Kategoria punktu widzenia a budowanie słownika modelu lingwistycznego na przykładzie Modelu Sens ↔ Tekst
Zadaniem niniejszego artykułu jest odpowiedź na pytanie o sposób konstruo- wania słownika w modelu lingwistycznym zaproponowanym przez Igora Mel’čuka, Jurija Apresjana i Stefana Zolkovsky’ego. Ta odpowiedź powinna uwzględniać zderzenie indywidualnego punktu widzenia twórcy oraz uni- wersalnej perspektywy odbiorcy. W artykule znajdą się teoretyczne podwa- liny zarówno samego Modelu Sens ↔ Tekst (MST), jak i założenia towarzy- szące Mel’čukowi i in. podczas tworzenia teorii o możliwości przekładania znaczeń na teksty i tekstów na znaczenia.
O Modelu Sens ↔ Tekst
Model lingwistyczny MST, czerpiący z założeń moskiewskiego koła seman- tycznego, powstawał w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku w Moskwie i jest obecnie rozwijany w ośrodkach w Bostonie, Moskwie i To- ronto. W pierwotnym kształcie teoria Mel’čuka stanowiła pokłosie osiągnięć teoretycznych cybernetyki, rozwijającej się w Stanach Zjednoczonych Ame- ryki Północnej w latach pięćdziesiątych XX wieku. Pod koniec minionego stulecia ewoluowała, uwzględniając założenia i dokonania generatywistów, kognitywistów i neurolingwistów.
MST to równocześnie koncepcja modelowania rozumienia tekstów, czyli abstrahowania z tekstu zawartego w nim znaczenia, która prowadzi do synte- zy znaczenia i przełożenia go na konkretny tekst. Wspomniana koncepcja zo- stała zapoczątkowana przez leksykologów Victora Vinogradova i Lva Ščerbę w latach czterdziestych XX wieku. Rozpowszechnili oni koncepcję potencjal-
nej możliwości opisania procesów abstrahowania i syntezy, co w 1965 roku zostało wykorzystane przez Mel’čuka i Zolkovsky’ego jako podwaliny modelu MTM (Meaning-Text Model, fi lozofi czne zaplecze MST), na którego ostatecz- ny kształt wywarły wpływ dokonania generatywistów.
Model MTM ma za zadanie odwzorować sposób działania języka natu- ralnego, co konstytuuje hipotezy postawione przez Mel’čuka. Pierwsza z nich ciężar badania języka naturalnego przenosi na konieczność ustanowienia formalnych odniesień między znaczeniem a dźwiękiem przy użyciu apara- tu pojęciowego zaczerpniętego z logiki i lingwistyki. Drugą hipotezą leżącą u źródła teorii Mel’čuka jest spostrzeżenie funkcjonalnej interpretacji języka jako narzędzia komunikowania się1. Autor koncepcji MTM rozpatruje język jako „czarną skrzynkę”, w przypadku której obserwacji mogą podlegać je- dynie elementy wprowadzane do urządzenia i zeń wyprowadzane (Mel’čuk 1981: 29). Obserwacji nie podlega natomiast wewnętrzna struktura przetwa- rzająca komunikat wchodzący na wychodzący. Spostrzeżenia dotyczące języ- ka, zarówno na poziomie niezwerbalizowanego znaczenia, jak i ustruktury- zowanego tekstu, są zindywidualizowane i zależą od kompetencji odbiorcy.
Słownik modelu MST ma zebrać wszystkie potencjalne interpretacje i usy- stematyzować je, by można było uzyskać jak najpełniejszy obraz znaczenia i uciec od subiektywizacji mechanizmów analizowania i syntetyzowania teks- tów (Mel’čuk 2000).
W centrum teorii lingwistycznej, na której opiera się Mel’čuk, znajduje się język naturalny, rozumiany przez tego autora jako specyfi czne narzędzie lo- giczne służące ustanawianiu i wyrażaniu odniesienia między nieskończonym zbiorem potencjalnych znaczeń oraz nieskończonym zbiorem potencjalnych tekstów. To konstrukt, który gwarantuje budowę wypowiedzi językowej, wy- rażającej konkretne znaczenie oraz umożliwiającej zrozumienie możliwych znaczeń zawartych w danym przekazie, czyli zrozumienie mowy. Własnością języka naturalnego jest to, że dane znaczenie w swojej złożoności może być wyrażone poprzez niezwykle duży, lecz skończony zbiór tekstów (Bolshakov, Gelbukh 2007: 17–19).
