszczających odsyłacze (tu kolejne podziałymożna mnożyć).

Ważny będzie podział według kompletności:

• odpowiednik całości oryginału

• dokumenty elektroniczne stanowiącefragment oryginalnego źródła

• specjalnie wykonane dla Internetu zkilkuoryginalnych źródeł.

Inaczej powinno się traktować serwisy informacyjne i obserwację procesu komunikowania przez Internet, spełniające warunki źródła dla badania współcze

snych potrzebużytkowników bibliotek i ich satysfakcji z wykorzystaniaInternetu.

Należy przyjąć, że np. stronydomowewww instytucji lub prywatne, jako spełniają

cewarunki definicji źródła(jednoczesne w czasie opisywanych wydarzeń, powsta jącew wyniku działalności instytucji lub osoby,odzwierciedlające i upamiętniają ce fakty) powinno się traktować jako klasyczne, tzw. historyczne źródło do badań.

Ważna tu jest data powstania, ewentualnie aktualizacji, jako warunek uniknięcia

„krzywego zwierciadła” przezdezaktualizację danych. Lecz równocześniejest to materiał ukazującystan świadomościw konkretnym czasie i przestrzeni, tym cen

niejszy, że dopasowany dopoziomu umiejętności, percepcji irecepcji nadawców i odbiorców. Tutaj można zastosować typowekryteria socjologiczne. Należy też wykorzystać możliwości statystyczne programów, informujące o zainteresowaniu użytkowników dokumentami elektronicznymi.Odmienne kryteria powinny towa rzyszyć podziałomodnoszącym się do promocji na własnejstroniewww lubbudo

wanialobby przez obecność winnych serwisach bibliotecznych, lubinnych insty

tucji książki(np. księgarń, wydawnictw) czy też - regionalnych, krajowych, zagra nicznych. Im większy ich zasięg, zasobność, tym większa szansa lepszego wizerun

ku w społeczeństwie badanej instytucji. Wreszcie badanie ICT (nie informatyczne) wymagająfunkcjonalnej i ekonomicznej oceny programów, sprzętu,przepustowo

ściłączy,wyszukiwarek, zarządzania.

Jakonajpoważniejszezadanie jawi się wobec tegoprecyzyjneprzygotowanie wyczerpujących,zróżnicowanych wzależności od celu badań kwestionariuszy ba

dawczychdo ocenyroli dokumentów elektronicznych w procesiebadawczym.

KONIECZNOŚĆ TWORZENIA ŹRÓDEŁ WYWOŁANYCH (KWESTIONARIUSZY) ODMIENNYCH DLA BADANIA RÓŻNYCH

„WARSTW” INTERNETU

Wykorzystanieróżnych warstw dokumentów elektronicznych przy badaniach m.in. bibliotek pozwala na zróżnicowanie skali trudności tych badańod najłatwiej szychdo najtrudniejszych, wymagających skomplikowanego, dodatkowego apara tu źródłowegow postaci kwestionariuszy. Musząbyć one dostosowane naturalnie docelówbadawczych oraz wyboru warstwyźródłowej (ankiety,wywiady).Można tuwyróżnić analizy,ocenyjakości iprojekty.

• Analizy można podzielić na:

(10)

Internet jako źródło do badań bibliolekoznawczych 105

- Analizy zawartości treści i jej ocenę merytoryczną (wyczerpanie tematu, aktualność, poprawność terminologiczna), prawidłowy wybór próby z Intemetu - należądo najłatwiejszychbadań

- Analiza dostępu do informacji bibliotekoznawczychw Internecie (ocena pro cesu wyszukiwania, etapów i uwarunkowań, łatwości i szybkości) wymagaznajo

mości źródełi narzędzi ICT

- Analiza stabilności informacji i zasad archiwizowania (odsyłacze nicłączą dezaktualizacja adresów), ginie informacja (częsta likwidacja stron WWW),dez

aktualizacja) - funkcjonalna ocenanarzędzi

- Analizy związane z public relations, promocja wymagająpoznania serwi

sów podstawowych ianalizy odsyłaczy.

• Oceny jakości, często odwołuje się dozasadTQMw kontekście zarządza

nia. Ważny jest podział na:

- Ocena przez użytkowników (badania satysfakcji) - Oceny merytoryczne przez twórców

- Oceny informatyków

Projekty mogą być budowane przez:

- jednostkę - zespół.

Warstwy źródłowe serwisóww Internecie, które należy analizować przy bu dowaniuprojektów:

Zawartość treściowa:

• menu stron www

• stałerubryki(przy bibliotekach najczęściejhistoria, skład dyrekcji i perso

nalny,usługi,katalogi zbiorów)

• nowości (kroniki, konferencje, goście, wykłady,imprezy autorskie, wystawy)

• specjalne serwisy bibliotek: biobibliograficznc- bazydanych, konkordan- cje offline ionline,

• pełne teksty(czasopismaelektroniczne, etc.)

• odsyłacze.

Dostęp:

• renomowanewyszukiwarki

• ogólnopolskie i międzynarodowe portale, wortale

• zaistnienie adresu(odsyłaczy) w instytucjach powszechnieznanych

• bezpośredni krótki, łatwy adres - nie w układziehierarchicznym

• jakość zarządzania własną stroną (klarowność, łatwość odnalezieniainfor

macji)

• łatwośćodczytania przy marnym sprzęcie

• atrakcyjność zamieszczanych odsyłaczy (estetyka iobjętość)

• badanie potrzeb użytkowników

• badanie programów i ich możliwości

• możliwości wyszukiwawcze(szybkość, trafność)

• lokalizacjaw menudokumentów

• promocja, public relations

(11)

Projekty:

• wielkość serwisu i warunki dostępu

• zawartość merytoryczna

• standardytechniczne

• formy promocji (m.in. odsyłacze).