Wyznaczając główne aspekty konstytuujące model MTM, Mel’čuk kon- centruje się na:
a) funkcjach języka naturalnego w ramach języka jako systemu komuni- kacyjnego;
b) posługiwaniu się modelem MTM jako narzędziem logicznym, służą- cym opisywaniu podlegających obserwacji zjawisk językowych;
1 Autor koncepcji rozumie jako funkcjonalny taki model X obiektu Y, który stanowi sy- stem reguł obrazujących funkcjonowanie i zachowanie obiektu Y, bez twierdzeń o dającej się zaobserwować budowie obiektu Y (por. Mel’čuk 1981: 29).
c) odniesieniu między znaczeniem a tekstem ujętym jako statystyczny układ elementów istotnych;
d) potencjalnym wystąpieniu sprzężenia zwrotnego między znaczeniem i tekstem. Ta relacja jest możliwa do zaobserwowania w procesie mó- wienia/słuchania; pełni funkcję modyfi kującą budowę tekstu przez jego nadawcę.
Najistotniejszą rolę w modelu MTM odgrywa słownik, na którym spo- czywa główny ciężar analizy semantycznej. W teorii Mel’čuka słownik języka naturalnego nie jest statystycznym udokumentowaniem wszystkich wyrazów występujących w danym języku, ale matrycą składającą się z dwóch elemen- tów – słownika analizy i słownika syntezy (służących objaśnianiu przejścia od znaczenia do tekstu i odwrotnie). Słownik analizy pomaga odczytać tekst wraz ze wszystkimi możliwymi wariantami interpretacji danej konfi guracji wyrazów. W procesie odczytywania tekstów ważne są reguły umożliwiające wskazanie homonimii. Słownik syntezy – jako drugi element słownika języ- ka – zakłada możliwość przejścia od konkretnego znaczenia do wszystkich możliwych tekstowych form wyrazu danego znaczenia. Ze słownikiem syno- nimii są z kolei powiązane reguły wykrywania i identyfi kowania synonimii, które pomagają w wyborze wariantu tekstowego najściślej związanego z ana- lizowanym znaczeniem.
Opisane w słowniku MST fakty językowe konstytuują trzy wypadkowe:
informacja komunikowana (znaczenie), konkretne formy lub zjawiska fi zycz- ne postrzegane zmysłowo (tekst) oraz schemat wzajemnych relacji dostrze- galnych między nieskończonym zbiorem elementów tekstu i nieskończonym zbiorem znaczeń (Apresjan 1980: 59).
Rola punktu widzenia w konstruowaniu modelu
W nauce zakłada się, że budowanie teorii czy konstruowanie modelu od- zwierciedla pewien punkt widzenia, czyli paradygmat. Przyjęcie konkretnego paradygmatu pociąga za sobą określoną metodologię, konwencję formuło- wania hipotez lub proces przeprowadzania dowodów. Kognitywiści wprowa- dzają inne jeszcze rozumienie punktu widzenia jako:
czynnik podmiotowo-kulturowy, decydujący o sposobie mówienia o przedmiocie, w tym m.in. o kategoryzacji przedmiotu, o wyborze podstawy onomazjologicznej przy tworzeniu jego nazwy, o wyborze cech, które są o przedmiocie orzekane w kon- kretnych wypowiedziach i utrwalone w znaczeniu. Przyjęty przez podmiot mówią- cy jakiś punkt widzenia funkcjonuje więc jako zespół dyrektyw kształtujących treść i strukturę treści słów i całych wypowiedzi, dających też podstawę do identyfi kacji gatunków mowy i stylów językowych (Bartmiński 1990: 61; wyr. M.K.).
Kryterium obiektywności lub prawdziwości zastosowanych opisów jest o tyle istotne, że stanowi punkt odniesienia przy interpretacji znaczeń, a więc ustala siatkę pojęciową w umyśle odbiorcy i decyduje o jego percypowaniu rzeczywistości. W takim aspekcie punkt widzenia, czy może raczej ucieczka od niego, ujawnia się podczas analizy słownika MST. Istotną wypadkową jest jednak sposób formułowania defi nicji, która również oddaje punkt widze- nia. Jak ma się zatem kognitywizm i wprowadzana przezeń kategoria punktu widzenia do formalnego modelu gramatyki Mel’čuka? Wydawać by się mo- gło, że tworzą one zbiory rozłączne (Bobrowski 2009). Takie stwierdzenie jest słuszne tak samo, jak słuszne jest tworzenie modelu gramatyki na podsta- wie punktu widzenia jego twórcy en general. Niezależnie od paradygmatu, w którym powstaje, model językoznawczy zawsze będzie odzwierciedleniem indywidualnej perspektywy badacza (Fisiak 1977: 78). Szczególną rolę punkt widzenia odgrywa w segmentach modelu odpowiedzialnych za semantykę (Zaron 1985: 58).
Konwencja defi niowania wyrażeń w języku określana przez Grochowskie- go jako przyjmowanie aksjomatów, stawianie i weryfi kowanie hipotez oraz stosowanie metajęzyka jest niczym innym jak wybraniem pewnej perspek- tywy prowadzenia badań, przedstawieniem swojego punktu widzenia. Kon- wencją jest proporcja uwagi, którą twórca słownika obdarza poszczególne właściwości jednostki leksykalnej (Grochowski 1993: 64).
Analizy ujawniającego się punktu widzenia można dokonać dopiero po uwzględnieniu konwencjonalizacji defi niowania znaczeń oraz postulatu dotyczącego obiektywizacji i uniwersalizacji interpretacji znaczenia (Zaron 1985: 28).
Definiowanie znaczenia w Modelu Sens ↔ Tekst (Mel’čuk 1981: 32)
Badacz proponuje przedstawioną poniżej analizę przykładu: Th e Food and Drug Administration has seriously cautioned expectant mothers to avoid one of life’s simple pleasures – a cup of coff ee. Zbiór możliwych reprezentacji dla poszczególnych elementów (jednostek semantycznych, czyli semantemów) tego zdania ujęto w tabeli 1.
Znaczenia podlegają w słowniku nieskończonym możliwościom kombina- torycznym, dzięki którym możliwe jest tworzenie znaczeń wyższych i interpre- towanie nowych znaczeń zgodnie z punktem widzenia interpretującego.
Tabela 1. Zestawienie synonimów odpowiednich dla poszczególnych elementów zdania
1 2 3 4
Food and Drug Admi- nistration
seriously earnestly sternly strongly
caution warn forewarn put on guard issue a warning address a caution make public a caution a warning
expectant mothers pregnant women mothers-to-be women/ladies during pregnancy while expecting a baby
5 6 7 8
to avoid to abstain from should avoid abstain not to/should not
Coff ee (indulge in) consum(ing) coff ee drink(ing) cup of coff ee
one of that belongs to that constitutes
small pleasures of life simple joys life’s
Źródło: opracowanie własne na podstawie Mel’čuk 1981: 31.
Analiza wszystkich możliwych kombinacji tak rozpisanego zdania tworzy mapę odniesień i połączeń między wyrazami. Reprezentacja semantyczna powstała wskutek takiego zestawienia nie może być ujęta jako ciąg, lecz jako zestaw wzajemnych relacji.
Użyte przez Mel’čuka litery A, B i C dzielą pole reprezentacji na segmen- ty kolejno poddawane interpretacji, a cyfry 1, 2 i 3 dzielą je dodatkowo na strefy czasowe względem momentu mówienia. Analizując przytoczone zda- nie, otrzymujemy następujące informacje: Th e Food and Drug Administration (FDA) attempted to communicate [A1-2] to all pregnant women [B2] that they should not [A2] drink coff ee, one of the simple pleasures of life for them [A2-3, C2-3], the FDA believes that drinking coff ee is dangerous for pregnant women [B2]. Th is attempt took place before the moment of speech yet its results persist until this moment [A2-3] (Mel’čuk 1981: 33). Należy zaznaczyć, że ostatnia in- formacja nie została wyrażona osobnym leksemem, ale poprzez użycie czasu present perfect. Strzałki skoncentrowane wokół konkretnych elementów zda- nia wyrażają możliwy kierunek ich odniesienia w obrębie interpretowania zdania. Symbole T i R oznaczają kierunek tematyzacji (hierarchizując waż- ność podawanych informacji) wypowiedzi, który zależy od wyboru nadawcy i jest odzwierciedleniem semantyczno-komunikatywnej struktury towarzy- szącej każdej wypowiedzi.
Rysunek 1. Mapa zależności znaczeniowych wyrażenia Źródło: Mel’čuk 1981: 34.
Należy również założyć, że każde przesunięcie w stronę wykorzystania innego leksemu eksponuje inną ramę interpretacyjną i może ujawniać inny punkt widzenia mówiącego w stosunku do potencjalnie możliwych punktów widzenia.
Podsumowanie
O specyfi cznym postrzeganiu języka z punktu widzenia badacza konstruują- cego model lingwistyczny świadczą cechy właściwe dla modelu MST. Z jednej strony każda konstrukcja narzuca konkretny punkt widzenia, odzwierciedla- jący się już w specyfi ce kreacji. Z drugiej strony w słowniku MST dochodzi do obiektywizacji poprzez podawanie możliwie jak największej liczby syno- nimów i homonimów odnoszących się do opisywanego faktu językowego.
Znaczenie jest z kolei opisywane przez kombinację możliwości jego użycia.
Podczas defi niowania poszczególnych jednostek lub semantemów odbiorca
ma możliwość wyboru takiej kombinacji, która najściślej odzwierciedli jego punkt widzenia, ale pozwoli nadać wiadomość, którą kolejny uczestnik ko- munikacji może zinternalizować zgodnie ze swoim punktem widzenia.
W budowie słownika MST ujawnia się maksymalne zobiektywizowanie zindywidualizowanego poznania, tak by było ono dostępne dla odbiorców reprezentujących różne poziomy świadomości językowej i kulturowej.