Formypromocjipublicrelations, budowanie lobby Własnapromocja:

• przez własnądobrze skonstruowaną i uwiarygodnionąstronę www

• przez dużą liczbę odsyłaczyz własnej strony domowejdoatrakcyjnychmiejsc w sieci

• przezatrakcyjne dodatki (ilustracje, animacjetekstu, etc.)

• przez okolicznościowe promocje (kartki świąteczne, etc.), życzenia, dowci

py,etc.

• listy dyskusyjne, zajęciadistance education.

Promocja przez umieszczenie na innychstronach odsyłacza

• wynika z atrakcyjności serwisu

• liczby odwiedzinnotowanych w powszechnie dostępnych statystykach

• z sugerowania innym instytucjom zamieszczenia odsyłacza przez wysyłanie promocyjnych tekstów

• obecność w portalach, etc.

• wydawanie własnego serwisu informacyjnego, np. nowości, katalogi, wy

kłady gościnne,etc.

Przyszłość badań naukowych w Polsce, w tym i badania źródeł elektronicz nych łączy się z Integracją i Umacnianiem Europejskiego Obszaru Badań (nazwa tematu 6 Programu Ramowego UE)- możnawobec tegomieć nadzieję naszerszą dyskusję i rozbudowanie wniedalekiej przyszłościtegotematu.

WYKORZYSTANE ŹRÓDŁA I OPRACOWANIA

Alimente, J. (1987). New Electronic Pathways: Videotex, Teletext, and Online databases. California:

SAGE Publications Inc., 159 ss.

Brophy, P. (2000). Lifelong learning and libraries. The New Review of Libraries and Lifelong Lear

ning Vol. 1, p. 3-17

Chmielewska-Gorczyca, E. (2000). W: Wiedza o książce w nauce i dydaktyce. Warszawa: IINiSB UW, s. 8-106

COLIS3. (1999). Digital Libraries: Interdisciplinary Concepts Challenges and Opportunités. Zagreb:

Lokve, 400 ss.

Czermiński, J. (2002). Cyfrowe środowisko współczesnej biblioteki. Gdańsk: Wyd. UG, 282 ss.

Fiske, J. (1999). Wprowadzenie do badań nad komunikowaniem. Wroclaw: Wyd. Astrum, 248 ss.

Głombiowski, K. (1980). Książka w procesie komunikacji społecznej. Wrocław: Zakł. Naród, im.

Ossol., 182 ss.

Gawarecki, W. (1999). Czasopisma elektroniczne: charakterystyka i próba klasyfikacji. Przegląd Bi

blioteczny z. 3, s. 141-156

(12)

Głowacka, E. (2000). Funkcja informacyjna internetowych stron www bibliotek na przykładzie pol

skich bibliotek uniwersyteckich. Przegląd Biblioteczny z. 3, s. 291301

Goban-Klas, T. (2001). Książka i biblioteka w erze cyfrowej: od zbioru do multiteki. W: Polskie bibliotekarstwo w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej. Warszawa: SBP, s. 7-15

-■ (1999). Media i komunikowanie masowe. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 335 ss.

Goban-Klas, T.; P. Sienkiewicz (1999). Społeczeństwo informacyjne: szanse, zagrożenia, wyzwania.

Kraków: Wyd. Fundacji Postępu Telekomunikacji, 159 ss.

Górski, M.; S. Nowak (1999). Dokumenty elektroniczne. Poznań: Sorus, 158 ss.

Jaskowska, M. (2000). Metainformacja o naukowych publikacjach na internetowych stronach szkół wyższych. EBIB listopad

Kocójową, M. red. (2001). Społeczeństwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy, kra- ków: Wyd. UJ, 198 ss.

red. (2000). Użytkownicy informacji elektronicznej. Kraków: Wyd. UJ, 208 ss.

-• (1999). Elektroniczna dokumentacja europejskiego dziedzictwa piśmienniczego Litwy i Pol

ski. W: Z badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi. T. 19. Warszawa, s. 191-197 -. (1999). Zarządzanie i komunikowanie. Tendencje rozwoju badań naukowych u progu XXI wieku.

Kraków: Wyd. UJ, 190 ss.

Komperda, A. (2000). Biblioteki polskie w Internecie na przełomie wieku. EBIB listopad Malesa, R. (2002). Kiążka elektroniczna - sznasa czy zagrożenie? Res Historica z. 13, s. 367-373 Malesza, E. (2000). Ogólna charakterystyka stron www polskich bibliotek. EBIB listopad McLuhan, M. (2001). Wybór tekstów. Poznań: Wyd. Zysk i Ska, 582 ss.

Polskie bibliotekarstwo w perspektywie wejścia do Unii Europejskiej (2001). Warszawa: SBP, 124 ss.

Propozycja i Materiały SBP nr 48

Radwański, A. (1996). Komputery, biblioteki, systemy. Warszawa: SBP, 158 ss.

Sapa, R. (2001). Ocena jakości serwisów WWW. W: Społeczeńtwo informacyjne: jakość edukacji i pracy bibliotekarzy. Kraków: Wyd. UJ, s. 65-73

Tadeusiewicz, R. (2002). Społeczność Intemetu. Warszawa: Wyd. EXIT, 302 ss.

Topolski, J. (1984). Metodologia historii. Warszawa: PWN, 250 ss.

Ward, P.L.; D.E. Weingand eds. (1997). Human Development: Competencies for the Twenty-First Century. München: K.G. Saur, 400 ss.

Wools, B.; E. Sheldon eds. (2001). Delivering Lifelong Continuing Professional Education Across Space and Time. München: K.G. Saur, 284 ss.